WIELKI KRYZYS GOSPODARCZY

1929-1933 - PRZEBIEG I SKUTKI

Świat od  roku 1924 do początków roku 1929 przeżywał okres rozkwitu gospodarczego. Po przezwyciężeniu  kryzysu powojennego, występującego w dużej części Europy, wyjściu z inflacji i hiperinflacji początku lat dwudziestych wydawać by się mogło, że gospodarka światowa wchodziła w okres zrównoważonego okresu rozwoju gospodarczego. Szczególnie dynamicznie rozwijała się gospodarka Stanów Zjednoczonych.  Produkcja przemysłowa tego kraju w końcu lat dwudziestych równała się produkcji Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec razem wziętych. Tak korzystna koniunktura utrzymująca się w gospodarkach kapitalistycznych w drugiej połowie lat dwudziestych sprawiała, że ekonomiści z optymizmem patrzyli w przyszłość, a ci mniej przewidujący utrzymywali, że przezwyciężono periodycznie pojawiające się okresy kryzysu. Błędnie oceniano, że czas boomu gospodarczego. Spadki  cen akcji na giełdach, masowe bankructwa słabszych ekonomicznie firm, rosnące bezrobocie i hiperinflacja, samobójstwa na skalę dotąd niespotykaną były na porządku dziennym. Dopiero wprowadzenie interwencjonizmu państwowego w postaci „Nowego Ładu” wywołało polepszenie sytuacji i około 1933 roku rozpoczęło się pewne ożywienie gospodarcze. Jednak w niektórych częściach świata w związku ze specyficznością ich gospodarek  kryzys trwał aż do 1935 roku. Kryzys lat 1929 - 35 słusznie nazwano wielkim, nie tylko z powodu problemów gospodarczych, ale także brzemiennych w  skutkach następstw politycznych, wśród których wymienia się umocnienie się systemów totalitarnych w Europie Zachodniej oraz wzrost znaczenie komunistów na całym Świecie (ZSRR jako jedyne państwo nie było dotknięte tymi problemami). Pierwsze symptomy kryzysu w niektórych krajach pojawiły się już z końcem 1928 roku. Zaczęły narastać powoli zapasy niesprzedanych towarów nie tylko w hurtowniach, ale także w sklepach detalicznych, stopniowo następowały obniżki cen artykułów przemysłowych, surowców i płodów rolnych. Wśród innych przyczyn kryzysu wymienia się także system kredytowania Europy, jaki prowadziły Stany Zjednoczone. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej amerykańskie banki i państwo udzielały ogromnych pożyczek przede wszystkim na odbudowę zniszczonych miast i przemysłu oraz na przestawienie produkcji na towary nie służące zbrojeniom. Zrujnowana Europa nie mogła się zrewanżować tym samym. Ani przedsiębiorców, ani rządów nie było stać na zakupy towarów w Stanach. Skutkiem takich działań było zakłócenie bilansu finansowego i odpływ kapitału z USA. Samych farmerów niepokoiły niekorzystne zmiany na rynku wewnętrznym. Spadek liczby imigrantów oznaczał zmniejszenie potencjalnych nabywców żywności. Postępowała także mechanizacja: konia zastąpił traktor, bawełnę tworzywa syntetyczne. Amerykanie zmienili także swoje menu: jedli więcej owoców, jarzyn i mleka, przy spadku spożycia chleba i mięsa (warto wspomnieć, że pszenica i bydło były głównymi produktami amerykańskiego rolnictwa). Ceny na artykuły rolnicze zaczęły spadać. Inną przyczyną załamania się gospodarki amerykańskiej była polityka rządu. Bardzo niekorzystnie na wyniki amerykańskiej gospodarki wpłynęła także sytuacja na giełdzie, gdzie powstawała masa fikcyjnych spółek tworzonych przez bogatych przemysłowców, którzy poszukiwali kapitału. Inną przyczyną kryzysu była istna mania kupowania. Większość towarów była nabywana na raty lub na kredyt. Powstał w ten sposób gigantyczny dług, który mógł być spłacony tylko pod warunkiem, że dłużnicy utrzymają posady. Małe wahnięcia wskaźnika bezrobocia mogło momentalnie załamać całą gospodarkę. Od strony politycznej bardzo niekorzystnie na gospodarkę wpłynęła ustawa o prohibicji. Pozbawiła ona państwo nie tylko pokaźnych sum pochodzących z podatków i akcyz, ale także wywołała falę przestępczości, powstanie czarnego rynku w handlu alkoholem oraz pośrednio skandale korupcyjne na najwyższych stanowiskach administracji stanowej i federalnej. Kryzys, który nazwany został później wielkim rozpoczął się jesienią 1929 roku, ale bardzo niepokojące symptomy można było już zaobserwować latem tego roku. Od czerwca zaczęła maleć produkcja, a w sierpniu ceny. Kursy akcji uważane powszechnie za „barometr” nastrojów na rynku, utrzymywały się na niebotycznie wysokim poziomie. Jednak 23 października 1929 roku przyszło załamanie notowań na amerykańskiej giełdzie, ceny akcji zostały „obronione” głównie dzięki wysiłkom największych banków. Nie udało się to drugi raz, w tydzień później 28 i 29 października akcje utraciły ponownie na wartości, ale banki nie były w stanie temu zapobiec. Działania samych akcjonariuszy poważnie zwiększyły skutki kryzysu. Potem krach w jednym państwie powodował ograniczenie zatrudnienia w gospodarce, co rzutowało na handel wewnętrzny oraz na wymianę zagraniczną. Kraj objęty kryzysem ograniczał import, wycofywał kapitał. Przemysłowcy i bankierzy w krajach, do których symptomy kryzysu docierały z opóźnieniem, bojąc się o swoje inwestycje wycofywali kapitał, przyspieszając jednocześnie nadejście problemów w swoim państwie. Kryzys na skalę światową nie rozpoczął się w 1929 roku. Na przykład w Danii i Francji spadek produkcji notuje się dopiero w połowie 1930 roku. Przebieg samego kryzysu można podzielić na trzy różniące się od siebie modele. W państwach przemysłowych problemy odczuwano przede wszystkim w przemyśle. W państwach rolniczych ze słabo rozwiniętym przemysłem najbardziej uciążliwy był spadek cen żywności. W krajach surowcowych, które opierały się głównie na eksporcie, krach dotknął przede wszystkim dochód narodowy.

 Tabela I Produkcja pozarolnicza w okresie wielkiego kryzysu według części świata

Kontynent								1929	1930	1931	1932	1933
Afryka								113	116	98	87	100
Ameryka Północna								111	95	76	59	69
Ameryka Południowa								123	108	88	71	75
Azja (bez ZSRR)								118	117	110	108	122
Europa (bez ZSRR)								115	104	89	80	87
Australia i Oceania								98	89	74	81	89

Źródło: Dzieje gospodarcze Świata do 1980 roku. J. Ciepielewski, I. Kostrowicka , Z. Landau, J. Tomaszewski str. 365

Największy spadek produkcji zanotowały obie Ameryki, gdzie produkcja spadła o 52 %, jeśli przyjąć poziom produkcji w 1928 roku za 100. Na drugim miejscu była Europa, gdzie spadek wyniósł 35%. Najsłabiej odczuł spadek rynek azjatycki, a to z powodu wojny toczonej wtedy między Chinami i Japonią, ten konflikt skutecznie napędzał koniunkturę w najlepiej rozwiniętym kraju Azji. Jak wynika z danych statystycznych krach miał najsilniejszy wpływ na przemysł Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Polski, Czechosłowacji i Holandii, stosunkowo łagodny przebieg miał natomiast w Grecji, Japonii, Danii, Rumunii i Hiszpanii. Charakterystyczne dla kryzysu było to, iż znacznie bardziej spadała produkcja dóbr inwestycyjnych w porównaniu do artykułów konsumpcyjnych. Krach wymusił na producentach unowocześnienie produkcji. Inwestowanie w unowocześnianie produkcji wpłynęło na rozwój koniunktury. Czynnikami napędzającymi kryzys były: monopole, których istnienie opóźniało wyjście z kryzysu oraz nieumiejętne stosowanie interwencjonizmu państwa, który w niektórych przypadkach nie dość, że nie pomagał w zwalczeniu trudności, to jeszcze pogłębiał kryzys w innych państwach. Postępująca monopolizacja produkcji miała bardzo niekorzystny wpływ na gospodarkę, gdyż zrzeszeni producenci byli zainteresowani obniżeniem kosztów produkcji poprzez zmniejszenie zatrudnienia oraz płac, a także utrzymaniem wysokich cen, co przy bezrobociu i mniejszych zarobkach zwężało krąg potencjalnych nabywców. Jednak niektóre państwa popierały istnienie monopoli, które jako jedyne przedsiębiorstwa miały na tyle duży kapitał, by zaistnieć wśród rosnącej konkurencji na rynku światowym. Bezpośrednim skutkiem spadku produkcji był wzrost bezrobocia. Dążenie do obniżenia kosztów produkcji wywoływało dwojakie skutki: po pierwsze zwalniano robotników. Równolegle z kryzysem przemysłowym rozwijał się kryzys agrarny. Jednak państwa nim objęte (min. Włochy, Rumunia, Polska, Węgry) odczuwały go dłużej. Jeśli kryzys w przemyśle skończył się w 1933 roku, to w rolnictwie trwał do końca 1935 roku. 

Tabela II Produkcja rolna w okresie wielkiego kryzysu według części świata

Kontynent	1929	1930	1931	1932	1933
Afryka	109	105	103	104	111
Ameryka Północna	99	97	102	101	95
Ameryka Południowa	99	104	102	100	106
Azja (bez ZSRR)	102	104	102	103	106
Europa (bez ZSRR)	108	105	108	111	112
Australia i Oceania	103	112	115	126	126

Źródło: Dzieje gospodarcze Świata do 1980 roku. J. Ciepielewski, I. Kostrowicka , Z. Landau, J. Tomaszewski str. 377

 Wzrost produkcji rolnej w Australii można motywować zwiększeniem areału upraw. Inne kontynenty przechodzą okres stagnacji. Małe wahnięcia wyników są wywołane głównie przez zmienne warunki klimatyczne. Odmienny wpływ załamania się koniunktury w przemyśle i rolnictwie, ma swoje źródło w stosunkach własnościowych w poszczególnych gałęziach wytwórstwa. Rolnicy rezygnowali z modernizacji produkcji, na rzecz zwiększenia zakupów nawozów sztucznych i powiększenia nakładów na tańszą pracę robotników najemnych. Prawidłowością w okresie kryzysu był spadek cen. Najsilniej malały ceny artykułów rolnych  (o około 64% w trakcie „dna”  kryzysu) następne miejsce zajmowały surowce, półfabrykaty przemysłowe, zaś najmniej spadły ceny artykułów zmonopolizowanych takich jak węgiel, stal i żelazo.

 Tabela III Wskaźniki cen hurtowych w złocie na rynkach światowych w latach

Grupy towarowe	1929	1930	1931	1932	1933
Ogółem	96	74	54	42	40
Artykuły rolne	92	70	50	39	36
Surowce i półfabrykaty przemysłowe	107	90	67	55	52
Żelazo i stal	103	91	70	51	55
Węgiel	114	104	92	71	65

Źródło: Dzieje gospodarcze Świata do 1980 roku. J. Ciepielewski, I. Kostrowicka , Z. Landau, J. Tomaszewski str. 380

Wieś odczuła bardzo dotkliwie kryzys agrarny, a szczególnie rozwarcie „nożyc cen''. Coraz mniejszą część wartości towaru otrzymywał producent. Dochodziło do paradoksalnej sytuacji, w której nieopłacalne było uprawianie ziemi, gdyż koszty robocizny, składowania, transportu znacznie przewyższały cenę jaką mógł otrzymać za towary. Spadek cen zmusił rolników nie tylko do ograniczenia inwestycji w gospodarstwa, ale także do zmniejszenia konsumpcji. W wielu krajach następowało zjawisko podaży głodowej.

Tabela IV Dochód z rolnictwa w wybranych państwach w latach 1929 - 33

Kraj	Jednostka monetarna w mln	1929	1930	1931	1932	1933
Niemcy	Marka	13340	11654	9889	8800	9800
Anglia	Funt	216	196	187	178	-
USA	Dolar	11917	9414	6909	5143	6360
Kanada	Dolar	1034	820	538	476	465
Argentyna	Peso	2168	139	1456	1288	1120
Rumunia	Leja	96565	56022	46374	47829	40982
Dania	Korona	1195	1133	951	813	851

Źródło: Dzieje gospodarcze Świata do 1980 roku. J. Ciepielewski, I. Kostrowicka , Z. Landau, J. Tomaszewski str. 383

 Rządy wszystkich państw starały się ograniczyć skutki kryzysu poprzez rozwijanie eksportu. Dążono do jak największej wyprzedaży nadwyżek towarów by uzyskać pewną stabilizację cen artykułów rolnych i utrzymanie wyższego poziomu produkcji przemysłowej. Przy ograniczeniu importu znacznie ograniczało obroty w handlu międzynarodowym. W tym celu bardzo często stosowano dumping . Państwa próbowały nawzajem rozwiązać tę sytuację poprzez tak zwane umowy clearingowe, które regulowały dokładnie ilość eksportowanych i importowanych towarów, pod warunkiem jednak, że obroty obu państw muszą się równoważyć.

 Tabela V Światowy handel zagraniczny (bez ZSRR). Wartość obrotów w złocie w latach 1929 - 1934

Kontynent	1929	1930	1931	1932	1933	1934
Ogółem	102	82	58	39	36	34
Europa	103	88	64	42	38	37
Ameryka N	102	75	49	32	27	26
Ameryka S	100	74	50	33	31	31
Afryka	101	86	65	53	51	47
Azja	98	74	53	37	35	35

Źródło: Dzieje gospodarcze Świata do 1980 roku. J. Ciepielewski, I. Kostrowicka , Z. Landau, J. Tomaszewski str. 385

 Rezultatem kryzysu przemysłowego, był kryzys walutowy, który miał swoje reperkusje także w handlu zagranicznym. Faktem stały się dewaluacje praktycznie wszystkich walut. Nastąpiło odejście od idei „złotej waluty”, czyli wymienialności waluty danego kraju na złoto lub inne waluty. W Polsce stosowano politykę deflacyjną, która miała na celu utrzymywanie wysokiej wartości pieniądza. Takie działania zamiast hamować kryzys jeszcze go pogłębiały. Zaczął się w Austrii, gdy największy z banków ogłosił niewypłacalność ,a że był powiązany z inwestycjami prawie w całej Europie kryzys przekroczył granicę tego kraju. Spadek zaufania do banków wywołał panikę wśród ludności Niemiec. Panika wybuchła także we Włoszech i USA, gdzie prezydent Roosevelt był zmuszony zamknąć banki na cztery dni, ale nie przywróciło to płynności i amerykański system kredytowy został sparaliżowany na prawie miesiąc. Kryzys bankowy nie ograniczył się do wymienionych państw, jednak dotknął w mniejszym stopniu kraje, które w porę odstąpiły od „złotej waluty''. Spadały dochody narodowe, co było wywołane zmniejszaniem się obrotów na rynku oraz upadkiem przemysłu. Wzrost dochodu narodowego odnotowały tylko Holandia, Szwecja, a w Anglii mamy do czynienia z okresem stabilizacji. W zastraszającym tempie rósł deficyt budżetowy. Gospodarka naszego kraju, związana mocno ze Stanami Zjednoczonymi i Europą Zachodnią, przeżyła takie samo załamanie ekonomiczne.. Polska była znacznie słabiej uprzemysłowiona, mniej zasobna w kapitały, ponadto miała znacznie mniejszy rynek wewnętrzny. Dlatego kryzys trwał w Polsce do 1935 roku. Podobnie jak w Niemczech recesję pogłębił fakt, iż duży udział w polskiej gospodarce miał obcy kapitał, który został wycofany wraz z nadejściem kryzysu. Wierzyciele zaczęli domagać się zwrotu pożyczek i kredytów. Odpływ kapitałów spowodował spadek obrotów handlowych oraz uderzył w najważniejszą gałąź polskiej gospodarki - rolnictwo. Wynikiem tego był katastrofalny spadek cen, aż o 2/3 na artykuły rolne. Gospodarstwa rolne znalazły się w opłakanej sytuacji, zaczął pojawiać się głód. Skutki depresji odczuł także przemysł. Tworzyły się kartele, dlatego ceny na towary przemysłowe pozostały w zasadzie bez większych zmian. Nastąpiło także załamanie się równowagi w budżecie państwa. Wywołało to drastyczne ograniczenia nakładów na sferę budżetową i płace urzędnicze. Pogorszyła się także sytuacja walutowa kraju, powstał ujemny bilans płatniczy w wymianie handlowej i dla jego pokrycia należało naruszyć zasoby Banku Polskiego, co zaowocowało spadkiem ilości walut i złota. Rząd polski niedoceniał wielkości kryzysu sądząc, iż sytuacja sama ulegnie poprawie. Prowadził politykę deflacyjną W październiku 1932 roku przygotowano pierwszy program walki z depresją. Zapowiedziano obniżkę cen towarów przemysłowych, oddłużenie rolnictwa i umorzenie podatków dla rolników, utworzono Fundusz Pracy organizujący roboty publiczne, uchwalono ustawę antykartelową. Świat, a przede wszystkim Stany Zjednoczone zaczęły powoli wychodzić z kryzysu. W 1929 roku prezydentem USA był Herbert Hoover, polityk kompetentny, znany filantrop, który uważał jednak, że gospodarka powinna sama się odrodzić, zgodnie ze wspomnianą przeze mnie sinusoidą Keynessa. W 1932 roku prezydentem USA został demokrata Franklin Delano Roosevelt, który wystąpił z programem naprawy sytuacji przy pomocy interwencjonizmu państwowego. Po objęciu urzędu prezydent zwołał komitet doradców tzw. „trust mózgów”, który miał przygotować program wyjścia z kryzysu, czyli „New Deal”. Program zakładał:

•       Uzdrowienia systemu bankowego poprzez obniżenie wartości dolara i zniesienie parytetu złota

•       Wprowadzenie łagodnej inflacji

•       Wprowadzenie robót publicznych. W tym celu w 1933 roku powołano Tennessee Valey Authority, czyli przedsiębiorstwo państwowe, kierujące rozbudową systemu elektryfikacji i nawadniania. Budowano tamy, regulowano rzeki, zmieniano kształty jezior, uzyskując ziemie uprawne.

•       Wprowadzono Agricultural Adjustment Act, czyli ustawę o rolnictwie, która nakazywał farmerom zmniejszenie areału upraw w celu zmniejszenia produkcji. Przyznawano także kredyty dla rolników.

•       Dla przemysłu uchwalono National Industrial Act, którego główną zasadą było wprowadzenie „fair competition”, czyli wolnej konkurencji. Ustalono zasady umów zbiorowych między pracodawcą, a pracownikami zawieranych za pośrednictwem związków zawodowych. Ustanowiono także minimalną płacę i maksymalny czas pracy.

•       Wprowadzono także po raz pierwszy w historii USA ustawy socjalne, zasiłki zdrowotne i ubezpieczenia zdrowotne.

Poprawa sytuacji w Ameryce wymusiła niejako na Europie podjęcie podobnych działań, co pozwoliło wyhamować postępy kryzysu. Już w 1934 roku odnotowano wzrost produkcji i poprawę sytuacji gospodarczej w części państw. Jednak w krajach takich jak Polska, czy Rumunia kryzys skończył się dopiero w 1935 roku. Większe znaczenie miały jednak polityczne skutki . Cechą charakterystyczną, dla społeczeństw krajów objętych kryzysem była radykalizacja nastrojów. Już na początku kryzysu nastąpiła fala przewrotów w Ameryce Południowej. Próbowano stworzenia radykalnych programów społecznych na Kubie i w Chile. W 1933 roku na fali niezadowolenia społecznego i z pomocą przemysłowców do władzy doszedł Adolf Hitler. Dążył do wspierania małego kapitału i klasy robotniczej, a hasła nacjonalizmu, rasizmu, antysemityzmu i plutokracji trafiały na podatny grunt społeczeństwa niemieckiego. Radykalne ruchy objęły także Hiszpanię. Obalono monarchię. Wrzenie rewolucyjne objęło także Austrię, Rumunię i Bułgarię, a w Polsce obóz sanacji umacniał system autorytarny. W Azji i Afryce domagano się przede wszystkim zniesienia kolonializmu i wykorzystywania gospodarczego kolonii przez Wielką Brytanię, Francję i inne państwa

Kryzys gospodarczy w Polsce

U schyłku roku 1930, rządy sanacyjne w kraju cieszyły się coraz mniejszym poparciem oraz zaufaniem społecznym. Oczywiście wynikało to z polityki prowadzonej przez obóz związany z Piłsudskim, z przetrzymywaniem opozycjonistów w Brześciu. W Polsce, wielki kryzys dał o sobie znać poprzez wyraźny spadek cen na artykuły rolne. W latach 1930-1935 polscy rolnicy usiłowali radzić sobie z tym problemem poprzez zwiększanie areału upraw. W czasie kryzysu rolnicy nie tylko musieli borykać się ze spadkiem cen na artykuły konsumpcyjne, ale ze wzrostem cen towarów przemysłowych w rolnictwie wykorzystywanych. Zmianie uległ także dotychczasowy system ubezpieczenia zdrowotnego. W latach 1930-1935 obowiązek finansowania leczenia chorych rolników mieli dziedzice. Kryzysu w rolnictwie szczególnie mocno doświadczyli chłopi ze wschodu oraz południa Polski. Na zachodzie nie było inaczej. Niemniej jednak na zachodzie kraju, ucierpieli najbardziej ci rolnicy, którzy inwestowali w gospodarkę rolną o charakterze intensywnym, inaczej mówiąc w gospodarkę wielkonakładową finansowo. Załamie, którego w roku 1930 doświadczyło polskie rolnictwo, niemal natychmiast przerzuciło się także na inne sfery polskiej gospodarki. W bardzo krótkim czasie spadło zapotrzebowanie, a co za tym idzie produkcja, w takich sektorach polskiego przemysłu jak: budownictwo czy hutnictwo. Dla ratowania polskiego przemysłu, w latach 1930-1935 tworzono tzw. kartele. Kartele były swoistymi porozumieniami zawieranymi pomiędzy przedsiębiorstwami. Pierwszorzędnym zadaniem stojącym przed kartelami było ograniczanie wpływów konkurencji. Zmianę kursu odnotowano dopiero w roku 1933. Przedsiębiorstwa, które w latach kryzysu gospodarczego znalazły się poza kartelami, nie przetrwały go. W polskich miastach, kryzys lat 1930-1935 szczególnie dotkliwie odczuli pracownicy najemni. Pewną praktyką w latach załamania gospodarczego, było zatrudnianie pracowników na niepełny etat. Na skutek zmniejszania się cen artykułów żywnościowych, obniżaniu ulegał koszt utrzymania. Przeżycie w mieście było możliwe jedynie pod warunkiem posiadania zatrudnienia. Na rynku pracy, najgorzej przedstawiała się sytuacja osób młodych, absolwentów szkół średnich oraz uczelni wyższych. Nie mieli oni praktycznie żadnych szans na znalezienie zatrudnienia. Lekarstwem na trudną sytuację materialną nie mogła być także emigracja. Państwa europejskie, borykające się podobnie jak Polska z kryzysem gospodarczym, nie były skłonne przyjmować w swe granice emigrantów. Załamanie gospodarcze widoczne było także w polskim handlu. Poza tym zjawiskiem, powszechnym w ekonomice oraz gospodarce tych lat był dumping. Polegał on na tym, że kartele sprzedawały produkty po cenach zaniżonych w stosunku do realnych kosztów produkcji. Było to możliwe dzięki prowadzonej przez te same kartele, polityce regulowania cen wewnątrz porozumienia zrzeszającego przedsiębiorstwa. Zwolnienia dotknęły także pracowników umysłowych, zatrudnionych w miastach .

Rynek walutowy i pieniężny także znajdował się w głębokiej zapaści. W czasie trwania kryzysu upadło 11 instytucji świadczących usługi kredytowe. Kapitał obrotowy kraju zmalał o około 50%. Zmniejszył się także wymiar inwestycji zagranicznych w Polsce, a co za tym idzie zasoby złota w Banku Polskim zmalały. Za kryzys gospodarczy, który doświadczył Polskę w roku 1930, w mniemaniu większej części społeczeństwa miały być odpowiedzialne władze. Nie rozumiejąc mechanizmów, którymi rządził się kryzys, winą za całe zło, które spadło na polski naród, za bezrobocie, za nędzę oraz za głód - obarczano sanację. Ludzie nie mieli wątpliwości, najpierw rozwiązanie parlamentu, później uwięzienia brzeskie, szykanowanie opozycji, aż wreszcie zachwianie gospodarczo-finansowe - za to wszystko odpowiadało ugrupowanie związane z Piłsudskim. Z nadejściem maja roku 1931, na nowego prezesa rady ministrów obrano Aleksandra Prystora. To właśnie Prystor oraz jego ekipa, miała zwyczaj wmawiania społeczeństwu, że wszystkie decyzje polityczne podejmowane w kraju, są podyktowane względami bezpieczeństwa zewnętrznego oraz względami gospodarczymi. Powołano do życia Stronnictwo Ludowe, na czele z Wincentym Witosem. Stronnictwo Ludowe powstało poprzez zjednoczenie partii dotychczas na scenie politycznej działających, a mianowicie przez zjednoczenie PSL "Piast", PSL "Wyzwolenie" oraz Stronnictwa Chłopskiego. W październiku 1931 roku rozpoczął się proces brzeski. Ostatecznie w stan oskarżenia postawiono 6 działaczy PPS oraz 6 zwolenników ruchu ludowego. Wyrok zapadł w styczniu 1932 roku. Praktyka państw, które kryzysem zostały dotknięte wcześniej od Polski, pokazywała, że najlepszym sposobem walki z zapaścią jest natychmiastowe przechodzenie do aktywizacji polityki gospodarczej oraz ekonomicznej. Zakładano, że skuteczniejsze będą: ostrożność oraz mała aktywność gospodarza, zrównoważenie budżetu, ustabilizowanie kursu polskiego złotego, zwiększenie eksportu, oraz wspieranie własnej wytwórczości poprzez odpowiednią politykę celną. Stanowiska ministra handlu, pozbawiono Eugeniusza Kwiatkowskiego. Zupełnie nie liczono się ze zdaniem innych ekspertów, uczonych oraz ekonomistów. Polityka wychodzenia z zapaści gospodarczej sprowadzała się do następujących działań:

1) Ustabilizowanie kursu waluty oraz konsekwentne spłacanie długów zaciągniętych za granicą. Nie starano się także blokować odpływu złota oraz walut poza granice kraju

2) Działania rządowe zmierzające do utrzymania funkcjonowania banków prywatnych, stabilizowania polityki kredytowej oraz obniżania deficytu budżetowego.

3) Pożyczki. Z tytułu pożyczki Narodowej, do skarbu państwa wpłynęło blisko 340 milionów złotych. Z kolei, z tytułu Premiowej Pożyczki Inwestycyjnej, skarb wzbogacił się o 164 miliony złotych. Dodatkowo ze Szwecji w drodze pożyczki, Polska uzyskała 30 milionów $ (około 250 milionów złotych).

4) Luty 1930 rok - przyjęcie przez rząd Planu doraźnej pomocy dla rolnictwa. Zakładał on: zmniejszenie zadłużenia w sektorze rolniczym. Niemniej jednak plan nie mający pokrycia w środkach, spalił na panewce.

W roku 1932 władze zdecydowały się przystąpić do aktywniejszej polityki w zakresie ratowania polskiej gospodarki z zapaści. W grudniu roku 1932 zaczęto oddłużać polskie rolnictwo. Dotychczasowe rolnicze długi miano zastąpić nowymi zobowiązaniami. Reforma oddłużania była najbardziej korzystna dla gospodarstw wielko-hektarowych już istniejących (głównie na zachodzie). W ramach reaktywowania polskiego rolnictwa przystąpiono także: do interwencyjnego skupu zboża, wspierania polskiego eksportu zboża, oraz do blokowania polskiego rynku konsumpcyjnego przed napływem żywności zza granicy. Odnośnie przemysłu, rząd składał zamówienia tylko w tych zakładach produkcyjnych prywatnych, które gwarantowały mu obniżkę cen na zamawiane towary. Starano się pobudzić rynek do konkurencyjności (przez obniżanie ceł). 28 marca 1933 przyjęto ustawę anty-kartelową. Przy Sądzie Najwyższym powstał Sąd Kartelowy. To właśnie polityka anty-kartelowa usprawniła działalność w sektorze przemysłowym, oraz ponownie wzbudziła zaufanie społeczne do rządów sanacyjnych. Z innych działań w sektorze ratowania przemysłu, należy wspomnieć o próbie rozbudowy infrastruktury, oraz o wspieraniu przez rząd rozwoju prywatnego przemysłu budowniczego. W roku 1935 ostatecznie przystąpiono do walki z kryzysem. W tym też celu, przygotowano program tzw. planowego nakręcania koniunktury gospodarczej.

Izabela Wójcik

Źródło:

1. J. Kaliński, Z. Landau, Gospodarka Polski w XX w., Warszawa 2003.

2. M. Klonek, Bezrobocie w Polsce w XX w. w świetle badań, KUP, Warszawa 1999.

3. J. Ciepielewski, I. Kostrowicka , Z. Landau, J. Tomaszewski, Dzieje gospodarcze Świata do 1980 roku, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1985.

---