Luiza Ogorzały
Archeologia IV rok
Jan Tajchman - Stropy drewniane w Polsce - próba systematyki
BmiOZ, seria C, Studia i Materiały, t. 4., 1989
W 1963 roku Jerzy Frycz postawił pytanie o rodzaje stropów o ich systematykę w artykule o stropach w kamienicach mieszczańskich. Wiele stwierdzeń jest aktualnych do dziś.
Obecne prace konserwatorskie dały odkrycia stropów o rozwiązaniach nie znanych dotychczas w Polsce. J. Tajchman pisze o stropach, w których drewno nie pełni tylko roli konstrukcyjnej, ale także plastyczną, tzn. jest widziane bezpośrednio, albo stanowi podkład pod warstwy malarskie. Systematyka obejmuje nie tylko stropy, ale także ich elementy.
Strop to pozorne zamknięcie przestrzeni od góry - dzieli budynek na kondygnacje, usztywnia mury, dźwiga podłogę z jej obciążeniem użytkowym; jest przegrodą termiczną i akustyczną; często jest rozwiązywany dekoracyjnie. Dawne nazwy: posowa, stolowanie, belkowanie, powała, pułap i sufit. Obecnie nazwy te, prócz posowy i stolowania określają odpowiednie części stropu.
Charakterystyka elementów stropu:
belka - podstawowy element nośny; dodatkowo funkcja plastyczna; w ostatniej kondygnacji stanowiła belkę wiązarową; rozłożone nad kondygnacją stanowią belkowanie; w zależności od położenia belki stropowe to: skrajne, szczytowe, przyścienne, podścienne, nadścienne i pośrednie;
pułap - warstwa desek widoczna od spodu stropu (dolny, środkowy, ślepy),
powała - pokład z bali lub desek bezpośrednio na belkach; dźwiga polepę lub polepę z posadzką lub podłogą; może też spełniać funkcję górnego pułapu,
wymiany - beleczki biegnące w poprzek belkowania, ograniczające otwory, np. schody lub kominy; dobijają do nich belki wymianów;
kulawki - krótkie beleczki w szczytach budynków, jednym końcem wczopowane w skrajną belkę; w narożach - kulawki narożne.
Część belek była kotwiona (inwentaryzacja stropu z Torunia z 1500 r.). Kotwiono głównie podłużnie - poprzeczne rzadsze i generalnie późniejsze. Końcówka kotwy albo tkwi we wnętrzu muru, albo wychodzi na zewnątrz.
Analiza osadzenia belek w murach - często jedyny sposób na ustalenie okresu powstania stropu. Osadzenie odbywało się zarówno w murach bez odsadzek, jak i w murach z odsadzkami. Najstarsze - końcówka w murze lub leżąca na odsadzce bez dodatkowych elementów drewnianych labo na podkładach lub murłatach. W Toruniu niedawno odkryto kawałek pierwszej murłaty profilowanej (Mostowa 6).
Wielkopolska, Małopolska i Śląsk - w stropach przyścienne poprzeczki, rzadziej proste, często podobnie profilowane jak belki. Do wyjątków w Polsce należą belki oparte na przyściennych podciągach czy nawet konsolach.
Podstawa systematyki stropów - rozwiązania konstrukcyjne w połączeniu z forma plastyczną. W Polsce wyróżnia się zatem stropy: belkowe, kasetonowe, ramowe, płaskie, drewniano-ceramiczne, z sufitem oraz z wystrojem sztukatorskim.
belkowe - belka konstrukcyjna pełni jednocześnie funkcję plastyczną, widoczna od spodu częściowo lub na całej wysokości; typ przekrycia pomieszczeń najbardziej popularny w Europie, znany od starożytności.
Stosowano belki proste, sfazowane lub profilowane (najstarsze proste i sfazowane w stropach z XIV w.). Stropy o belkach profilowanych popularne wg Frycza w kamienicach mieszczańskich w 1 ćw. XVI w. Najwcześniejszy przykład belek profilowanych: strop chóru muzycznego kościoła zamkowego św. Trójcy w Lublinie sprzed 1418 r.
Profile belek stropowych to układ żłobków i wałków oddzielonych uskokami.
Pierwsze stropy profilowane w Polsce mogły już się pojawić na początku XV w., może nawet pod koniec XIV w. Profil gotycki utrzymuje się przez cały wiek XVII, a nawet do połowy XVIII w. Dopiero wystrój malarski nadaje renesansowym kasetonom nowożytny charakter.
Sfazowania i profilowania zasadniczo nie wchodzą w mur lub nad podciągi - kończą się różnorodnie przed nimi. Grupy: zakończenia prostopadłe, skośne (śmigi), krzywolinijne (spływy) najczęstsze. Dodatkowo występują zakończenia złożone i ozdobne.
Na naszych terenach kilka odmian stropów belkowych: belkowy - nagi; b. z poprzeczkami; b. ze środkowym pułapem; b. - wsuwkowy; gęstobelkowy; gb. ze środkowym pułapem; gb. wsuwkowy.
Powały lub pułapy leżą zasadniczo w poprzek belek, zazwyczaj do nich prostopadle.
Strop belkowy bez polepy to strop nagi (magazyny, spichlerze, bud. Gospodarcze, chóry muzyczne wielu kościołów).
Stropy belkowe w budynkach użyteczności publicznej zwykle skromne, ale też miewały rozwiązania dekoracyjne i warstwę polepy z posadzką lub podłogę.
Stropy te są najliczniejszymi przekryciami pomieszczeń na terenie Polski; stosowane we wszystkich okresach.
Belkowane z poprzeczkami - przestrzenie między belkami dzielone w poprzek listwami lub małymi beleczkami. Typowo średniowieczne, popularne w XIV i XV w. Najwcześniejsze wg Swaryczewskiego - Kraków Rynek Główny 15, 17 - XV w. W Toruniu znane dotąd trzy. Poprzeczki biegną prostopadle do belek.
Belkowe i gęstobelkowe z pułapami w połowie wysokości belek. Mają 2 powiązania z belkami:
belki o kształcie odwróconej litery „T”, na ich występach oparty pułap belkowe ze środkowym pułapem.
Belki mają wzdłużne rowki, w które wsunięty bądź włożony jest środkowy pułap (stropy wsuwkowe) belkowo-wsuwkowy.
Belkowe ze środkowym pułapem sporadycznie występują w XVI i XVII w. (Poznań, Toruń - Kopernika 15, Wrocław). Popularne w XVIII w.
Gęstobelkowe - belki rozstawione od siebie o ok. szerokość jednej belki, a powały czy pułapy układane zwykle wzdłuż (Małopolska, gł. Kraków, potem Wielkopolska). W Toruniu - dawna bursa Gimnazjum Akademickiego z 1598 r.
Gb. ze środkowym pułapem charakterystyczne dla kamienic XVI-wiecznego Jarosławia.
Gb. wsuwkowe z XVI w. We Wrocławiu.
Stropy niejednorodne - belki i powały wykonywane odmiennie: gdy belki profilowane to powały fazowane lub odwrotnie. W powałach prostych gładkich deski łączono na styk lub na nakładkę, rzadziej na pióro własne. W pułapach fazowanych faza kończy się spływem przed belką. W pułapach profilowanych brak zakończeń, profile biegną do belki. Ta sama zasada przy beleczkach w stropach belkowych z poprzeczkami.
Podstawową zasadą pował jest stosowanie wszystkich lub przynajmniej górnych desek ciągłych przez cały strop (belki bez wycięć lub z wycięciami na dolne deski powały).
Pułapy stropów belkowo-wsuwkowych - proste lub profilowane. Deski wsuwki z reguły prostopadłe do belek. Większość wkładana w rowek poprzez górne wycięcie w pobliżu końca belki. Po włożeniu każda deska przesuwana na swoje miejsce.
stropy kasetonowe - znana forma już w antyku; w Polsce pierwsze na Wawelu w latach 1502 - 1508
Wśród zachowanych s.kas. w Polsce wyróżniamy: belkowo-kasetonowe, kasetonowe (właściwe) konstrukcyjne lub podwieszone.
W belkowo-kasetonowych między profilowanymi belkami, w ich górnych częściach wydzielano kwadratowe lub zbliżone do kwadratu pola utworzone z profilowanych listew obiegających je z czterech stron. W widoku od spodu dominuje belka. Zauważa się w nich różnice pod względem głębokości kasetonów, tym samym różnice w budowie. Największa głębokość mają stropy, w których zasadnicze skrzyńce kasetonów wykształcone są powyżej belek stropy belkowo-kasetonowe głębokie (Wawel - stropy skrzydła wschodniego).
Druga grupa to stropy z kasetonami wykształconymi w górnej partii belek. Skrzyńce składają się bądź tylko z profilowanych listew obiegających je z 4 stron, bądź dodatkowo profile, takie same jak na poprzeczkach, cięte są na ich wysokości w bokach belek (przyziemie zamku w Szydłowcu prze 1515 r.) stropy belkowo kasetonowe.
Trzeci rodzaj ma górny pułap rozwiązany dość płasko w formie płytkich ram bez podziału poprzeczkami (Wrocław ul. Więzienna 1/3, Łaciarska 12 - 2 poł. XVII w.) belkowo kasetonowe płytkie.
Występują też stropy belkowe z poprzeczkami z pozornym kasetonem lub belkowe z poprzeczkami i rozetami.
Stropy kasetonowe konstrukcyjne - belki nośne krzyżują się z dekoracyjnymi poprzeczkami o tym samym przekroju zewnętrznym.
Stropy kasetonowe podwieszone - skrzyńce pełnią funkcję tylko dekoracyjną, będąc zamocowane do właściwej konstrukcji między belkami lub od spodu.
Stropy ramowe - tak jak kasetonowe są wpływem włoskiego Quattrocenta i jak ramowe wywodzą się z weneckiego Cinquecenta. To stropy podwieszone, a składają się z zespołu połączonych ze sobą ram, które zamykają różnego kształtu pola dla rozwiązań malarskich. Ramy i fryzy przeważnie zdobione pełnoplastyczną snycerką. Charakterystyczny dla pałaców i budowli monumentalnych końca XVI i początku XVII w. (strop Izby Czerwonej ratusza gdańskiego 1608 - 1609 wyk. przez snycerza Szymona Herle i malarza Izaaka van den Blocka).
4) Stropy płaskie - dolna drewniana powierzchnia jest równa lub minimalnie zróżnicowana. Należą tu wszystkie odmiany stropów z dolnym pułapem bez powały oraz z dolnym pułapem i powałą, też różnorodne rozwiązania stropów dylowych - różnią się konstrukcją.
Stropy z dolnym pułapem bez powały - charakterystyczne dla wnętrz kościelnych. Występowały we wszystkich okresach do XIX w. Włącznie, nie tylko w kościołach drewnianych, także w murowanych. Pułapy we wnętrzach kościelnych zawsze stanowiły tło dla dekoracji malarskich. W Polsce nie zachowały się romańskie płaskie stropy o podwieszonej konstrukcji dachu kratownicy wypełnionej „płycinami” z desek (strop z Hildesheim).
Wyjątkowe są rozwiązania w Dębnie i Binarowej - poprzeczne i skrajne szerokie listwy wycięte są w ośle grzbiety zgodnie z podziałem listwowym pułapu, co sprawia wrażenie długich płycin.
Ostatnia grupa to pułapy, gdzie listwy układano w płaskie kasetony jako tło do rozwiązań malarskich tego typu. Kompozycje te pojawiają się w latach 20-tych XVI w. (Libusza) i trwają bardzo długo (Bydgoszcz kościół Wniebowzięcia NMP z 1 poł. XVII w.).
Odpowiednikiem stropów ramowych w pułapach deskowych są kompozycje ramowo-listwowe z XVII w. (strop prezbiterium kościoła w Lubawie).
Stropy dylowe (brusowe) - elementy bezpośrednio obok siebie. W budownictwie miejskim głównie krawędziaki, w chałupach okrąglaki lub ich połówki. Dyle są tak ułożone, że przypominają położoną ścianę wieńcową; łączone są miedzy sobą drewnianymi kołkami (tyblami).
5) Stropy drewniano-ceramiczne - między nośnymi belkami drewnianymi są rozpięte ceglane sklepienia.
W wielu stropach dla zmniejszenia rozpiętości konstrukcyjnej belek stosowano podciągi zwane siestrzanymi, stragarzami lub tramami; na Podhalu - sosrąbami lub sosrębami.
Zazwyczaj strop podpierano jednym podciągiem, rzadziej 2 lub więcej. Pełniły one też funkcję dekoracyjną, a nawet ideową. Często były ozdobniej profilowane niż belki stropu: inskrypcje dwocyjno-sentencyjne, daty budowy czy przebudowy. Profilowanie czy sfazowanie nie przebiegało zazwyczaj przez cały podciąg - kończyło się przed jego środkiem. Tworzył się centralny punkt siestrzanu - „dzwono”. Czasem tworzyło się owalne lub koliste „słoneczko”.
W stropach, w których od razu planowano podciągi, profilowania i sfazowania belek zwykle kończyły się przed nimi. Gdy podciągi zakładano później - profilowania i sfazowania przebiegają przez całe belki, także i nad podciągiem.
Stropy, w których drewno było widoczne od spodu, więc gdy odgrywało podstawową rolę plastyczną, zostało stopniowo wyparte przez stropy z sufitem (w pałacach już w XVII w.; popularne w XVIII w.). W kamienicach mieszczańskich wprowadzone w 2 poł XVIII w., popularne w XIX w.
1