GEOMORFOLOGIA - zagadnienia na zaliczenie teorii

1.    Wietrzenie mechaniczne - rodzaje, przebieg, efekty

Dezintegracja zw. ze zmianami objętości składników skały

• Wietrzenie insolacyjne (każdy min. ma inny współcz. rozszerzalności cieplnej, skały są złymi przewodnikami ciepła, najsilniej reagują przypowierzchniowe partie). Rozpad następuje najpierw na bloki, potem na materiał b. drobny.

• Eksfoliacja - łuszczenie się skał

• Wietrzenie odciążeniowe - powstają szczeliny odciążeniowe, przypominające uławicenie skał, są równoległe do powierzchni terenu, ale właściwe uławicenie mają zazwyczaj niezgodne. Pęknięcia powstają gdy na stąpi różnica ciśnień (na powierzchni małe, w głębi duże) np. w skutek intruzji lub w głębokich morzach.

• Wietrzenie hydratacyjne - (ilaste) wynik uwodnienia skał, zmiana objętości. Podczas opadów utwory ilaste nasiąkają wodą i pęcznieją, podczas suszy wysychają i kurczą się. Powstają szczeliny hydratacyjne mogą sięgać nawet kilkanaście metrów wgłąb.

1. Dezintegracja zw. ze zmianami wypełnień szczelin, por, itp.

• Zamróz (wietrzenie mrozowe) - rozsadzanie porowatych skał przez zamarzającą w nich wodę w wyniku zmian objętości wody i zwiększenia ciśnienia. Dochodzi do rozpadu blokowego.

• Pod wpływem sił krystalizacji soli - wypełnianie szczelin, zwiększenie nacisku a w rezultacie rozpad blokowy lub granularny.

• Oddziaływania zwierząt i roślin

• Przesuwanie korzeniem, nawet kilka ton skał

• Rozpulchnianie, rozluźnianie skał, np. przez mrówki, krety, gryzonie

Wietrzenie mechaniczne doprowadza do całkowitego wzrostu powierzchni całkowitej okruchów skalnych! Jest ono przygotowaniem do wietrzenia chemicznego. Rozdrabnianie polega na dezintegracji blokowej lub ziarnistej (granularnej). W efekcie powstają: rumowiska skalne (gołoborza), zachodzi eksfoliacja, powstają mikroformy powierzchni skalnych (kociołki wietrzeniowe, tajone, bruzdy, żłóbki, uszkodzenia na budynkach, nagrobkach, pomnikach)

2.    Wietrzenie chemiczne - rodzaje, przebieg, efekty geomorficzne

• Rozpuszczanie - rozkład substancji w warunkach kontaktu z wodą, cząsteczki wody NIE ulegają rozkładowi, dotyczy soli: NaCl Na⁺ + Cl^-

• Hydratacja - adsorpcja wody w sieć krystaliczną, np. anhydryt w gips, CaSO₄ + 2H₂O CaSO₄ * 2H₂O

• Oksydacja - utrata elektronu, Fe 2+ Fe3+ + e, zmiana barwy, np. oliwin serpentyn

• Redukcja - oklejanie, w miejscach trwale zabarwionych

• Karbonatyzacja - z udziałem rozpuszczonego CO₂, dotyczy skał węglanowych, powstaje rzeźba krasowa, terra rossa, H₂O + CO₂ H₂CO₃ H⁺ + HCO₃^-.

W wyniku wietrzenia chemicznego powstają nowe minerały i skały. Zmienia się skład skały macierzystej. Jakościowo: nowe związki i minerały (ulegają rozkładowi). Ilościowo: zmienia się proporcja w udziale poszczególnych składników. Powstają skorupy wietrzeniowe (migracja pierwiastków i wytrącenie w innej części), przebarwienia przypowierzchniowe albo lakier pustynny (warnisz)

3.    Powstawanie i klasyfikacja geofizyczna lodowców

Lodowiec = masa lodu powstała na lądzie i będąca w ciągłym choć powolnym ruchu. Tworzy się ponad linią śnieżną, czyli linią lub strefą powyżej której spadły zimą śnieg na płaska niezacienioną powierzchnię przetrwa lato, czyli sezon ablacyjny.

Warunki powstania: klimatyczny - wysokie opady w zimie, lato które ich nie stopi; orograficzny - płaskie miejsca na pole firnowe.

Powstanie lodowców - metamorfoza śniegu:

• Mokra - roztapianie i zamarzanie

• Sucha - sublimacja i resublimacja

Zachodzą procesy: zmiana porowatości, zwiększenie gęstości, zmiana struktury barwy lodu (niebieska - bez bąbelek powietrza)

Chyba chodzi o klasyfikację termiczną - nie geofizyczną (bo to bezsensu) ??

• Lodowce umiarkowane (ciepłe) - lód w całej masie znajduje się w temperaturze topnienia pod ciśnieniem, a w spągu występuje cienka warstwa wody. Typowe dla klimatu umiarkowanego, duża akumulacja w zimie (ruch po powierzchni ścinania) i duża ablacja latem (ruch ślizgowy).

• Lodowce zimne - przymarznięte do podłoża, w klimacie zimnym, przy braku topnienia powierzchniowego.

• Lodowce politermalne - warstwy o różnej termice: warstwy zimne wyżej, ciepłe przy spągu.

4.    Klasyfikacja geomorfologiczna lodowców

1. Lodowce pokrywowe

• Lądolody (duża wypukłą tarcza, profil regularny, Antarktyda, Grenlandia)

• Kopuły i czapy lodowe (wypukła czapa, profil czasem kaskadowy, Islandia, wyspy Arktyki)

• Lodowce szelfowe (Antarktyda, Arktyka)

2. Lodowce półpokrywowe

• Sieciowe (nunataki, obejmują pasma górskie, Arktyka, Alaska)

• Wypływowe (fieldowe) (o spłaszczonej wierzchowinie, podobne do ameby, Norwegia, Tybet, Patagonia)

• Przedgórskie (piedmontowe) (połączone jęzory na równinie przedgórskiej, Alaska)

3. Lodowce górsko-dolinne

• Karowo-dolinne

1. Alpejskie (jedno pole firnowe, jeden jęzor)

2. Himalajskie (wiele)

• Karowe (wypełniają kary lodowcowe, czasem mają też krótki jęzor)

• Kraterowe (Afryka, Kordyliery)

4. Lodowce górsko-dolinne - zboczowe

• Fartuchowe (ścianowe) (wklęsłe, rzadko wypukłe, pokrywają całe zbocza lub fragmenty płaskie, Pireneje)

• Wiszące (na zboczach, niszach, zawieszone nad główną doliną)

• Niszowe (w zagłębieniach na stokach)

• Rampowe (na stokach lub półkach skalnych)

5. Lodowce górsko-dolinne - zboczowo-dolinne

• Lawinowe (niewielkie, u podnóża stoku, zasilane lawinami, lodowce turkiestańskie)

• Regenerowane (z zespolenia izolowanych brył lodu, pochodzące z wyższej połowy lodowca)

6. Lodowce górsko-dolinne - lodowczyki i pola śnieżne

(śnieżniki - izolowane, wieloletnie płaty, kotły, źleby, jaskinie z miseczkami ablacyjnymi - są w Tatrach!)

7. Lodowce górsko-dolinne - lodowce gruzowe

(jęzorowa te nagromadzenie gruzu skalnego spojonego lodem, ciemna barwa)

5.    Rodzaje, geneza i budowa lodowcowych form morenowych

Morena denna: powstaje z depozycji materiału (gliny zwałowej) niesionego przez lodowiec najczęściej w stopie.

• Płaska - stoki bardzo łagodnie nachylona

• Falista - kilkanaście zagłębień, liczne zagłębienia (pojezierza) np. z polami moren dennych płaskich

• Pagórkowata - deniwelacje kilkadziesiąt metrów (podobne do pogórza Karpat), pagórki rozmieszczone bezładnie

• typu Rogen - w Szwecji, wały zbudowane z gruboziarnistego materiału morenowego. W poprzek dolin górskich i wyżynnych uprzednio zlodowaconych.

• Drumliny - najprawdopodobniej przekształcone z osadów moren dennych, poszczególne formy ułożone równolegle do siebie, występują też jako pojedyncze, stok proksymalny krótki, dystalny długi.

Formy kontaktu lodowego:

1. Moreny czołowe:

Pojedyncze wały o mocno zarysowanych kształtach, wyznaczają etapy postoju lodowców, oraz loby o często skomplikowanym kształcie. Powstają podczas dłuższego postoju w jednym miejscu, skumulowane „osiadają” podczas jego wycofywania się.

• Akumulacyjne: Powstają w wyniku rozrostu i łączenia się stożków glicimarginalnych. Czyli połączonego materiału niesionego w całym lodowiec: zarówno na powierzchni, w spągu jak i w środku.

• Spiętrzone: (ich powstaniu towarzyszą zjawiska glacitektoniczne, są wyższe od moren akumulacyjnych)

• Wyciśnięte - pod wpływem nacisku (cylindryczny układ naprężeń) ściskany materiał w podłożu jest wynoszony na przedpole. Powstaje w efekcie łuska zbudowana z rozerwanych fałdów i poprzesuwanych względem siebie - o skomplikowanej budowie. Zawierać może też starsze skały, sprzed 4-rzędu.

• Pchnięte: po stagnacji i utworzeniu się stożków glacimarginalnych następuje nagłe pchnięcie materiału przez lodowiec i przesunięcie go w postaci spiętrzonej na przedpole.

2. Moreny boczne:

Typowe dla lodowców górskich, wały materiału odłożone na brzegu jęzora lodowca. Dwa połączone wały tworzą morenę środkową. Zbudowane z gliny zwałowej niesionej głównie na powierzchni.

Morena powierzchniowa - określenie materiału skalnego transportowanego przez lodowiec w jego górnej, powierzchniowej partii. Stanowi go zwietrzelina pochodząca z otaczających stoków górskich, materiał naniesiony przez wiatr, lawiny itp. oraz wyniesiony z spągowej warstwy lodowca. W strefie jęzora lodowcowego może nastąpić zmieszanie materiału skalnego moreny powierzchniowej z materiałem moreny wewnętrznej. W wyniku wytapiania moreny powierzchniowej tworzy się morena ablacyjna.

Morena środkowa - rodzaj moreny, powstającej na powierzchni lub w głębi lodu lodowca wskutek połączenia moren bocznych zlewających się jęzorów lodowcowych, ewentualnie lodowców.

Morena wewnętrzna - określenie całości materiału skalnego niesionego wewnątrz lodu lodowcowego. Stanowi go głównie zwietrzelina skalna z otaczających lodowiec zboczy, która dostaje się tam w obrębie pola firnowego lub wprost na trasie ruchu z jego powierzchni. Penetruje ona w głąb lodowca poprzez szczeliny i wtapianie. Materiał może pochodzić również z podłoża, po którym porusza się lodowiec, do jego wnętrza dostaje się wzdłuż powierzchni ślizgowych w lodowcu

Morena ablacyjna - materiał skalny zgromadzony na powierzchni lodu lodowcowego wskutek ablacji (wytapiania) moreny powierzchniowej lub wewnętrznej

6.    Rodzaje, geneza i budowa form wodnolodowcowych

Formy powstałe w wyniku erozji:

• Rynny subglacjalne - powstają pod dnem lodowca, są długie z licznymi przegłębieniami. Mają prostopadły przebieg do czoła lodowca. Mogą się wcinać w osady przed 4-rzędowe.

• Jeziora rynnowe - powstają w zagłębieniach rynien subglacjalnych, po wytopieniu lodu.

Formy powstałe w wyniku akumulacji: czyli tam, gdzie następuje osłabienie siły przepływu (np. po rozwidleniu nurtu na kilka, przepływania przez jezioro, przy wylocie kanału na czole lodowca, podczas dostawy materiału skalnego)

• Oz -długie, wąskie, kilkanaście metrów szerokości, do kilkunastu km długości (w Finlandii nawet 300km) . zbudowane głównie z pisaku, który jest często eksploatowany. Towarzyszą rynnom subglacjalnym,:

• Ozy supraglacjalne (w kanałach supraglacjalnych)

• Ozy inglacjalne (w kanałach inglacjalnych)

• Kem - pagórek o regularnym kształcie, czasem nieco wydłużonym

• Terasa kemowa - lądolód dociera do krawędzi morfologicznej, następuje osiadanie materiału, podczas deglacjacji materiał traci podparcie, osiada tworząc fałdki i uskoki przy krawędzi, tworzy się płaska forma.

• Kemy przetapnianiowe (przetapia) - do jeziorka na powierzchni lodowca wpada materiał morenowy, przy brzegu grube okruchy, na środku drobne, po osiadaniu powstaje pagórek.

• Stoliwo kemowe - powstaje między bryłami martwego lodu, dochodzi do dna lodowca. Najsilniej osiada cześć brzeżna, na środku tworzy się płaska wierzchowina.

• Kemy szczelinowe - powstają w szczelinach lodowca

• Kemy z wyciśnięciem - powstaje podobnie jak stoliwo kemowe, ale osady są zdeformowane w wyniku silnego nacisku na podłoże brył martwego lodu.

• Pola sandrowe - powstaje w skutek depozycji materiału piaszczystego i piaszczysto-żwirowego niesionego przez wody proglacjalne. Powstają połączenia stożków sandrowych.

• Stożki sandrowe - powstają gdy wody rozlewają się na płaskiej powierzchni

• Sandry dolinne - powstają gdy odpływ wód proglacjalnych wykorzystał starsze formy dolinne

Za formę wodnolodowcową uznać też można zaglębienia jezior wytopiskowych, w których osadzone są osady iłów warwowych (na przemian jasne i ciemne laminy w zależności od okresu: chłodniejszego lub cieplejszego)

7.    Krajobrazy polodowcowe w Polsce

• Krajobraz górski (Tatry, Karkonosze, prawdopodobnie Babia Góra i Pilsko). Zlodowacenia górskie nie łączyły się z lądowymi, ale były w tym samym czasie. Obecny krajobraz: kary, w nich jeziorka karowe, doliny U-kształtne, doliny zawieszone, gołoborza, osady moren bocznych, środkowych, czołowych. Formy zachowane tylko z ostatniego zlodowacenia - z poprzednich nieczytelne.

• Krajobraz staro glacjalny

• Zlodowaceń południowopolskich (San I, San II). Brak form polodowcowych - zniszczone, strzępy osadów - silnie zniszczone. Występuje materiał skandynawski (eratyki)

• Zlodowaceń środkowopolskich (Odra, Warta). Formy krajobrazu silnie zniekształcone, ale można je rozpoznać.

• Krajobraz młodo glacjalny zlodowacenia bałtyckiego (Wisły). Dużo zachowanych form z czasów ostatniego zlodowacenia.

8.    Kras termiczny i erozja termiczna - proces, przebieg, skutki geomorficzne

Kras termiczny = termokras - fizyczny proces transferu ciepła z atmosfery do gruntu, który prowadzi do zaburzenia równowagi termicznej w gruncie i zaniku lodu gruntowego.

Jego konsekwencją jest obniżanie się powierzchni terenu.

• Powstają pradoliny - spływały nimi wody proglacjalne i peryglacjalne

• Degradacja klinów lodowych od powierzchni terenu - w zagłębieniach powstają jeziora - ałasy - jeśli kliny tworzą regularny układ to powstająca sieć zagłębień będzie początkowo naśladować ten wzór przestrzenny. Ałasy występują grupowo, często w sąsiedztwie dużych mórz, akwenów.

Pod wpływem falowania w akwenie dochodzi do abrazji, której towarzyszy erozja termalna. Podcięcie nazywamy niszą termo erozyjną. Kliny lodowe i ich topnienie może wywołać warunki osuwiskowe. W efekcie akwen się powiększa, powstają szersze doliny, koryta rzeczne pradoliny

Procesom topnienia klinów lodowych może też towarzyszyć powstanie struktur zanurzeniowych, pogrązów wyniku niestatecznego warstwowania gęstościowego. (krioturbacje )

9.    Współczesna strefa peryglacjalna w Polsce i zachodzące w niej procesy mrozowe

Obecnie wieczna zmarzlina występuje tylko w Tatrach i ma charakter wyspowy. W reszcie kraju pojawia się sezonowo w postaci lodu segregacyjnego (tworzącego soczewki o zwiększającej się objętości a w efekcie efekt podsiąkania kapilarnego wody gruntowej)

Procesy mrozowe w Polsce:

• Zamróz: wietrzenie mrozowe i zw. z tym wznoszenie mrozowe, pionizacja, sortowanie, (wynoszenie na pola kamieni, powstanie nadkładu z pyłu na polach)

• Na polach obserwowane są ślady szczelin kontrakcyjnych

• W górach, na stokach obserwowane zjawisko geliflukcji

• Niwacja: oddziaływanie płatów śnieżnych obserwowane tam gdzie występują: w nielicznych już miejscach w Tatrach

• Pagóry mrozowe: tufury w Tatrach, powyżej 1600 m n.p.m. oraz zagłębienia po-pingo wypełnione jeziorkami - Mazury, np. koło Wigier.

10.    Kontrakcja termiczna - proces i formy

Proces: Kontrakcja termiczna - wytworzenie szczelin na wskutek pękania zmarzliny . szczeliny kontrakcyjne mogą mieć różne układy: ortogonalne, pentagonalna, heksagonalne)

Formy:

• Grunty wzorzyste - pierścieniowe, albo wieloboki, następuje segregacja materiału, na nierównościach terenu - spadkach kształty wzorów są wydłużone.

• Festony gruzowe - w lecie w szczeliny wpływa woda, w zimie szczeliny są poszerzane przez lód, warstwy się podginają, następuje wmycie między nie piasku.

• kliny lodowe - w lecie klin wypełniany jest wodą, w zimie zamarza co powoduje rozszerzanie się, wyróżniamy kliny:

1. epigentyczne (w skałach już utworzonych)

2. syngenetyczne (narastają pionowo, tworzą się równocześnie, w lessach)

3. antysyngenetyczny (równocześnie z procesem erozji)

4. klin z pierwotnym wypełnieniem mineralnym (obok niego warstwy podpinaja się ku górze)

5. klin z wtórnym wypełnieniem mineralnym (pseudomorfozy po klinach lodowych, warstwy podpięte ku dołowi)

6. kliny workowate (o nieregularnym kształcie)

• pagóry lodowe

• tufury - małe, powstałe na wskutek rozrostu lodu włóknistego, występują w Tatrach powyżej 1600 m npm. , występują grupowo, wiązane są przez spiętrzone resztki roślinne

• pingo - (bułgunniach, hydrolakolit, palsa (na torfowiskach)) rodzaj większych pagórów, powstający na wskutek rozrastania się soczewy lodowej pod powierzchnią terenu, co powoduje jego wypiętrzenie. W zagłębieniach po-pingo powstają okrągłe jeziorka

11. Peryglacjalne formy rzeźby

Rzeźby peryglacjalne - wytworzone na przedpolu lodowca na skutek erozji i akumulacji; to obszar wyżyn i nizin środkowopolskich, osady są cienkie 50, <<100m, przykryte płatowo czyli częściowo, w krajobrazie nie ma jezior, dominują: wietrzenie, mroz, powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego, interglacjalne procesy stokowe, wiatru, wód roztop i śniegu. Sprzyja temu klimat mroźny i suchy: niskie średnie temperatury roczne

(<-1^oC),niskie opady (< 400 mm/rok) Powstające grunty strukturalne dzielą się na: pierścienie sortowane, które powstają dzięki: pęcznieniu osadów drobnoziarnistych, wymarzaniu kamieni i rozsuwaniu ich na zewnątrz spęczniałego jądra,/

poligony sortowane, kamieniste, powstają dzięki powstaniu poligonów mrozowych, do których dostają się wymarzające kamienie/

wieloboki tundrowe -wieloboczne szczeliny mrozowe; w profilu glebowych rozpoznawalne jako kliny mrozowe lub festony gruzowe/

bugry i tufury powstają na skutek nierównomiernemu pęcznieniu gruntu/

Pasy kamieniste tworzą się najczęściej dzięki rozciąg wzdłuż skał form gruntów strukturalnych/

Terasy soliflukcyjne powstające dzięki nachodzących na siebie kolejnych jęzorów soliflukcyjnych/

Palsa i pingo - formy o lodowych jądrach: pagórek palsa wzrasta w obrębie torfu, który przemarznięty w zimie jest dobrym przewodnikiem ciepła i uł tworzenie warstw i soczewek lodow, zaś w lecie lód jest chroniony przez torf nie zamarz (zły przewodnik ciepła) pagórek v wzgórze pingo wzrasta na skutek dopływu wody: z nie zamarzznietych talików (system zamkn) wód artezyjskich (system otwarty)

12.    Geozagrożenia w strefie peryglacjalnej

1. Zagrożenia:

- niszczenie ogładzin
- budowa na głębokości większej niż strefa przymarzania
- powstanie przełomów drogowych - na poboczach leży śnieg, rozmarza najpierw to co jest pod asfaltem - nawierzchnia pęka - dziury
- niszczenie torów kolejowych
- powstawanie szczelin w polach
- wietrzenie mrozowe - na powierzchni powstanie nadkładu pyłu - trudny do wykorzystania

2. Działania człowieka:

• dawniej: brak drewna -> dawniej domy budowane z kości, pokryte skórą, albo z lodu (igloo)

• dziś:

• domy budowane na palach - wytworzenie poduszki powietrznej izolującej budynek od zimnego podłoża

• rurociągi i linie przesyłowe również "na palach"

• tworzenie korytarzy podziemnych - naturalne lodówki, chłodnie - do składowania żywności
  

13.    Rodzaje i przebieg spływów grawitacyjnych

Soliflukcja - zjawisko to polega na powolnym (do kilku cm na rok) pełzaniu wierzchniej warstwy gruntu. Soliflukcji sprzyja sezonowe rozmarzanie powierzchniowej warstwy zwietrzeliny, która silnie nasączona wodą "ślizga się" po nadal zamarzniętej głębszej warstwie.

Zachodzi najczęściej na utworach glebowych o dużej zawartości części ilastych i pyłowych, na stokach o wystawie północnej i spadkach powyżej 30%. Typową formą dla tego rodzaju erozji są jęzory soliflukcyjne. Ważną rolę w całym procesie odgrywa też działalność lodu włóknistego, sprzyjającego przemieszczaniu okruchów zwietrzeliny w dół stoku oraz częste zmiany temperatury, powodujące wielokrotne, naprzemienne odmarzanie i zamarzanie gruntu. Soliflukcja jest częstym zjawiskiem w obszarze wiecznej zmarzliny

potoki błotne- zachodzący w górach wysokich (np. w Alpach, na Kaukazie) w formie szybko przemieszczającego się w dół stoku strumienia zwietrzeliny nasączonej wodą.
Potoki błotne powstają w czasie wielkich ulew lub roztopów i są uruchamiane w efekcie nagłego zwiększenia ciężaru nasączanej wodą zwietrzeliny. Mają czasem katastrofalne skutki: niszczą drogi, mosty, uprawy, a nawet osady ludzkie. Występują niekiedy również w Tatrach, ale na znacznie mniejszą skalę i nie zagrażają życiu ani gospodarce człowieka.

Prąd zawiesinowy - rodzaj podwodnego prądu gęstościowego, w którym gęstsza od otoczenia zawiesina okruchów skalnych spływa pod wpływem grawitacji, a osadzanie się ładunku powstrzymywane jest głównie przez turbulencję ośrodka^[1].

Prądy zawiesinowe występują powszechnie na szelfach i stokach kontynentalnych i są odpowiedzialne za transport osadów ze zlewisk do głębokich partii oceanów. Ich cechą charakterystyczną jest zdolność do płynięcia po bardzo słabo nachylonych stokach (nawet poniżej 1°^[2]), a więc w miejscach, gdzie zamierają ruchy masowe. Prądy zawiesinowe potrafią jednak osiągać znaczne prędkości (do 20 m/s^[3]) i mogą powodować np. uszkodzenia kabli podmorskich.

Lahary - spływy popiołów wulkanicznych, masy błotnej. Mogą doprowadzić do zalania całej miejscowości

Siel - spływy gruzowo-błotne, Derbis flow, Tatry, Beskidy. Żleb - rynna w skale litej; rynny korozyjne - w zwietrzelinie, występują też na ścianach w kamieniołomach

spływy rumoszowe, lawiny gruzowe

lawiny śnieżne- gwałtowna utrata stabilności i przemieszczanie się: spadanie, staczanie lub ześlizgiwanie się ze stoku górskiego mas śniegu,

suche spływy - medium rozpraszającym jest powietrze, dotyczy spływu piachu, pyłu na wydmach i hałdach

Spływy zachodzą na powierzchni skał, gleb i zwietrzeliny. Materiał jest przesycony wodą, albo innym medium rozpraszającym jak powietrze i jest transportowany w dół siłą grawitacji.

1. Obrywy, osypywanie, przechył i rozciąganie boczne - przebieg i formy

Obrywy Przebieg: w miejscu przełamania stoków wierzchowiny, na pionowych ścianach, składowa siły w dół = siła grawitacji, powstaje nisza obrywu, materiał spada bardzo szybko i swobodnie. Ruch odbywa się bez kontaktu z podłożem, np. Tatry, Sudety, Wyżyna Śląsko-Krakowska, na klifach Formy: nisza obrywu, usypisko u podnóża ściany

Osypywanie Przebieg: polega na odpadaniu i staczaniu pod wpływem siły ciężkości drobnego materiału, Formy: staczanie odbywać się może żlebem - powstają stożki usypiskowe, piargowe, piarżyska, albo staczanie stokiem - powstają hałdy usypiskowe, osypisko

Przechył (przewracanie) Przebieg: w jednolitym kompleksie skał, powstaje szczelina inicjalna, następuje odchylenie baszty, jej popękanie, oraz zwalenie. Niezbędne są szczeliny! Np. G. Stołowe, Tatry Formy: baszta, rumowisko

Rozciąganie boczne Przebieg: pękanie i rozchylanie na boki. Środek się zapada, powstały klin wpada do środka Formy: rów grzbietowy, grzbiety podwójne, grzbiety potrójne (na stokach: rowy stokowe, zboczowe)

15.    Spełzywanie, osuwanie i zsuwanie - podobieństwa i różnice

Spełzywanie (pełznięcie)

Mechanizm poruszania: naruszenie spójności minerałów ilastych i zmiany objętości (wynik ogrzewania/ochładzania, nasiąkania/wysychania, zamarzania/rozmarzania, biologiczna aktywność organizmów, spływ śród pokrywowy)

Ruch powolny, najpowolniejszy ze wszystkich ruchów masowych

Zasięg - regionalny, na dużych powierzchniach

Osuwanie i zsuwanie:

Mechanizm poruszania: ruch wzdłuż powierzchni poślizgu, może objąć kilka warstw, często występują deformacje wewnętrzne, mogą powstać zerwy

Ruch szybki, wzdłuż powierzchni ślizgu,

Zasięg - lokalny, wyróżnia się: niszę, szczeliny, rynnę, jęzor, czoło, zagłębienia osuwiskowe,

16.    Spłukiwanie - rodzaje, przebieg, pomiary
Spływ wód:

Warstwowy (woda płynie taflą)

Rozproszony (stróżki tworzące układ warkoczowy)

Liniowy (bruzdowy, skoncentrowany - jedna duża struga)

Spływ i spłukiwanie zależą od:

ilości wody (opadów)

nachylenia stoków

pokrycia ich roślinnością

Czynniki determinujące erozję wodną:

Wysokość i intensywność opadów atmosferycznych, grubość pokrywy śnieżnej, intensywność roztopów

Rzeźba powierzchni terenu (nachylenie i długość stoków)

Podatność gleb na spłukiwanie

Pojemność wodna gleb

Wodorozpusczalność gleb

Układ pól i sposób uprawy roli, wypas owiec przyspiesza spłukiwanie

Przebieg dróg

Zagospodarowanie przestrzenne zlewni

Gleby podatne na spłukiwanie:

Pylaste, lessy, mułowce, muły

Piaski luźne, rędziny kredowe

Gliniaste

Ilaste (najtrudniej spojone) i torfy

Początek spłukiwania: bombardująca rola deszczu, - wybija drobne ziarenka, doprowadza do rozluźniania skał. Następnie okruchy są odprowadzane przez wodę płynącą po stoku. Intensywne skoncentrowane spłukiwanie doprowadzić może do powstania licznych rozcięć, żłobień i wąwozów.

Pomiary ilości spłukiwanego materiału:

Jednostka: t/km²/ rok

Chwytanie materiału na specjalnych polach testowych (wydzielone ramkami pola)

Pomiar izotopowy, cez 137 - utrzymuje się w środowisku przez 60 lat, osadza się równomiernie po eksplozjach nuklearnych, awariach elektrowni (Czarnobyl). Pomiar polega na badaniu jego ilości na stoku i u podnóża - następuje jego sorpcja na powierzchni, łatwe wypłukiwanie i gromadzenie w zagłębieniach.

1. Relacje człowiek-procesy grawitacyjne

18.    Denudacja chemiczna - pojęcie, przebieg, cechy, pomiary, występowanie w Polsce
Pojęcie: rozpuszczanie i odprowadzanie składników mineralnych pod wpływem chemicznej działalności wód opadowych i roztopowych na skutek którego powstaje ubytek masy skalnej z danego obszaru, odprowadzanej w postaci rozpuszczanej (jonowej) lub koloidalnej. Opiera się głównie na działaniu bardzo agresywnych wód kwaśnych.

Przebieg: Wsiąkająca woda dociera do rzek poprzez spływ śródporywowy. Tym samym pozbawia gleby składników pokarmowych. Proces następuję w różnym tempie, w zależności od podłoża:

- skały krystaliczne, wolniej

- skały osadowe, szybciej (np. formy krasowe)

W wyższych piętrach denudacja chemiczna ma mniejsze rozmiary niż w niższych.

Najsilniejsze rozpuszczanie występuje latem (deszcze) i wiosna (roztopy). Zależy od ilości wody. W wyniku denudacji chemicznej powstał kras podziemny.

Cechy: Działa bardziej szkodliwie od erozji mechanicznej, cały rok - nieprzerwanie, pełni ważną rolę rzeźbotwórczą - powoli obniża powierzchnię terenu [mm/100lat]

Pomiar: opiera się na mierzeniu mineralizacji rzek, mierzeniu przepływu oraz mierzeniu powierzchni dorzecza do punktu, w którym dokonano pomiaru. Jednostka: t/km²/rok

Występowanie w Polsce: wszędzie, ale najintensywniej w Tatrach Zachodnich (skały węglanowe)

19.    Przebieg i formy erozji wąwozowej
Procesy erozji prowadzące do powstania linijnych rozcięć, pozbawionych stałego odpływu, a rozwijających się tylko w trakcie silnych opadów. Mechanizm polega na bardzo intensywnym rozmywaniu stoków przez skoncentrowane strugi spływu powierzchniowego, w wyniku czego powstają wąwozy, które nie zabezpieczone, podlegają następnie dalszemu silnemu rozwojowi. Erozja wąwozowa jest najintensywniejsza w skałach miękkich, prowadząc w ekstremalnych przypadkach do całkowitej degradacji terenu badlands.

Rozróżnia się trzy stadia rozwoju wąwozów: inicjalne, młodości oraz starości. Faza inicjalna odznacza się dużą dynamiką, przy czym wąwóz pozostaje niewielką formą o stromych skarpach. W fazie młodości wąwóz pogłębia się i podąża w górę stoku, przyjmując kształt przekroju poprzecznego w formie litery V. W tej fazie duże znaczenie dla rozwoju wąwozu mają ruchy masowe: obrywy, osuwiska itd. W fazie starości procesy erozji liniowej nie są już tak aktywne, a wąwóz przyjmuje przekrój zbliżony do litery U.

1. Wpływ człowieka na przebieg spłukiwania i denudacji chemicznej

Denudacja chemiczna-> zmiana rzeźby terenu/dział pośredni i bezpośredni rolnictwa, osadnictwa, transportu i komunikacji, melioracji i gospodarki wodnej, wydob surowców).przekraczania progu równ geosystemu. Tworzy Antropogeniczne formy rzeźby i osady. Przekształ syst stokowych i dolinnych. Wycinając lasy i niszcząc naturl zespoły roślin, czł odsłania gleby i przycz się znacznie. szczególne nasilenie w terenach górzystych-> nachylenie zboczy sprzyja spłukiwaniu i przemywaniu się elementów gleb.

21.    Zagrożenia naturalne wynikające z procesów grawitacyjnych i działalności wody na stokach oraz zabiegi zapobiegające ich skutkom

Osuwiska - niszczenie domów, dróg, wszelkiej innej infrastruktury. Buduje się mury oporowe aby powstrzymać dalsze procesy osuwiskowe, zaopatruje się je w kotwie, odwadnia. Nie buduje się domów tam gdzie jest zagrożenie ruchami masowymi jak osuwiska.

Skutki spełzywania: pękanie dróg, przechylanie ogrodzeń, słupów, niszczenie murów, wychylanie wychodni warstw, (kosa stokowa, hak)

Spłukiwanie dla gospodarki:

Degradacja gleb (niszczy wierzchnią partię)

Zamulanie pól znajdujących się poniżej

Zamulanie zbiorników

Skutki: niszczenie urządzeń hydrotechnicznych, gospodarki wodnej - spłukiwanie dróg, nasilenie spływu, zmniejszenie retencji, zmiany przepływów rzek, nasilenie depozycji, agradacja (podniesienie poziomu koryta poprzez gromadzenie się osadów), kolmatacja dna rzek i innych zbiorników (uszczelnianie, namulanie), niszczenie urządzeń wodno-melioracyjnych (zapór, przepustów), powstanie głębocznicy (holweg) - wąwozu drogowego.

W rolnictwie: zmniejszenie miąższości gleb, utrata składników pokarmowych przez gleby, pogorszenie jakości gleb (stosunków powietrzno-wodnych), niszczenie upraw, straty powierzchni uprawnej, dezorganizacja powierzchni produkcyjnej (pogorszenie warunków transportu)

Zabiegi przeciw spłukiwaniu: wykartowywanie na mapach - ocenianie szybkości dalszego niszczenia

Występowanie: w Karpatach fliszowych, wyżyny - Lubelszczyzna, część Sudetów, Pogórze, obszar ostatnich zlodowaceń.

Zabiegi przeciwerozyjne

Agrotechnika - stosowanie płodozmianu przeciwerozyjnego

Terasy

Transformacja użytków: uprawy rolne w użytki zielone i dalej w las

Przesuwanie granicy rolno-leśnej

Zagospodarowanie i zabudowa wąwozów czynnych, biologiczne umacnianie dna i zboczy wąwozów

Przeciwdziałanie:

Drenaż - odwadnianie masywów skalnych

Wzmacnianie skał - kotwie

Iniekcja - betonowanie w sypkich skałach, wprowadzanie żywic

Mury oporowe - muszą mieć sieć drenażową

22.    Korytowe i poza korytowe formy akumulacji rzecznej

• Odsypy (podłużne, poprzeczne, ukośne, meandrowe (wewnętrzna cześć zakola)

• Wały brzegowe

• Terasy

• Stożki krewasowe

• Stożki napływowe, w klimacie suchym, półsuchym, gdzie rzeka wpada do innej, w zapadliskach, mogą się łączyć dając sedyment

• Delty, w jeziorach i morzach

• Delty palczaste

• Delty wysunięte

• Delty schowane

• Delty pływowe

• Delty kopalne - ropa/gaz

• Delty wsteczne

• Delty śródlądowe / delta Okawango - z anastomozujacymi korytami

M - morze, W - wysepki

23.    Typy sieci rzecznych

Doliny dendrytyczne - doliny małe dochodzą do głównych pod kątem ostrym, typowe dla utworów jednorodnych, mułowcowych, iłowcowych, flisz łupkowy

Doliny niezorganizowane - cieki słabo zorganizowane, krótkie, uchodzą do jezior, typowe dla krajobrazu młodoglacjalnego

Doliny kratowe - doliny głównie subsekwentne oraz obsekwentne, nawiązują do budowy litologicznej, cieki pod kątem zbliżonym do prostego, typowe dla gór rusztowych, rzeźba krawędziowa

Doliny prostokątne - doliny głównie subsekwentne, nawiązują do przebiegu szczelin, wychodnie skał o małej odporności oraz wychodnie skał o większej odporności. Powstają przełomy strukturalne. Na wyżynach, płytach (rysunek podobny do sieci kratowej)

Doliny radialne - doliny konsekwentne, cieki rozchodzą się promieniście, trwały układ, typowe dla stożków wulkanicznych, kopuł

Doliny pierścieniowe - doliny subsekwentne, na obwodzie nabrzmień, cieki koncentryczne, rozchodzą sie na dużych strukturach: kopuły lub niecki tektoniczne

Doliny równoległe - sieć konsekwentna, rozwijająca się po upadzie warstw, na monoklinach, wynurzone wybrzeża, pedymenty

Sieć nieregularna - bez zależności od odporności, tektoniki

24.    Rodzaje dolin rzecznych (z uwzględnieniem profilu poprzecznego)

1. Gardziel - szerokość koryta = szerokości doliny

2. Jar - szerszy od koryta, ale ściany też pionowe

3. Kaniony - profile schodkowe, budowa płytowa

4. Doliny wciosowe - V-kształtne - skały o mniejsze odporności, niższe odcinki rzek

5. Doliny nieckowate - płaskodenne

6. Doliny U-kształtne - polodowcowe

25.    Rodzaje rozwinięcia koryt rzecznych - kształt koryta w planie

1. Prostolinijne - bez łach, czasme występują naprzemiennie przy brzegach

2. Roztokowy - rzeki roztokowe = rzeki błądzące, koryto rozproszone, łachy się przemieszczają, rzeki warkoczowe, często skromna roślinność, na pustynnych obszarach, o dużym spadku, w górach, rzeki dużo transportują (materiał gruzowo-okruchowy), np. Okawango, w Polsce Narew. Koryta roztopowe mogą być wydeptane przez słonie

3. Meandrujący - w klimacie umiarkowanym, zwrotnikowym, tropikalnym, zwarte, głębokie, mały spadek terenu, rzeka niesie mało materiału gruboziarnistego

4. Anastomozujący - rzeki anastomozujące = rzeki warkoczowe, wąskie, głębokie koryta, poprzedzielane wyspami ustabilizowanymi, nizinne tereny, mały spadek, rzeka niesie drobny materiał.

26. Przełomy rzeczne

Przełom - odcinek doliny rzecznej o wąskim dnie i stromych zboczach, w którym ciek wodny (rzeka) przedziera się przez pasmo górskie lub inną wypukłość terenu.
Rodzaje przełomów:

antecedentny (przetrwały) - powstaje w wyniku procesu rozcinania przez ciek wodny powoli wypiętrzających się w poprzek jego doliny wzniesień;

epigeniczny (odziedziczony) - powstaje w wyniku rozcięcia przez płynący ciek powierzchni zbudowanej z małoodpornych na erozję osadów i pokrytych nimi wzniesień zbudowanych z twardszych skał;

strukturalny - ściśle związany z budową geologiczną obszaru, powstaje, gdy rzeka płynąc prostopadle w stosunku do ławic skalnych o różnej odporności na erozję, zmienia swój bieg poprzez erodując skały mniej odpornych;

przelewowy - powstanie w wyniku przelania się wód zbiornik wodny przez najniższy punkt naturalnego spiętrzenia, utworzonego, na przykład, wał morenowy;

regresyjny - powstaje w wyniku erozji wstecznej źródeł rzeki (zobacz kaptaż).

przełom epigenetyczny - różni się od epigenicznego tym, że nowa rzeka rozcina kopalne wzniesienie nie rozcięte uprzednio (np. przełom Dunaju przez Masyw Czeski)

27.    Ewolucja rzek w czwartorzędzie (z uwzględnieniem cyklu glacjał-interglacjał)

W czwartorzędzie miały miejsce częste wahania klimatu: ochłodzenia (czasy zlodowaceń - glacjałów) i ocielenia (interglacjały).

Glacjał - klimat: było bardzo zimno, dużą rolę odgrywała erozja stoków górskich. Powierzchnia Polski nie była pokryta roślinnością (tak jak teraz) która mogłaby zapobiegać erozji. Denudacja była więc wyjątkowo intensywna. Woda była związana w lądolodach lub lodowcach. Było jej więc mało w rzekach i brakowało jej siły transportującej by unieść i odprowadzić cały materiał rumoszowy, który zgodnie z prawem grawitacji został znoszony do koryta rzecznego. Obszary położone niżej były więc nim zasypywane.

Interglacjał - pojawiała się roślinność (dłuższy okres wegetacyjny), która hamowała erozję. Do rzek dochodziło mniej materiału. Lodowce i lądolody szybko topniały uwalniając ogromne ilości wody. Rzeki z impetem odprowadzały nagromadzony w nich materiał, pogłębiając dno i wcinając się w podłoże.

Zmiany klimatyczne uwarunkowały powstanie teras rzecznych, które są powszechnie spotykane w Polsce, szczególnie w obszarach górskich niezalodzonych oraz na wyżynach, które nie były przykryte lądolodem w młodszych zlodowaceniach - czyli dotyczyło to głównie strefy peryglacjalnej. Powstałe terasy mają charakter erozyno-akumulacyjny, a w dolinie Dunajca wyróżniono aż kilkanaście poziomów teras. Terasy są zapisem zmian klimatycznych.

Doliny rzeczne na północy kraju pokrywają się często z pradolinami - szerokimi, długimi dolinami którymi płynęły ogromne ilości wody z topniejącego lądolodu skandynawskiego. Dziś wypełniają je osady sandrowe - najdrobniejsze okruchy wypłukane przez wody proglacjalne.

28.    Rodzaje i powstawanie teras rzecznych

Doliny nieckowate, utworzenie równi zalewowej, rozcinanie dolin, zmiana klimatu - powstanie osadów. Etap rozcinania, erozja boczna + akumulacja, rozwój w bok, nie w pionie. Dalsze rozcinanie w głąb.

1. Terasy skalno-osadowe - po rozcięciu następuje nałożenie równomiernej pokrywy osadowej

2. Terasy erozyjne, skalne - rozcięte w litej skale, bez akumulacji aluwiów

3. Terasy włożone całkowicie - rozcięte do samego dna i wypełnione wewnątrz rozcięcia

4. Terasy włożone częściowo - rozcięte tylko do pewnej głębokości, po czym wypełnione

29.    Powodzie - przyczyny, przebieg, przeciwdziałania

1. Przyczyny

• Opady deszczu - lato, południe Polski, góry

• Roztopy śnieżne - na Niżu Polskim, w górach rozłożone w czasie

• Zatory - lód i śryż - błoto śniegowe, w zimie

• Sztormy - wtłaczanie wody w ujścia rzek

2. Przebieg

Przebieg powodzi obrazuje wykres. Podczas największych opadów poziom wody w rzece jest stosunkowo niewielki. Osiąga on kulminację dopiero gdy opady ustąpią.

Podczas powodzi może dojść do przerwania wału PP, głównie w związku z jego zapadnięciem się w wyniku sufozji. Wezbrana woda może wprowadzić do rzeki bakterie i wirusy zabrane z wysypisk śmieci, szamb, cmentarzy. Doprowadzić to może do epidemii, rozprowadzenia toksyn w organizmach ludzi i zwierząt, a finalnie do zanieczyszczenia Bałtyku.

3. Przeciwdziałania

• Dobrze utrzymane obwałowania

• Bajpasy - obejścia toksycznych fabryk

• Poldery - obniżenia, gdzie kierowana jest fala powodziowa

30.    Bezpośrednie oddziaływnia człowieka na rzeki i procesy fluwialne

/Relacje człowiek-procesy fluwialne

Rzeki czule reagują na ingerencję człowieka zapis w formach i osadach rzecznych.

• Regulacja koryt rzecznych (ostrogi - poprzeczna przegroda przeciw podmywaniu brzegu, opaski z wikliny, gałęzi zwężenie koryta, przyspieszenie nurtu większa siła przepływu pogłębianie koryta podmywanie umocnień = błędne koło )

• Budowa wałów przeciw powodziowych (PP) - oddalenie koryta od równi zalewowej, muszą mieć odpowiednią wysokość. Często sufozja prowadzi do podmakania za wałami.

• Skracanie koryt rzecznych - użeglownienie, skracanie meandrów, wzrost spadków terenu, prędkości pogłębianie

• Przegrody, zapory - podniesienie poziomu wody, akumulacja, wzrost erozji

• Budowa ujęć wód, np. Gruba Kaśka w Warszawie

• Zmiany fizykochemiczne - temperatury, składu, zawiesina - śmieci, spłukiwanie nawozów, wzrost trofi (żyzności) wykwity glonów

31.    Klasyfikacja geomorfologiczna wydm

• Poprzeczne

• Barchan - sierpowata o końcach skierowanych zgodnie z wiatrem, dobrze rozwinięty stok proksymalny, powstają przy stałych kierunkach wiatru

• Wały barchanoidalne - kręte linie grzbietów, podobne do barchanów, powstają przy zwiększonej dostawie piasku

• Wały poprzeczne - prosty wał o asymetrycznym profilu poprzecznym, wydmy przemienne związane z sezonowo zmiennym wiatrem

• Podłużne

• Wydma paraboliczna - wydma księżycowa, U-kształtna, rogi skierowane w stronę dowietrzną, miejsce depozycji zawilgocone, albo porośnięte roślinnością, klimat półsuchy, peryglacjalny oraz morskie wybrzeża , towarzyszą jej misy deflacyjne

• Seif - niski i długi wał o symetrycznym przekroju poprzecznym, powstają w wyniku rozwiewania innych wydm lub w wyniku ruchu wirowego o poziomej osi

• Wielokierunkowe

• Gwiaździsta - centralnie położony szczyt z trzema lub więcej ramionami, wiatry wieją na przemian z różnych kierunków

• Kopulasta - kolista i eliptyczna, z przekształcenia barchanów i wydm gwieździstych

• Draa - ustabilizowana mega wydma, sięga wysokości 450 m i 600 km długości, potężny wał pokryty mniejszymi wydmami, powstają bardzo długo

32.    Występowanie i współczesne procesy eoliczne w Polsce

• Wydmy nadmorskie: wybrzeże, powstały 5 tys. lat temu, wydmy wałowe, barchrany

• Wydmy śródlądowe: piaszczyste tereny rzeczne, pola sandrowe, równiny glacjalne glin zwałowych: kotlina Warszawska, kotlina Sandomierska, okolice Torunia, Bydgoszczy, Wyżyna śląska, Niecka szczecińska, międzyrzecze Warty i Noteci, Narew + dopływy, pradolina Baryczy

• Procesy eoliczne: formowanie wydm, przewiewanie piasku (szczególnie wybrzeża) i towarzysząca temu deflacja. Udział w formowaniu mikrorzeźby powierzchni skalnych - dotyczy głównie ostańców z piaskowców jak oglądaliśmy na praktyce podkrakowskiej.

33.    Pustynnienie - przyczyny, występowanie, skutki

• Przyczyny:

Naturalne:

• Klimat zwrotnikowy suchy lub ze skrajnie niskimi temperaturami (pustynie lodowe)

• Zimny prąd morski

• Bariera górska

Antropogeniczne:

• Wylesianie

• Nadmierna eksploatacja wód gruntowych

• Działalność górnicza - powstanie leja depresyjnego

• Nadmierny wypas zwierząt

• Występowanie pustyń:

• Skutki

• Powstanie pustyń

• Niedobór wody powierzchniowej

• Obszary niezdatne do produkcji rolnej

34.    Powstawanie, facje i występowanie lessów w Polsce

• Powstanie

W Polsce: Drobny materiał facji pyłowej w schyłkowej fazie zlodowacenia zostaje wywiany a następnie osadzony (akumulacja eoliczna) w miejscach, gdzie kępy roślinności i inne przeszkody wymusiły jego depozycję. Pył kwarcowy budujący lessy w Polsce pochodzić może z utworów morenowych - roztartych i skruszonych przez lód lodowcowy. Wg innych teorii przyczyną rozdrobnienia do frakcji pylastej może być wietrzenie mechaniczne (mrozowe).

W ciepłym klimacie: powstanie pyłu lessowego wiąże się z wyschnięciem jezior i rozwianiem nieskonsolidowanych utworów mułkowo-ilastych. (obecnie źródłami takimi są : Wyżyna Szottów w Algierii, okolice jeziora Czad w Afryce, kotliny na Wyżynie Irańskiej i równina wokół jeziora Eyre w Australii.

• Facje

• Lessy wysoczyznowe (Interfluve loess) - pierwotny

• Lessy dolinne (Valley loess) - wtórny

• Lessy stokowe (Slope loess) - wtórny

• Występowanie: w dolinie Wisły, na północny-wschód od Krakowa, Lubelszczyzna, Roztocze, pogórze Sudetów i worek turoszowski, zapadlisko przedkarpackie.

35.    Krasowienie - przebieg i formy powierzchniowe

Krasowienie - geomorfologicznie, obszar wywołujący rozpad skał przez rozpuszczanie ich samych lub ich rozpuszczalnych składników oraz odprowadzanie produktów (erozja krasowa)

Skały krasowiejące silnie: wapienie, dolomity, sole, gipsy, skały krzemionkowe (piaskowce kwarcytowe)

Skały krasowiejące słabo: margle, kreda pisząca, opoka, piaskowce, zlepieńce, lessy

Przebieg krasowienia:

1. woda pobiera CO₂ ( z powietrza, pokrywy roślinnej, humusowej, z podłoża skalnego)

2. przebieg rozpuszczania wapieni:

Woda nasycona dwutlenkiem węgla wsiąka w ziemię rozpuszczając znajdujący się tam wapień. W wyniku reakcji tworzy się wodorosól - wodorowęglan wapnia. Następnie woda wraz z rozpuszczoną solą przepływa do jaskini, gdzie w wyniku odwrotnej reakcji wytrąca się węglan wapnia tworząc nacieki.

CaCO₃ + H₂O + CO₂ → Ca(HCO₃)₂
Ca(HCO₃)₂ → CaCO₃↓ + H₂O + CO₂

Proces rozpuszczania przebiega dosyć szybko. I rozpoczyna się od miejsc ze szczelinami, miejsc nieciągłości.

3. Wpływ warunków klimatycznych: w klimacie wilgotnym krasowienie trwa nieprzerwanie, w klimacie suchym jest zahamowane.

4. Intensywność erozji krasowej zależy od: ilości wody, temperatury, w mniejszym stopniu od budowy powierzchni terenu i struktury skały węglanowej.

Hydrologia krasowa:

Woda opadowa szybko wsiąka i migruje podziemnymi korytarzami, kominami, ..

Formy powierzchniowe:

1. Mikroformy

• Odkryte

• Pojedyncze: liniowe (żłobki, żeberka), owalne (ospa krasowa, misy, kociołki)

• Zespoły: tsing, lapiez, łąka krasowa

• Zakryte: żłobki i zebra, kawerny, kominki (świece), formy korzeniowe (biokras), organy krasowe

2. Mezoformy

• Korozyjne: Leje pojedyncze, leje połączone (uwały), studnie, depresje, skałki i mogoty

• Fluwiokrasowe: jary krasowe, wąwozy krasowe, uliczki, doliny (ślepe, ponorowe, otwarte suche), terasy, kaskady martwicowe i trawertynowe, misy jeziorne i bagienne, leje gwiaździste i kopuły krasowe, bramy, arki, mosty skalne

3. Makroformy

Polije, kotliny, depresje, mega leje, wzgórza, grzbiety, kopuły, skałki (stożkowe, mogoty, wieże)

36.    Pseudokras - rodzaje i formy

Pseudokras:

• SYNgenetyczny - jaskinie lawowe (pustki w potokach lawowych, bąble), próżnie wzrostowe (anhydryt gips)

• EPIgenetyczny - w wyniku erozji, ruchów masowych, tektonika (jaskinie szczelinowe); osiadanie, zapadanie, nisze dużych osuwisk, przechył, rozszerzanie boczne (Beskidy i pogórze karpackie); sufozja- rozmywanie skał pylastych (np. lessy) powstają leje sufozyjne i korytarze; w piaskowcach struktury arkadowe;

• ANTROPOgeniczny - działalność człowieka: górnictwo podziemne, zapadanie stropu ku górze

tree mould - dziury po pniach drzewnych - nie wiem do którego typu tą formę wsadzić … (epi?)

37.    Speleoformy - klasyfikacje, rozwinięcie, charakterystyczne formy

1. Schroniska (mikro i mezo speleoformy)

2. Jaskinie (małe do 50m, średnie i duże > 50m)

• Pionowe (w Tatrach wokół kotłów lodowcowych, spływają nimi wody proglacjalne, ostrokrawędziste korytarze, bez szaty naciekowej)

• Poziome (pojedynczy korytarz lub rozgałęzione lub labiryntowe). Wloty na zboczach dolin rzecznych, typowe wado idy z naciekami, odcinki pionowe są słabo wykształcone, tworzą piętra (poziomy).

Elementy jaskiń:

• korytarze (poziome, nachylone), w strefie wadycznej z rynną denną na szczelinie ciosowej, w strefie freatycznej zaokrąglone (rury).

• komnaty i sale(duże przestrzenie),

• studnie, leje krasowe, kominy (pionowe)

• wloty/wyloty jaskiń - różnych wielkości: od bardzo małych do bardzo dużych. Rzeka wpływa pod ziemię ponorem, wypływa wywierzyskiem.

Formy:

• Wadyczne: korytarze, studnie, kominy, sale zawaliskowe, bogata szata naciekowa, korytarze często w szczelinach tektonicznych, powstają rynny denne, korytarze wydłużają się do przebiegu szczelin ciosowych, marmity (kotły denne), meandry (kręte korytarze z podcięciami meandrowymi), jamki, zagłębienia - kotły eworsyjne w dni i ścianach.

• Przejściowe: silny przepływ wód, formy wspólne dla obu stref.

• Freatyczne: okrągłe korytarze (rury), sale kuliste, anastomozy, gąbczastość krasowa, kotły eworsyjne i bruzdy w stropie korytarzy jaskini, wydłady

Nacieki: (wtórne zjawiska krasowe)

• Stalaktyty: rurki proste, rurki zgrubiałe, makarony, nacieki cebulowe, rzodkiewkowe, draperie, kotary, wyrosty agrawitacyjne,

• Stalagmity: proste, jednoczłonowe, złączone, stożkowe (często z miseczką zawierającą pizolity), wyrostki krzaczaste, pagody, nacieki palmowe, nacieki korzeniowe (niedaleko wyjścia z jaskini),

• Stalagnaty: kolumny naciekowe, …

38.    Obszary krasowe w Polsce i występujące na nich zagrożenia naturalne

• Kras górski: Tatry zachodnie(jaskinie, żłobki, leje, kras kopulasty), fragmenty Sudetów (kras wyspowy, izolowany)

• Wyżyny: W. Śląska, W. Krakowsko-Wieluńska (kras powierzchniowy), Góry Świętokrzyskie, W. Lubelska (świece krasowe, popławy),

• Niecka Nidziańska (kras gipsowy, podziemny), obszary wysadów solnych, nad nimi czapy gipsowe

• Zagrożenia:

Skaliste i rozczłonkowane powierzchnie krasu odkrytego utrudniają budowę osiedli mieszkaniowych, linii przesyłowych, dróg, itp.

Powiększanie lei krasowych, zapadanie próżni doprowadza do zniszczenia:

• Domów

• Linie przesyłowe, drogi

• Uprawy rolnicze, obszary leśne

• Zbiorniki wód, cieki, zabudowa hydrotechniczna

• Podziemne i powierzchniowe wyrobiska górnicze

Antropogeniczna aktywizacja krasu:

• Rolnictwo, hodowla - zmiana chemizmu

• Budownictwo - naprężenia górotworu

• Eksploatacja wód - zmiana stosunków wodnych

• Ścieki, odpady - zmiana cech fizyczno-chemicznych wody

• Górnictwo - naprężenia, zmiana stosunków wodnych, naruszenie mechaniki górotworu

• Eksploatacja turystyczna i alpinistyczna - uszkodzenia, zmiana mikroklimatu

Zabezpieczenia:

Zmiana lokalizacji inwestycji, odcinanie dopływu wód, odwadnianie, zasypywanie pustek, uszczelnianie (cementacja), mury oporowe, nie budowanie fundamentów na stropie skrasowiałych ścian - jak w Hucie Częstochowa :P )

39.    Bagna i torfowiska - pojęcia, rodzaje, wykorzystanie torfu

Bagno - obszar słabo odwadniany, o trwale nasyconym wodą gruncie, porośnięty trawą, roślinnością wodną, czasem drzewami

Torfowisko - bagno charakteryzujące się długim i wyraźnym procesem torfotwórczym. Rośliny torfotwórcze: mchy, turzyca, bagno zwyczajne, rosiczki, wełnianka, trzciny. Nie każde bagno przechodzi w torfowisko.

Bagna:

• Ombrogeniczne - zasilane wodami opadowymi, płaskie, bądź narastają na bagnach topogenicznych. Przekształcają się w torfowiska wysokie.

• Topogeniczne - w misach jeziornych, obszary płaskie, na lądzie

• Poligeniczne - zasilane ze źródeł, wodami wypływowymi, powstają młaki.

• Fluwiogeniczne - w dolinach rzecznych, zasilane wodami powierzchniowymi, w płytkich korytach rzek anastomozujacych, na krawędziach dolin.

Torfowiska:

• Wysokie

• Wody opadowe

• Duża pojemność wodna

• Mało substancji pokarmowych

• Ubogi skład gatunkowy roślin (mchy torfowcowe)

• Niskie

• Wody gruntowe - powierzchniowe

• Umiarkowana pojemność wodna

• Duża zawartość substancji pokarmowych

• Bogaty skład roślin (rośliny naczyniowe)

Wykorzystanie torfu:

• Torf jest kopaliną, wykorzystywaną w przemyśle chemicznym do produkcji związków organicznych, olei, alkoholi, asfaltu;

• Jest materiałem izolacyjnym;

• Ma dużą pojemność wodną i gazową - jest materiałem do zasypywania wysypisk śmieci i szamb;

• Zawiera związki biologicznie czynne - używany w lecznictwie, kosmetologii;

• Ma właściwości antyseptyczne - do produkcji materiałów opatrunkowych, też jako pieluszki dla dzieci.

40.    Powstawanie i zanik jezior

Misa jeziorna - obniżenie, w którym jest jezioro.

Geneza misy jeziornej:

• Polodowcowe (żłobienie, eworsja, zaporowe, na powierzchni lodowców), gigantyczne jeziora w Azji i USA, jeziora karowe (kotłowe) w górach

• Eoliczne - deflacja, międzywydmowe (Warta, Noteć)

• Termokrasowe - ałasy, pingo, wytapianie nacedzi,

• Krasowe - w lejach, uwałach, poljach, jaskiniach

• Osuwiskowe

• Rzeczne - starorzecza (odcięte), zaporowe (przegrodzenie nurtu rzeki, obryw, pował, bobry), kotły eworsyjne, meandrowe (w łąchach meandrowych)

• Nadmorskie - odcięte barierami piaszczystymi, atolowe, limanowe, estuariowe, odcięte przez rozrost namorzynów

• Bagienne - blokowanie wód wysięku

• Antropogeniczne - zaporowe, retencyjne, osadniki (wody z kopalń, hut), w wyrobiskach poeksploatacyjnych, w nieckach osiadania, w kraterach po bombach

• Kosmiczne lub eksplozywne - meteorytowe, z wyładowań atmosferycznych

• Tektoniczne - reliktowe (M. Kaspijskie, J. Aralskie); w nieckach tektonicznych (Ładoga, Wiktorii); w rowach tektonicznych (Bajkał, Tanganika, M. Martwe)

• Wulkaniczne - w kraterach i kalderach, maarach, potokach lawowych

• Poligenetyczne

Zanik jezior:

• Jeziora są zjawiskiem efemerycznym i stosunkowo szybko zanikają. Przyczyny zaniku:

• Włączenie do sieci rzecznej (jezioro przepływowe)

• Wahania poziomu wód gruntowych

• Akumulacja mineralna (w górach osady stokowe), chemiczna i biochemiczna (mułki, piaski, iły, kredy jeziorne, margle jeziorne, sedentacja = narastanie autochtonicznej substancji organicznej.) od ostatniego zlodowacenia zanikło 2/3 jezior w Polsce.

41.    Miksja i klasyfikacja miktyczna jezior

Miksja = obrót. W Polsce: na jesień woda się schładza (woda w górnej części to epilimnion) i opada na dół, na wiosnę gdy topnieje pokrywa lodowa i opada na dół: wypiera wodę z dna (hipolimnion) i dostarcza tlen i jedzenie. Warstwy epilimnion i hipolimnion oddziela termoklina - strefa skoku termicznego, odczuwalna wyraźnie w lecie.

Klasyfikacja jezior : (opiera się na ilości obrotów warstw wody o różnej temperaturze)

• Jeziora DImiktyczne - w Polsce

• Jeziora MONOmiktyczne - cieplejsze strefy

• Jeziora Amiktyczne - tropiki

• Jeziora OLIGOmiktyczne - obrót raz na kilka lat

42.    Klasyfikacja troficzna jezior

• Jeziora Eutroficzne: wody zielone, żółtozielone, mała przeźroczystość wody, woda bogata w sole pokarmowe, bujne życie organiczne, płytkie, często jezioro ma wiek dojrzały, przechodzi w torfowisko niskie.

• Jeziora OLIGOtroficzne: głębokie, czyste, mało substancji organicznych i humusowych, duża przejrzystość, kolor niebieski, zielony, młode, najczęściej w górach.

• Jeziora DYStroficzne: mała przeźroczystość, duzo humusu i substancji organicznej, różna głębokość, zawiera śmierdzące błoto, przechodzi w torfowisko wysokie.

43.    Rola jezior, bagien i torfowisk w krajobrazie

Rola jezior:

• Tworzenie krajobrazu, biosfery:

• mikroklimat,

• retencja,

• baza erozyjna,

• środowisko życia

Rola torfowisk i bagien:

• wiązanie CO₂,

• retencja wody,

• filtry przyrodnicze(wyłapują zanieczyszczenia)

• funkcja krajobrazotwórcza: spajanie biotyczno-abiotycznych elementów

44.    Oddziaływanie człowieka na jeziora oraz obszary bagienne i torfowiska - rodzaje, skutki

Jeziora:

• Zrzuty ścieków

• „erozja motorówkowa” - falowanie pod wpływem poruszania się motorowych jednostek pływających

• Żegluga i rybołówstwo (sieciowe) - mieszają osady i stratyfikację wód jeziornych

• Rolnictwo i gospodarka leśna w zlewni

• Znaczenie dla osadnictwa i gospodarki:

• jedzenie (ryby)

• rekreacja

• kopaliny

• uzdrowiska

• zapis ewolucji środowiska i antropopresji

Bagna, torfowiska:

• przechowywanie artefaktów (mumifikacja) /w Dani znaleziono zwłoki zachowane w torfie/

• znaczenie użytkowe torfowisk:

• rolnictwo: do zakwaszania, jako ściółka lub nawóz po wypaleniu na popiół

• przemysł chemiczny: asfalt, materiał izolacyjny, paliwa, alkohol, koks

• medycyna i farmacja: preparaty zawierające biostymulatory i bioinhibatory, materiały opatrunkowe, surowiec do peloterapii.

45. Topograficzny wyraz budowy płytowej

budowa geologiczna cechująca się płaskim, poziomym zaleganiem warstw skał o różnej odporności, występują zwykle na przemian: warstwa odporna (piaskowce, kwarcyty, wapienie, dolomity)- warstwa mało odporna (iły, łupki, margle i in.).
Na obszarach o budowie płytowej występują specyficzne typy rzeźby: wierzchowiny mają charakter płaskowzgórzy, utworzone niekiedy na jednej, odpornej warstwie skał, stoki zaś, niszczone silniej wzdłuż warstw mało odpornych przybierają profil schodkowy. Doliny, uwarunkowane często przeb spękań tekt, są kręte, głównie wcięte i tworzące niekiedy jary lub wąwozy (kaniony) o pion zb.

46. Topograficzny wyraz struktur fałdowych

Struktury fałdowe nigdy nie występują w czystej postaci, na ostateczny wygląd rzeźby gór fałdowych wpływ maja procesy niszczące i przemieszczające warstww skał będące skutkiem działania lodowców, rzek, czynników atmosferycznych oraz procesów tektonicznych, prowadzących do zerwania ciągłości warstw skal i zaburzenia pierwotnej struktury fałdowej. Fałdowe góry, pasma górskie, zbudowane ze skał, które we wnętrzu skorupy ziemskiej przeszły proces fałdowania i zostały wypiętrzone w wyniku procesów górotwórczych. Fałdy, tworzące góry fałdowe, mogą występowac w wielu odmianach, różniących się między sobą kształtem i sposobem ułożenia warstw skal; Fałdy z kolei zbudowane są z ciągów antyklin i synklin, Synklina( łęk) - wklęsła część fałdu - w jądrze warstwy najmłodszej, a na zewnątrz(na tzw. skrzydłach) następuje Antyklina(siodło), geologicznie wypukła część fałdu, której wnętrze zbudowane jest ze skał starszych, a na zewnątrz występuja skały coraz młodsze.

47.Topograficzny wyraz tektoniki nieciągłej w rzeźbie

Podstawową dyslokacją nieciągłości jest uskok tektoniczny. Uskok charakteryzuje się przesunięciem warstw skał wzdłuż linii pęknięcia. Powstają najczęsciej w wyniku trzęsień Ziemi. Czasami występują całymi seriami. Powstają wówczas struktury tektoniczne złożone: Zrąb tektoniczny (horst) - wzniesienie ograniczone uskokami lub rów tektoniczny, czyli wydłużone zagłębienie ograniczone uskokami. Jeżeli zagłębienie ma znaczną szerokosc mówimy o zapadlisku tektonicznym, Bezpośrednim następstwem uskoku są skarpy uskokowe. Najpierw powstaje skarpa pierwotna,

Zniekształcenie części górotworu lub/i jego wierzchniej warstwy jaką stanowi powierzchnia terenu prowadzi do powstania; progów, szczelin, spękań, leji, zapadlisk(głębokości raczej nie przekr 70 m).

48.Topograficzny wyraz procesów magmowych

dużych rozmiarów magma wydobywa się z kraterów wraz z materialem piroklastycznym i gazami ale też pod powierzchnia Ziemi(inruzje). Magma może podnosić wartwy litosfery. Na powierzchni tworzą się: wulkany tarczowe - rozlegle stoki kawowe, otaczające punkt erupcji

stratowulkany - wysokie przew strome stożki zbudowane z zastygłej lawy oraz materialu piroklastycznego

wulkany popiołowe - stosunkowo niskie ale bardzo strome stożki, zbudowane z materialu piroklastycznego

stożki rozbryzgowe - o wys do 10 m, strome stożki rozbryzgów lawy na potokach lawy

plateau wulkaniczne - to rozlegle wyniesione tereny, zbudowane ze skal wylewnych, rodzaj płaskowyżu kaldera - owalne zagłębienie na wulkanie o średnicy <1 km/

g. maar - koliste zagłębienia terenu wokół komina wulkaniczego z niskim wałem, zbudowane z materiału okruchowego

h. neki - pagóry wypreparowanych kominów wulkanicznych, kóre są wypełnione zastygłą lawą

Ponadto pokrywy lawowe i popiołu.

2

Opad

Kulminacja

Krzywa wznoszenia

Krzywa opadania

---