GODEK ZAGADNIENIA

1. Kształtowanie się stanów w Polsce:

Stan - grupa społeczna różniąca się od innych faktycznym położeniem w społeczeństwie i stanowiskiem prawnym. Przynależność do określonego stanu była na ogół dziedziczna.

1. duchowieństwo - stan najwcześniej wyodrębniony (XIIIw) - kler zaczął w pełni rządzić się odrębnym prawe kościelnym i uzyskał własne sądownictwo, a dla dóbr Kościoła rozległe immunitety. Jego cechą było to, że obejmował on zarówno hierarchię duchowną (biskupi, prałaci) jak i niższe duchowieństwo w miastach i na wsi.

2. Stan rycerski (szlachecki) - ukształtował się po masowym zdobyciu immunitetów przez możnowładców i rycerzy, co dobiegło końca w I połowie XIVw.

3. Stan mieszczański - jego powstanie szło w parze z uzyskiwaniem przez miasta praw samorządowych - odrębny stan mieszczański ukształtował się wówczas, gdy upowszechniła się organizacja miast na prawie niemieckim

4. Stan chłopski - ukształtowany dzięki upowszechnieniu się systemu czynszowego i wiążących się z tym zmian w stanowisku prawnym chłopów

Do praw tego stanu należały: prawo wychodu, spokojne posiadanie uprawianej ziemi, oznaczona wysokość ciężarem na rzecz pana, określone gwarancje w zakresie sądownictwa

2. MIR („ręka pańska”) - instytucja, która służyła do ścigania z urzędu poważniejszych przestępstw. Rzecznikiem miry, strzegącym spokoju na terytorium podległym jego władzy był panujący. W wypadku złamania miru za czyn przestępny, oprócz kary pieniężnej prywatnej (główszczyzny, nawiązki) pobierano również karę państwową (na rzecz monarchy)

Rodzaje:

1. miejscowy - obejmujący pewne miejsca tj. drogi, targi, pola

2. osobowy - obejmujący pewne kat. Osób

3. mieszany (kombinacja a) i b))

3. Immunitety:

1. ekonomiczny - polegał na zwolnieniu ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych do określonych w przywileju daniny, posług na rzecz księcia. Immunitet ekonomiczny pełny odgradzał chłopa od samowoli urzędników królewskich dokonujących często nadużyć przy ściąganiu danin, a zarazem umożliwiał panu monopolizację świadczeń zależnych od niego chłopów

2. sądowy - ograniczał lub wyłączał sądownictwo urzędników królewskich/książęcych nad ludnością zależną, osiadłą w dobrach zimmunizowanych. Odtąd sprawy sądowe podlegały sądowi właściciela dóbr lub wyznaczonemu sędziemu. Uległa również zniesieniu władza administracyjna urzędników książęcych nad ludnością w dobrach immunizowanych. Immunitety sądowe miały także istotne znaczenie gospodarcze, ponieważ kary stawały się dodatkowym źródłem dochodu pana

Immunitety umacniały podstawę nowego ustroju - feudalną własność ziemi uwalniając ją od większości ciążących na niej przedtem uprawnień monarszych

XIII w. - wiek immunitetów

Przejęcie przez właścicieli dóbr większości uprawnień władzy państwowej w stosunku do ludności zależnej prowadziło do pogłębienia zależności chłopów. Immunitet stał się podstawą prawną sprawowania przez właścicieli dóbr władzy nad ludnością chłopską. Zależność chłopów, dotąd oparta nieraz na stosunkach faktycznych, została usankcjonowana przez prawo i zmieniła się w poddaństwo.

4. Lokacja wsi na prawie niemieckim:

1. zezwolenie lokacyjne monarchy - miało formę przywileju. Zwykle było ono związane z wcześniejszym nadaniem immunitetu dla właściciela dóbr oraz z zrzeczeniem się przez władcę niektórych regaliów

2. umowa monarchy z organizatorem wsi - zasadźcą - pan wystawiał formalnie jednostronny akt w postaci dokumentu lokacyjnego, który stanowił podstawę organizacji wsi
   Odbiorcą dokumentu był zasadźca. Dokument ten uwalniał lokowaną wieś od sądownictwa i ciężarów na rzecz władcy (co było konsekwencją wyłączenia spod prawa polskiego), określał też prawa i obowiązki zasadźcy i osadników

5. Starosta - urząd powstały z inicjatywy Wacława II w latach 1291-1292; byli oni namiestnikami monarchy w poszczególnych dzielnicach, w których sprawowali pełnię władzy administracyjnej i wojskowej. Byli swobodnie powoływani i odwoływani przez panującego. Od 1374r. stanowiska tego nie mogli zajmować cudzoziemcy. Poza wydawaniem przywileju wypełniał w zastępstwie monarchy jego uprawnienia, co sprawiało, iż starostę nazywano ramieniem królewskim.

Z końcem XIVw. Starosta utracił prawo zwoływania i dowodzenia pospolitym ruszeniem prowincji lub ziemi. Wkrótce starosta stał się głównym urzędnikiem lokalnym posiadającym ważne uprawnienia sądowe, policyjny oraz skarbowe. Na terytorium podlegającym staroście zarządzał on majątkiem królewskim. Urzędnik ten otoczony był mirem starościńskim (osoba wydobywająca miecza w jego obecności była karana śmiercią)

Od XVw. Starostowie uzyskali ważne uprawnienia wobec miast. Obok zatwierdzania składu rad miejskich obejmowało to kontrolę działalności władz miejskich, zwłaszcza w zakresie finansów. Zmianę pozycji starosty usankcjonowała konstytucja sejmowa z 1611r., określająca porządek starszeństwa urzędów ziemskich. Wymienia się w niej, po wojewodzie, kasztelanie, podkomorzym, starostę, a nadto m.in. sędziego ziemskiego i ziemskiego.

6. Regalia - zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej. Wynikały one z prawa karnego

Regale ziemi:

1. regale łowieckie - rozciągające się na całe terytorium państwa i obejmujące łowy większe (np. na tury, żubry, jelenie) i mniejsze

2. regale rybołówstwa - obejmujące połowy dokonywane wielkimi sieciami, oraz przy pomocy jazów

3. regale górnicze - rozciągające się na kopaliny również na gruntach prywatnych, a obejmujące także wydobycie soli (regale solne)

4. regale grodowe - wyłączne prawo do budowy i posiadania grodów

5. regale targu - wyłączne prawo panującego do zakładania targów

Upowszechnienie przywilejów immunitetowych prowadziło do stopniowej likwidacji szeregu regaliów przekazywanych panom czy miastom.

7. Mennica - panujący czerpał dochody z tytułu zwierzchności menniczej - na jego mocy monarsze przysługiwało wyłączne prawo bicia monety, oraz wymiany starej na nową, ale także prawo nakazania przymusowego używania monety bieżącej.

Moneta polska upowszechniła się od Bolesława Śmiałego - co łączyło się z rozwojem wymiany na targach.

Grzywna polska (213g. srebra) - 240 denarów

10 denarów = skojec

6 skojców = wiarciunek?

W ciągu XIIIw. Niektórzy biskupi, opaci i miasta zdobywali przywileje zezwalające na bicie pieniądza.

Wzrost liczby mennic i pieniądza w obiegu wiązał się z rozwojem wymiany.

początek XIVw. - uregulowanie systemu monetarnego, wprowadzenie przez Wacława II czeskiej monety srebrnej - grosza

8. Księgi wieczyste w monarchii stanowej.

9. Korona Królestwa Polskiego -(Corona Regni Poloniae) - jej istota wyraża się w oddzieleniu państwa od osoby monarchy. Odtąd koronę, symbolizującą niezależność państwową, wiązano z państwem. Oderwanie korony od osoby króla było wyrazem dominacji elementów publicznoprawnych nad prywatnoprawnymi, właściwymi dla państwa patrymonialnego

W pojęciu Korony mieściła się zasada suwerenności, wyrażająca się w przekonaniu monarchy, iż nie jest od nikogo zależny. Nadto z pojęcia tego wywodzono zasadę niepodzielności i nie??????? terytorium państwowego. (W Polsce wiazało się to z troską o likwidację pozostałych jeszcze elementów rozdrobnienia oraz z odzyskiwaniem utraconych ziem północnych i zachodnich.

Pojęcie „Korony Królestwa Polskiego” przyjęło się stosować na oznaczenie historycznych ziem polskich, niezależnie od ich aktualnej przynależności państwowej.

Konstrukcja „Korony Królestwa Polskiego” miała istotne znaczenie dla zacieśnienia więzi między ziemiami wchodzącymi w skład zjednoczonego państwa. Sprzyjała ona wytworzeniu się urzędów centralnych oraz oparciu administracji lokalnej na urzędzie starosty. Odegrała też pozytywną rolę w ukształtowaniu się ogólnopolskiej reprezentacji stanowej - sejmów walnych, wreszcie w postępach zmierzających do ujednolicenia prawa.

10. Statuty Kazimierza Wielkiego - najważniejszy pomnik prawa stanowionego w XIVw., odrębne dla Wielkopolski i Małopolski

Statut wielkopolski - wcześniejszy - został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym

Statut małopolski - całość złożona ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu przeważnie późniejszych ustaw

Statuty zawierały przepisy dotyczące ustroju państwa oraz prawa sądowego, głównie karnego, gdyż prawo prywatne pozostawało domeną norm zwyczajowych.

- miały one w objętym przez nie zakresie znaczenie unifikacyjne w obrębie każdej z prowincji, usuwając przestarzałe przepisy prawne - wprowadzała w ich miejsce nowe

- ze statutem małopolskim połączono później krótkie ustawy, wydane na przestrzeni XIVw przez Kazimierza Wielkiego i jego następców /ekstrawaganty/ oraz artykuły o charakterze prejudykatów tj. sformułowane jako kazusy, podające stan prawny z fikcyjnymi imionami stron i wyrokiem

- z całości tego materiału prawnego powstały zwody tj. układy statutów wielkopolskiego i małopolskiego. W XVw. Połączono je w statuty małopolsko-wielkopolskie

- statut małopolski liczył przeszło 100 przepisów, wielkopolski ok. 50, połączone statuty stanowiły namiastkę statutu ogólnopolskiego, do wydania którego nie doszło

11. Nagana szlachectwa - była sankcjonowana przez statuty Kazimierza Wielkiego, przewidując wymóg jego oczyszczenia

Wielkopolska - 6 świadków (2-óch z rodu ojca, 4-rech z dwóch obcych rodów) od XVw. 2

świadków z rodu matki i babki ojczystej

Małopolska - 6 świadków z rodu ojczystego, a od XVIw. - 8 świadków ( po 2-óch z rodu

ojca i babki ojczystej oraz rodu matki i babki macierzystej)

Nagana szlachecka, mająca odgradzać stan szlachecki, stała się w praktyce - wskutek przekupywania świadków - częstym sposobem przedostawania się do jego szeregów jednostek głównie spośród zamożnego mieszczaństwa, włodyków i sołtysów, a także osób protegowanych przez wpływowe osobistości

NOBILITACJA - uszlachetnienie, prawna forma wejścia do stanu szlacheckiego osoby nieposiadającej przodków szlacheckich

12. Rada Królewska - ciało o charakterze ogólnopaństwowym, kierującym wraz z królem polityką państwa

Ukonstytuowała się ostatecznie około połowy XIVw., kiedy w skład jej weszli najwyżsi urzędnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi) dygnitarze ziemscy (wojewodowie, kasztelanowie więksi), arcybiskup gnieźnieński i lwowski roaz biskupi katoliccy.

Funkcje rady nie były prawnie unormowane, ale w praktyce miała ona wpływ w ważniejszych sprawach państwa (polityka zagraniczna, wojna i pokój, obsadzanie urzędów) Od 1422 należały do niej decyzje w sprawie bicia monety.

Członkowie rady stanowili skład sądu królewskiego, sądzącego pod przewodnictwem króla.

Od XVw. Nazywano ją Radą Najwyższą.

12. Justycjariusz (sąd oprawcy) - organ łączący w sobie funkcje policyjne, śledcze i sądowe do jego kompetencji należało ściganie przestępców szczególnie zagrażających porządkowi publicznemu, bez względu na ich przynależność stanową.

Posiadając jurysdykcję nad ludnością chłopską, wdzierali się więc w zakres sądownictwa dominialnego - co wywoływało niechęć szlachty.

Powtarzane przyrzeczenia królewskie likwidacji urzędu oprawcy nie zostały zrealizowane, ale doprowadziły do podporządkowania oprawcy staroście.

Oprawca stał się w XVw. Urzędnikiem policyjnym, powołanym do ścigania złoczyńców, chwytania ich i stawiania przed sąd starosty.

W końcu XV.w urząd ten w ogóle zanikł.

12. Sąd ziemski - powstał z sądu nadwornego doby rozbicia dzielnicowego

Skład sądu: Małopolska - składał się z sędziego i podsądka, którzy zasiadali razem w asyście 4-6 asesorów powoływanych przez sędziów spośród szlachty przybyłej na sądy. Do personelu sądu należeli także pisarze i woźny.

Wielkopolska - główną rolę odgrywał tu starosta jako namiestnik króla. W skład sądu wchodzili tu: starosta - przewodniczący, sędzia i podsądek, wojewoda, podkomorzy i chorąży. Skład sądu miał więc charakter urzędniczy. Podobnie ukształtowały się sąny na dzielnicowym Mazowszu.

Każde województwo (lub ziemia) miało własny sąd ziemski. Objeżdżał on województwo, odbywał sesje w poszczególnych powiatach. Określone terminy, w których sądził sąd ziemski nazwano roczkami. (wg. Przywilejów nieszawskich - w każdym powiecie mają odbywać się cztery sesje roczne)

Na przełomie XV i XVIw. Nastąpiło ujednolicenie w całej Koronie sądu ziemskiego zgodnie ze wzorcem małopolskim.

Kompetencje: wszystkie sprawy, w których szlachta osiadła występowała w charakterze pozwanych, z wyjątkiem spraw przekazanych wyraźnie sądom grodzkim i podkomorskim lub spraw ważniejszych, które szły pod sąd wiecowy lub przed króla.

12. Sąd grodzki - ukształtował się u schyłku XIVw. w Małopolsce, gdzie sądownictwo starostów grodzkich objęło zasięg spraw pozostawionych poza kompetencją sądu ziemskiego, właściwego dla spraw szlachty osiadłej.

Sądom grodzkim pozostało sądzenie szlachty nieosiadłej oraz jurysdykcja we wszystkich sprawach, na które nie rozciągała się kompetencja innych sądów.

W odniesieniu do szlachty osiadłej sąd grodzki był uprawniony do sądzenia spraw karnych z tzw. czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napad na dom szlachcica, robunek na drodze publicznej, zgwałcenie)

Starostowie starali się rozszerzyć zakres swojego sądownictwa nad szlachtą, co bywało przyczyną licznych sporów i skarg. Ograniczenie sądownictwa starosty przychodziło z trudem zwłaszcza w Wielkopolsce, gdzie kompetencja sądownictwa starościńskiego były bardzo obszerne.

Sąd podkomorski - uzyskał wyłączną kompetencję w sprawach o rozgraniczanie dóbr szlacheckich. W sądzie tym zasiadał podkomorzy lub jego zastępca. Sąd zbierał się na polu, w miejscu, w którym trzeba było wytyczyć granice. Jego jurysdykcja utrzymała się aż do końca dawnej RP.

12. Źródła prawa w Rzeczpospolitej szlacheckiej.

I - PRAWO ZIEMSKIE

1) prawo zwyczajowe - ograniczone praktycznie do stosunków prywatnoprawnych

2) konstytucje - normy uchwalone przez sejm:

a) konstytucje wieczyste: ich obowiązywanie nie było ograniczone w czasie

b) konstytucje czasowe: miały obowiązywać przez pewien z góry określony czas

Od XVI. W przyjęła się zasada ujmowania wszystkich uchwał każdego sejmu jako całości. Konstytucje wydawano w imieniu Króla. Od 1543r. konstytucje sejmowe redagowano w języku polskim i drukowano, rozsyłając egzemplarze do poszczególnych ziem, co stanowiło formę ich publikacji.

2 połowa XVIIw. - zastój w ustawodawstwie

3) edykty, artykuły wojskowe, ordynacje - wydawane przez króla

4) lauda sejmikowe - partykularne źródła prawa

Próby kodyfikacji prawa:

1. Statut Łaskiego (1506r.) fundamentalny zwód polskiego prawa ziemskiego pod redakcją Jana Łaskiego składał się z dwóch części:

- polska - od prawa zwyczajowego, przez traktaty, przywileje, konstytucje po akty monarsze

- niemiecka - źródła prawa niemieckiego stosowanego w Polsce

b) Formula processus (1523r.) kodyfikacja prawa procesowego, zbiorek składał się z przepisów procesowych i przykładowych dokumentów, wprowadzał instytucję apelacji

c) Korektura Praw (1532r.) (Korektura Taszyckiego) - zbiór liczył ponad 900art. - normował ustrój państwa, prawo prywatne, karne, procesowe; zbiór niezwykle nowatorski, jednak przeważył pogląd konserwatystów i w 1534r. została odrzucona (ponieważ projekt zmierzał do ograniczenia kompetencji sejmu)

Prywatne próby kodyfikacji (prace Przyłuskiego, Sarnickiego, Januszowskiego)

Źródła poznania prawa:

VOLUMINA LEGUM - (począwszy od lat 30-tych XVIIIw.) - 10 tomów, zawiera ustawodawstwo sejmowe - od czasów najdawniejszych po współczesne

II PRAWO MIEJSKIE:

1. dzieła prywatne (największą rolę odegrał tu Bartłomiej Groicki, który w 1556r. wydał „Artykuły prawa magdeburskiego”)

ze względu na język dzieł i ich kompletność Groicki cieszył się ogromną powagą (na ich podstawie ferowano wyroki w sądach miejskich i wiejskich)

III PRAWO WIEJSKIE

1. ustawy wiejskie - (wilkierze, ordynacje) - zawierały one normy określające życie wewnętrzne wsi, powinności chłopów, organizację władz i sądu, dotyczyły także prawa cywilnego, karnego oraz procesu. Mogły zmieniać przepisy prawa magdeburskiego i prawa zwyczajowego zgodnie z wolą pana, który posiadał pełnie władzy prawodawczej w swoich dobrach.

IV KOREKTURA PRUSKA

odrębne prawo szlachty Prus Królewskich, skodyfikowane przez sejm koronny u schyłku XVI stulecia

- była oparta na prawie chełmińskim, uwzględniała też wzory polskiego prawa ziemskiego; była nasycona elementami prawa rzymskiego

- stosowana także jako prawo pomocnicze spadkowe w ściślejszej Koronie

V PRAWO LITEWSKIE

XVIw. - powstanie trzech kolejnych kodyfikacji w postaci Statutów Litewskich

I Statut (1529r.): ok 285 artykułów, opierał się na prawie zwyczajowym ruskim, litewskim oraz prawie kanonicznym Kościołów: Katolickiego, prawosławnego + prawo rzymskie

II Statut (1566r.): lepszy pod względem technicznym, silniejsza recepcja elementów prawa rzymskiego

III Statut (1588r.): reakcja na unię realną z Polską, zaznaczenie odrębności systemu prawnego. Była stosowana subsydiarnie w prawie polskim, obowiązywała do 1840r.

12. Księgi sądowe (pojawiły się w I połowie XVw.)
    Wagę relacji podkreśla urząd pisarza w sądzie ziemskim, w XVw. sędzia i podsądek. Dla każdego powiatu zakładano osobne księgi, które prowadził jako zastępca pisarza ziemskiego pisarz państwowy (podpisek lub pisarek)
    - księgi sądowe posiadały walor tzw. wiary publicznej (wypis z nich miał więc moc dokumentu urzędowego)
    - wszelkie zmiany tytułu własności ziemi, a także innych praw rzeczowych, jak zastaw nieruchomości, by uzyskać moc prawną musiały zostać wpisane do ksiąg = SZCZEGÓLNE ZNACZENIE KSIAG
    W dobie rozbicia dzielnicowego wszelkie alienacje nieruchomości wymagały zatwierdzenia panującego. Po zjednoczeniu te funkcje w Małopolsce przejął sąd ziemski. Stąd tylko księgi sądowe ziemskie miały prawo tzw. PRAWO WIECZNOŚCI (polegało to na tym, że dotyczący nieruchomości wpis do ksiąg grodzkich należało przenieść w ciągu roku do ksiąg ziemskich powiatu, gdzie leżały dobra będące przedmiotem wpisu)
    W WIELKOPOLSCE: starostowie generalni zakładali po grodach własne księgi, uprawnione do przyjmowania wpisów wieczystych; bronili oni tych uprawnień i związanych z tym dochodów

13. Prusy Królewskie

Akt inkorporacyjny z 1454r. - ziemie całego państwa Krzyżackiego miały zostać podzielone na 4 województwa (chełmińskie, pomorskie, elbląskie, królewieckie)

Wcielenie w 1466 tylko części państwa zakonnego - Prus Królewskich: 3 województwa: pomorskie, chełmińskie i malborskie + wyodrębnione terytorialnie dominium biskupie - Warmię

Odrębność ustrojowa Prus - różnice narodowościowe i społeczne:

1. wysokie stanowisko polityczno-prawne miast pruskich

2. liczebność elementu niemieckiego

3. urzędy w Prusach Królewskich Król nadawał tylko indygenom pruskim

4. Rada Pruska i zjazdy stanów pruskich miały szerokie uprawnienia ustawodawcze i udział we władzy monarszej

5. własne pieczęć i herb, monetę, skarb, system podatkowy

RADA PRUSKA - w jej skład pod przewodnictwem biskupa warmińskiego wchodzili wojewodowie, kasztelanowie, podkomorowie, przedstawiciele 3-ch wielkich miast: Torunia, Elbląga i Gdańska

W sprawach najważniejszych zwoływała ogólne zgromadzenie stanów

Składała się z 2-óch izb:

1. ziemskiej - zasiadali w niej prałaci, urzędnicy ziemscy i szlachta

2. miejskiej - przedstawiciele 30 mniejszych miast

Podatki dla Prus uchwalone na Ogólnym Zgromadzeniu Stanów były wyłączone spod kompetencji sejmu polskiego.

1526 - wprowadzenie sejmików ziemskich

Stany Pruskie - Prowincjonalny Sejm Pruski:

1. Rada (senat)

2. Izba niższa - posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach wojewódzkich

- koło mieszczańskie (gremium mniejszych miast)

1569 - silniejsze zespolenie Prus Królewskich z Koroną:

- biskupi, wojewodowie, kasztelanowie pruscy zasiedli w senacie polskim

- posłowie szlacheccy w izbie poselskiej

1581 - Prusy Królewskie przejmują polski system podatkowy

1585 - uznanie Trybunału Koronnego za instancję apelacyjną od sądów pruskich

Prusy Królewskie zachowały odrębny skarb pruski i prawo sądowe chełmińskie, a od 1598r. odrębną kodyfikację - Korekturę pruską. Wszelkie urzędy w Prusach mogła uzyskiwać tylko szlachta z tych ziem.

Autonomia Warmi - biskup warmiński rozciągał władzę nad zwartym terytorium podzielonym na 11 komornictw. Dominium ze stolicą w Olsztynie obejmowało 12 miast

12. Stanowisko wdowy w średniowiecznym prawie polskim

- odznaczało się samodzielnością - rozporządzała ona swym posagiem i wianem

- miała też prawo do korzystania na równi z synami z pozostawionego przez zmarłego majątku aż do swojej śmierci lub powtórnego małżeństwa

- często wdowa sama obejmowała zarząd całym majątkiem, o w dowie dzierżącej dobra mówiono, że siedzi na stolcu wdowim

- Statuty Kazimierza Wielkiego: ograniczenie uprawnień wdowy - szlachcianki, jeżli pozostali dorośli synowie. Statuty przyznawały wdowie wiano oraz darowizny poczynione na jej rzecz przez męża. Pozostałe mienie winna była oddać spadkobiercom męża

- ruchomości: przypadały jej sprzęty domowe, konie - którym jeździła za życia męża, połowa szat

- w braku wiana wdowa miała prawo do wypłaty oznaczonej sumy zwanej - wieńcem - co ujmowało jako odszkodowanie za utracone dziewictwo

12. Unia polsko-saska

1. - związek pomiędzy RP a Saksonią, oparty na unii personalnej. Królowie sascy zmierzali do przekształcenia unii w realną (mimo braku łączności terytorialnej)

- stacjonowanie wojsk saskich (do 1717r.) - miały one posłużyć Królowi do umocnienia władzy monarszej w Polsce wg Wzorów istniejących w Saksonii

- polityka zagraniczna RP była kierowana przez ministrów saskich

- plany wprowadzenia absolutyzmu, bardzo niepopularne, załamały się, nie bez udziału państw sąsiednich

- unia z Saksonią przyczyniła się do pogłębienia kryzysu Rzeczpospolitej, którą panowie sascy traktowali jako teren eksploatacji gospodarczej

12. Proces o zbiegłych poddanych: od XVI w był procesem windykacyjnym, toczył się według Formula Processus pomiędzy szlachcicem, który przyjął chłopa, a dawnym panem, który domagał się jego zwrotu

- w procesie tym poddany był tylko przedmiotem sporu

- proces ten regulowały nie ogólnokrajowe konstytucje, lecz lauda sejmikowe

- w procesach o windykację zbiegów nie biegła dawność - tzn. zbiega można było dochodzić niezależnie od upływu czasu, co miało zapewnić maksymalną skuteczność w ściganiu zbiegostwa

12. Proces o czary w RP szlacheckiej

- w XVIw. przeszedł w praktyce od sądów duchownych do sądów miejskich i wiejskich

- upowszechnieniu procesów o czary w Polsce sprzyjała m.in. tłumaczona literatura zachodnia opisująca znamiona po jakich można poznać czarownicę i sposoby, za pomocą których można je zmusić do przyznania się

- wszczęcie postępowania o czary mogło nastąpić z oskarżenia prywatnego albo w wyniku powołania przez osobę już oskarżoną o czary(nominacja)

pławienie, beczka czarownic, tortury

12. Pozycja Króla w RP szlacheckiej

Król - dzierżyciel najwyższej władzy (suweren)

Od 2 poł. XVw. zakres władzy królewskiej faktycznie wzrastał (król był uważany za jedyny podmiot suwerenności w państwie), czego symbolem była tzw. korona zamknięta z małym jabłkiem, krzyżykiem u gory, sporządzana na wzór korony cesarskiej

REX EST IMPERIOR IN REGNO SUO

• średnia szlachta wysuwała program ograniczenia władzy królewskiej, czego wyrazem była koncepcja suwerenności prawa, któremu podporządkowany jest także król (miał ją realizować wespół ze stanem szlacheckim w sejmie)

• król posiadał ważną władze rozdawniczą

Osłabienie władzy królewskiej rozpoczęły elekcje po 1572 (w związku z pacta conventa i artykułami henrykowskimi). Szukając oparcia w szlachcie przeciw buntującym się magnatom, król czynił ustępstwa na jej rzecz, powołał Trybunał Koronny

1606-1607 - rokosz sandomierski, walka szlachty z groźbą absolutum dominium

- artykuł o wypowiedzeniu posłuszeństwa - królowi można było wypowiedzieć posłuszeństwo po 3 krotnym napomnieniu (prymasa, sejmiku, sejmu)

- próby Władysława IV umocnienia władzy monarszej nie przyniosły pożądanych przez regalistów rezultatów (podobnie jak Jana Kazimierza, czy Augusta II)

- władzę ustawodawczą król sprawował wespół z sejmem (inicjatywa ustawodawcza, sankcja uchwał sejmowych), konstytucje sejmowe były ogłaszane w imieniu króla, z zaznaczeniem, że są wydawane za zgodą sejmu. Samodzielnym ustawodawcą pozostał król w stosunku do miast królewskich, Żydów, chłopów i królewszczyzn

- przysługiwało mu zwierzchnictwo nad krajami lennymi (Prusy Książęce, Kurlandia)

- miał wyłączne prawo mianowania urzędników

- wykonywał sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami

- był naczelnym wodzem (w praktyce silnie ograniczonym przez władzę hetmanów); kierował polityką zagraniczną

- ograniczenie władzy sądowej na rzecz Trybunału Koronnego, nie miał prawa amnestii ani łaski

- podstawą gospodarczą monarchy były królewszczyzny (1/6 obszaru kraju) oraz żupy solne

elekcja viritim - wybór króla bezpośrednio przez ogół szlachty

3 fazy elekcji:

1) konwokacja - posłowie ziem wiązali się w konfederację generalną (kaptur)

2) sejm elekcyjny - wysłuchiwał obcych posłów przedstawicieli kandydatów na króla i układał pacta conventa

3) sejm koronacyjny - zbierał się w Krakowie; koronacji dokonywał prymas

W praktyce o wyborze króla decydowały koterie magnackie

12. Pakta Conventa - układane przez sejm elekcyjny, były umową o charakterze publicznoprawnym pomiędzy szlachtą i nowo wybranym królem

- zawierały zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron. Dotyczyły one wytycznych polityki zagranicznej, spraw wojska, zobowiązań finansowych i innych.

12. Artykuły henrykowskie - stanowiły sformułowanie podstawowych zasad ustrojowych państwa

- miały charakter podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej RP o charakterze praw fundamentalnych

- W nich to elekt: uznawał wolną elekcję, zrzekał się tytułu dziedzica, zobowiązywał się spraw wojny i pokoju nie załatwiać bez zgody senatu, pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody sejmu, utrzymywać wojsko kwarciane, u boku mieć stałą radę złożoną z senatorów, co 2 lata zwoływać sejm

- przewidywały, że jeżeli król nie będzie przestrzegał praw i przywilejów szlachty, będzie ona mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo (odpowiednik prawa oporu) Od 1576 wszedłem do przysięgi koronacyjnej królów polskich

- odpowiedzialność monarchy ograniczono do czynów popełnionych świadomie przeciw prawu

12. Sejmiki szlacheckie - (w opinii szlachty stanowiły rozproszoną izbę poselską)w całęj RP po 1569r. było około 70 sejmików z tego 24 sejmiki powiatowe na Litwie. W obradach przewodniczył od XVIIw. marszałek sejmiku obierany spośród szlachty. Na sejmiku uczestniczył ogół szlachty ziemi (województwa). Różnorodne funkcje pełnione przez sejmiki ziemskie spowodowały, że w zależności od zadań, do których zgromadzenie szlachty było powołane określano je różnymi nazwami:

1. sejmiki przedsejmowe - zwoływał je król, wysyłając legata z pismem królewskim, w którym wyłożone były powody zwołania sejmu. W tej sytuacji sejmik zazwyczaj układał instrukcję poselską, którą otrzymywali posłowie

2. sejmiki generalne - brali w nich udział wybrani na sejmikach posłowie wraz z senatorami. Tutaj ustanawiano stanowisko każdej prowincji na sejmie walnym

3. sejmiki elekcyjne - tu wyznaczano kandydatów na urzędy sądowe ziemskie

4. sejmiki deputackie - dla wyboru deputatów do Trybunału

5. sejmiki relacyjne - posłowie zdawali relację z poselstwa

Lauda uchwalone przez sejmiki, gdy dotyczyły spraw ogólnopaństwowych, przedstawiano nieraz do zatwierdzenia sejmowi.

12. Kompetencje sejmu walnego: zostały ogólnie określone w Konstytucji nihil novi (dot. Głównie sfery ustawodawczej)

Król mógł ustanawiać normy ogólne w formie edyktów w sprawach miast królewskich, Żydów, w sprawach len, żup solnych

- uchwalanie podatków

- wyrażania zgody na zwołanie pospolitego ruszenia (od 1578 nobilitacje)

- wydawał ogólny kierunek polityce zagranicznej

- sprawował kontrolę nad ????

- na sejmie odbywał się pod przewodnictwem króla, są sejmowy

- prawo łaski i amnestii

- zawieranie traktatów pokojowych i przymierzy

- kontrola nad królem i ministrami

- ważniejsze godności mogły być przez króla nadawane tylko na sejmie

28. Sejm Niemy

• jednodniowy sejm nadzwyczajny odbyty 1.02.1717 r. za panowania Augusta II dla potwierdzenia traktatu warszawskiego z 1716 r. kończącego konfederację tarnogrodzką.

• Nazwany „niemym”, gdyż wykluczono na nim możliwość debaty poselskiej w obawie przed zerwaniem obrad

• Jego uchwały miały z jedne strony ograniczyć wpływy Rosji, z drugiej strony zrównoważyć władzę szlachty i króla Augusta II.

• POSTANOWIENIA SEJMU NIEMEGO

1. ministrom saskim odebrano prawo decydowania w sprawach polskich, a ministrom polskim w sprawach saskich - unia z Saksonią miała mieć tylko i wyłącznie charakter personalny

2. ograniczono liczbę ministerstw saskich obecnych przy królu w czasie jego pobytu w PL do 6

3. wojska saskie z wyjątkiem gwardii królewskiej miały opuścić ziemie polskie

4. król mógł wypowiadać wojnę zaczepną tylko za zgodą sejmu

5. ograniczono władzę hetmanów

6. zakazano zawiązywania konfederacji i związków wojskowych

7. ustalono stały zaciąg wojska - ograniczenie możliwości negocjacji z obcymi dworami

8. zreformowano system podatkowy, dążąc do oparcia go na stałych świadczeniach w celu ograniczenia uprawnień sejmików w sprawach skarbowych

12. Trybunał Koronny

- utworzony w 1578r. (do tego czasu król był najwyższym sędzią dla szlachty)

- zbierał się dla:

- Małopolski (Lublin) - wiosna i lato

- Wielkopolska (Piotrków) - jesień i zima

- od 1585r. poddały się Trybunałowi Prusy Królewskie (gdzie jako sąd apelacyjny prowincji funkcjonowała Rada Pruska)

- w Trybunale sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich. Było 26 deputatów szlacheckich i 6 duchownych

- w sprawach szlacheckich sądzili tylko szlacheccy (tylko łącznie)

- na czele Trybunału Koronnego stał obieralny marszałek; duchowni mieli swojego prezydenta

- do Trybunału należały apelacje w ostatniej instancji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich

W 1581r. powołano Trybunał Litewski

- od połowy XVIIw. nastąpił wzrost kompetencji Trybunałów

Choć wyroku Trybunału musiały być ostateczne, w praktyce bywały nieraz uchylane przez sąd sejmowy lub zadworny albo Trybunał następnej kadencji.

W czasach saskich oba Trybunały stały się narzędziem magnackiej oligarchii (walka o obsadę stanowiska Marszałka). Nieuczciwość sędziów trybunalskich, wydawanie wyroków pod wpływem łapówek, bądź poleceń magnatów, których byli klientami, stały się od poł. XVIIw. notoryczne.

Wielka Korektura Trybunału Koronnego z 1726 miała na celu uporządkowanie Trybunałów (jednak nie spełniła swego zadania)

12. Trybunał Litewski

CECHY:

• utworzony w wyniku zrzeczenia się Stefana Batorego najwyższego sądownictwa nad szlachtą - wcześniej istniała tzw. Formula processus - możliwość apelacji od wyroku każdego sądu do króla 1523r.

• utworzony w 1581 r. jako sąd II instancji dla Wlk. Księstwa Litewskiego

• zbierał się w Wilnie oraz w Nowogródku lub Mińsku

• Stworzony na wzór Trybunału Koronnego

• Składał się z reprezentantów bojarów litewskich (deputatów) i rep.duchowieństwa

• Orzeczenia były ostateczne i wydawane jednomyślnie, w trzecim głosowaniu większością głosów

KOMPETENCJE:

- sąd apelacyjny od wyroków sądów szlacheckich pierwszej instancji w sprawach karnych i cywilnych

12. Sąd sejmowy

• Sąd królewski, funkcjonujący tylko w czasie obrad sejmu.

• Skład:

WSZYSCY OBECNI SENATOROWIE

• byli asesorami

• od 1588 r. Dołączyło do nich 8 DEPUTATOW wybieranych przez izbę poselską

• KOMPETENCJE ( po ustanowieniu Trybunału Koronnego ) :

Należały do niego w pierwszej i ostatniej instancji:

1. zbrodnie obrazy majestatu

2. zdrada stanu

3. sprawy o nadużycia skarbowe wyższych urzędników

4. gwałty na sejmach, rozbijanie Trybunału, sejmiku

5. zbrodnie popełnione przez szlachcica a zagrożone karą śmierci, konfiskaty dóbr, banicji

6. szczególnie ważne sprawy cywilne, w których był zainteresowany skarb państwa

 

Rozszerzenie kompetencji

nastąpiło w XVII w. na skutek przyjęcia zasady, że tylko sąd sejmowy jest władny

rozstrzygać przypadki nie przewidziane w prawie

formułowanie prejudykatów

Wykorzystywany do usuwania z dożywotnich urzędów opozycyjnych dygnitarzy

W sprawy innych sądów ingerował w sposób podobny do prawa łaski - darowanie kary, kasowanie wyroków innych sądów

Sad sejmowy stracił na znaczeniu w II poł. XVII i XVIII w.

12. Sąd asesorski (sąd zadworny)

• usamodzielnił się w poł. XVI w.

• skład:

 

• KOMPETENCJE I CECHY:

• Sprawy o dobra królewskie oraz sprawy miast rządzących się prawem magdeburskim i chełmińskim z władzami państwowymi, szlachtą, instytucjami kościelnymi, oraz mieszczan z miastem bądź między sobą

• Wypierał z powodzeniem komisarski (królewski) sąd sześciu miast właściwy tylko dla Małopolski

• Jako sąd szlachecki zajmował się sprawami miejskimi

• W ówczesnej opinii Asesoria była niesprzedajna, palestra, odznaczała się wysoką kulturą prawniczą, pochodziła w części z mieszczaństwa.

• Król nie wchodził w jego skład

12. Sąd referendarski

REFERENDARZE - pojawili się w związku z zanikiem urzędu sędziego nadwornego ( 1507 r.). Ich rolą było przesłuchiwanie stron i referowanie spraw w sądzie asesorskim. W latach 80 - tych XVI w. zaczęli występować jako samodzielni sędziowie w sprawach chłopów z królewszczyzn, w szczególności przeciw ich dzierżawcom czy posesorom.

 

SĄD REFERENDARSKI - CECHY

• sąd dominialny króla

• działał w interesie skarbu

• miał zapobiegać temu, aby starostowie dzierżawcy (tenutariusze) nie rujnowali osiadłych w królewszczyznach gospodarzy

Środki stosowane w stosunku do starostów utrudniających wniesienie skargi bądź wyzyskujących chłopów:

• kara grzywny

• glejt - list żelazny gwarantował chłopom ochronę przed prześladowaniem

WYKONANIE WYROKU specjalnie wysyłani w tym celu komisarze

INSTANCJA ODWOŁAWCZA ASESORIA

OCENA :

Nie funkcjonował skutecznie mimo uprawnień, gdyż postanowienia jego i egzekucja były często manipulowane przez dzierżących starostwa magnatów.

12. Sąd relacyjny (sąd zadworny)

• sąd apelacyjny od Asesorii i lenn Korony złożony z króla i obecnych na dworze senatorów.

• Wyodrębnił się w ciągu XVI w. z sądu nadwornego

• W XVII w. orzekał w sprawach spornych o cerkwie i ich uposażenie między prawosławnymi a unitami

• orzekał w odwołaniach od wyroków biskupów prawosławnych, gdy zniesiono apelację do patriarchy w Konstantynopolu (1671 r.)

• z czasem ograniczano a wręcz zakazywano apelacji od Asesorii do sądu relacyjnego

• była jedynie możliwa remisja (odesłanie) gdy asesoria nie uważała się kompet. w danej sprawie

12. Sąd marszałkowski (sąd zadworny)

• sądził w rezydencji króla.

• jurysdykcja - rezydencja króla i okolice, sprawy karne, później cywilne

• cel -utrzymanie porządku na dworze i w bezpośrednim jego pobliżu

• sprawy wykraczające poza spr. karne o naruszenie spokoju i bezp. przekazywano Asesorii.

• Składał się z marszałka wielkiego z asesorami

• Organizacja państwa po roku 1572
  Do bezpotomnej śmierci Zygmunta Agusta korona utrzymywała się w dynastii Jagiellonów. Od roku 1572 rozpoczęły się wolne elekcje nie ograniczone względami na dynastię (choć zdarzało się, że obierani byli kolejno członkowie jednej rodziny - Wazowie, Sasi) W czasie bezkrólewia 1572 przyjęto zasadę elekcji viritim - cała szlachta ma prawo wyboru króla bezpośrednio (na sejmie konwokacyjnym opowiadali się za tym różnowiercy egzekucjoniści, ale też obóz katolicki) formalnie najbardziej demokratyczna metoda torowała w praktyce drogę przewadze magnaterii oraz pole do intryg obcych państw. Udział w elekcji był dobrowolny. Długotrwałe bezkrólewia zakłócały normalny bieg życia państwowego, w tym celu uregulowano organizacje w państwie na ten czas:

- władzę w państwie obejmowała konfederacja kapturowa szlachty (kaptur)

- na czele państwa jako interrex stawał prymas, który reprezentował państwo na zewnątrz i kierował administracją oraz przygotowywał elekcję (konwokacja - sejm elekcyjny - sejm koronacyjny)

- na konwokacji posłowie ziem wiązali się w konfederację generalną

+ zatwierdzenie składu sądów kapturowych

- sejm elekcyjny (szlachta + delegaci uprzywilejowanych miast) wysłuchiwał obcych posłów i układał pakta konwenta (zwykle na Błoniach pod Warszawą) - w praktyce decydowały koterie magnackie, wybór miał być jednomyślny, ale w praktyce ignorowano nieznaczną opozycję (parokrotnie poważne rozbicie doprowadziło do wojny domowej)

- w trakcie elekcji specjalne przepisy jak np. zakaz wyszynku alkoholu, noszenia broni itp.

12. Zrywanie sejmów (liberum veto) - 1570-1763 - na 150 sejmów 53 nie doszło do skutku

- działanie agentów obcych mocarstw

- połowa XVII - sejm zaczął funkcjonować coraz mniej sprawnie:

- zasada jednomyślności

- obowiązek ścisłego przestrzegania instrukcji sejmowych

W 1652r. poseł upicki Władysław Siciński nie pozwolił sam ostatniego dnia na przedłużenie obrad sejmowych, przez co sejm nie doszedł do skutku

1669r. - zastosowanie po raz pierwszy liberum veto

Limitacja sejmu: zawieszenie obrad sejmu aż do uzgodnienia opornych stanowisk (złagodzona forma liberum veto)

Niedojście sejmu do skutku, podobnie jak jego zerwanie, powodowało że wszystkie konstytucje tego sejmu (również już uchwalone) nie wchodziły w życie

liberum veto - nienaruszalna źrenica wolności

czasy saskie - do skutku doszło zaledwie kilka sejmów

12. Hipoteka w RP szlacheckiej - tzn. zastaw bez dzierżenia

- powstawała w wyniku umowy między wierzycielem a dłużnikiem - właścicielem majątku oraz następnie jego wpisu do księgi sądowej

cel: zabezpieczenie kredytu, którego udzielała zamożna szlachta i magnaci w obrębie swojego stanu

Ustawa o ważności zapisów 1588r. - normowała ona szczegółowo zasadnicze sprawy związane z zastawem nieruchomości bez dzierżenia zgodnie z kilkoma zasadami, które stały się podstawami nowoczesnej hipoteki:

- zapewniała pierwszeństwo wierzycielowi, który pierwszy dokonał wpisu we właściwych księgach sądowych (prior tempore, potior iure)

- zasada jawności dotycząca wglądu do ksiąg sejmowych

- zasada szczegółowości - wpis musiał dokładnie określać sumę wierzytelności i obiciążony na nią majątek

- zasada dobrej wiary - założenie, że faktyczny stan obciążenia jest zgodny z uwidocznionymi w księgach wpisami

12. Rządy sejmikowe - rozwinęły się w warunkach upadku znaczenia władz centralnych, których funkcjonowanie nie było w stanie zapewnić ochrony bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego

- odwoływanie się króla w warunkach niedochodzenia sejmików do skutku - bezpośrednio do sejmików w sprawach podatków na wojsko prowadziło do tego, że sejmiki, uchwalając i ściągając same podatki państwowe, wygospodarowywały nadwyżki kosztem skarbu państwowego

- rozwojowi rządów sejmikowych sprzyjał upadek znaczenia urzędu starosty. Po jego wejściu do hierarchii urzędników ziemskich sejmik przejął w znacznym stopniu zarząd lokalny

- rządy sejmikowe zniosła konstytucja z 1717r., odbierają sejmikom kompetencje w sprawach wojskowych i większości skarbowych. Ograniczając samorząd ziemski reforma ta nie wprowadziła w jego miejsce nowych organów władzy

12. Prawa Kardynalne

- z 1768r. - były narzędziem mającym na celu zahamowanie podjętych w 1764r. reform, przeforsowane przez koalicję rządów państw ościennych i kół magnacko-staroszlacheckich, ponowiono je po I rozbiorze w 1775r.

- jako „wieczyście nieodmienne” nabrały charakteru ustawy zasadniczej

- ich podstawowym celem było utrwalenie dawnych stosunków społecznych i dotyczących formy rządu

- skuteczność i nienaruszalność praw kardynalnych miała zapewnić gwarancja Rosji z 1768r., rozszerzona w 1775r. na gwarancję 3 mocarstw w utrzymaniu starego porządku

- zapewniały one państwu ustawę zasadniczą, porządkując stan prawny (element pozytywny)

- prawa kardynalne umocniły przywileje szlacheckie: dożywotność urzędów i nadań królewskich, zwierzchności dominialnej nad chłopstwem. W prawach kardynalnych nie znalazła się żadna wzmianka o miastach - milcząco utrwalono ich poddanie starostom i zwierzchności stanu szlacheckiego

- sprzeciwiano się ciągłości dynastycznej, usiłując uwiecznić wolną elekcję „viritim”

- powtórzono postanowienia o prawie wypowiadania posłuszeństwa królowi

- władzę naczelną złożono w ręce sejmu, zahamowanie trendu w kierunku zasady większościowej

12. Rada Nieustająca (Zdrada Nieustająca) - centralny organ administracyjny, w założeniu miał to być organ zapobiegający postępowym przemianom w kraju

- uchwalona uchwałą sejmu w 1775r.

- utrata przez króla znacznej większości uprawnień kierowniczych (należało do niego formalnie jedynie przewodniczenie Radzie z prawem 2-óch głosów)

- Radę Nieustającą w liczbie 36 powoływał sejm co 2 lata (w połowie reprezentantów senatu, w połowie ogółu szlachty)

- oprócz zebrań plenarnych organów uchwałodawczych, prace Rady toczyły się w 5 departamentach: Interesów Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porządku (nadzór nad miastami królewskimi), Wojskowym, Sprawiedliwości, Skarbowym. Decyzje miały zapadać absolutną większością głosów
Departament Wojskowy - duże zasługi dla zwiększenia i modernizacji wojska

Departament Sprawiedliwości - uporządkowanie sądownictwa, miał prawo rozpatrywania w ostatniej instancji spraw na korupcję sądów

- w 1776r. rozszerzono jej kompetencje w zakresie ustalania i rozwijania prawa - poprzez wydawanie rezolucji wiążących organy państwowe

12. Zbiór Praw Sądowych Andrzeja Zamoyskiego

- powołanie przez sejm na wniosek króla w 1776r. Komisji Kodyfikacyjnej - wzięła pod uwagę III Statut Litewski

- Komisji przewodniczył eks-kanclerz Andrzej Zamoyski, „ożywioną działalność” publicystyczną prowadził Józef Wybicki

- 1778 - przedstawienie Sejmowi projektu „Zbioru Praw Sądowych”:

a) zmierzał do umocnienia władzy monarszej - wpływy józefinizmu

b) utrzymując uprzywilejowanie duchowieństwa, zmierzał do podporządkowania Kościoła państwu

c) w prawie karnym reprezentował jeszcze wiele starych założeń m.in. kwalifikowane kary śmierci

d) w obrębie prawa prywatnego nawiązywał do projektów reformatorskich m.in. chciał wprowadzić uwolnienie części chłopów z poddaństwa ; stosunki kontraktowe pomiędzy dworami i chłopami poddać pod kontrolę władzy państwowej

- przeciw Zbiorowi Praw wystąpiła silna opozycja

a) posłowie litewscy przywiązani do własnego prawa

b) duchowieństwo przeciwko ograniczaniu praw papiestwa

c) ambasador rosyjski Otto Stackelberg

- w rezultacie projekt Zbioru Praw został odrzucony na sejmie w 1780r. z zastrzeżeniem, że nie ma być nigdy wniesiony pod obrady

12. Projekt Kodeksu Stanisława Augusta

- decyzja o jego powstaniu zapadła w Ustawie Rządowej z 3 maja

- kodeks miał objąć całość norm prawa cywilnego, karnego i procesu. Pracom w Komisji Koronnej przewodniczył - Hugo Kołłątaj, największą rolę odegrali
a) Hieronim Stroyanowski - rektor SG w Wilnie

b) Józef Januszewicz

c) Józef Szymanowski

d) Franciszek Barss

Krótki czas nie pozwolił na opracowanie całości, pozostały cenne materiały

1. prawem stały się projekty ustawy o sądach ziemiańskich i trybunalskich

2. prawo karne o charakterze humanitarnym

3. zasada domniemania niewinności

4. uzależnienie kar pieniężnych od stanu posiadania skazanego

12. Straż Praw - posiadała najwyższą władzę wykonawczą (za mało !!!!)

Skład: król (przewodniczący)

Prymas (głowa duchowieństwa polskiego, przewodniczący KEN-u)

5 ministrów (Policji - sprawujący nadzór nad miastami, Pieczęci - spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, minister wojny, minister skarbu

pełnoletni następca tronu bez prawa głosu

marszałek sejmu (dla zapewnienia łączności rządu z sejmem)

- stała na czele administracji; istotne czynności rządowe były skupione w komisjach

12. Postanowienia Ustawy Rządowej dotyczące chłopów

- poświęcony był im art. 4 Konstytucji

- znalazło się tu ogólne postanowienie o opiece prawa i rządu nad chłopami

- zachęcano dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych lub zbiorowych; umowy takie miały wiązać obydwie strony i być pod kontrolą państwa; dziedzice nie mogliby samowolnie zmieniać raz zawartej umowy, a chłopi ze swej strony musieliby wykonywać umówione powinności

- zapewniała wolność osobistą przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy by zechcieli powrócić do kraju oraz swobodę osiedlania się i najmu pracy

- administracja państwowa była skrępowana w możliwościach konkretnego wpływania na położenie chłopów w dobrach szlacheckich

„Ustawa o sprzedaży królewszczyzn” z 1792r. - zapewniała chłopom osiadłym w tych dobrach „własność wieczystą” tzn. własność użytkowania ziemi oraz wolność osobistą, wyrażającą się w możności odejścia z gruntu po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem, po wypełnieniu zobowiązań oraz wprowadzeniu na gospodarstwo innego chłopa

12. Sejm wg Ustawy Rządowej - miał pozostać dwuizbowy

- Izba Poselska - 204 posłów wybieranych na sejmikach + 24 plenipotentów miast (wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe), pozostała więc zdominowana przez szlachtę

- Senat - 132 osoby, członkowie: wojewodowie i kasztelanowie, biskupi diecezjalni i ministrowie

- król utracił prawo sankcji ustaw, nadal go zwoływał (sejm), posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej (wespół ze Strażą Praw)

- sejm mógł się zbierać także z mocy prawa, jeśli w oznaczonym terminie król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu

- ograniczono rolę senatu - posiadał tylko prawo veta zawieszającego w zakresie praw politycznych senatorowie nie posiadali prawa inicjatywy ustawodawczej, wg ustawy o sejmach z 16 V Senatorowie mieli pochodzić podobnie jak posłowie z wyborów, byliby ludźmi zaufania szlachty-posjsjonatów

- zniesienie mocy obowiązującej instrukcji sejmikowych

- wprowadzenie zasady, że sejm miał być „zawsze gotowy”: posłowie byli wybierani raz na 2 lata - zatrzymywali mandaty przez cały czas, mogli być w każdej chwili zwołani przez króla lub marszałka izby poselskiej na sesję nadzwyczajną

- sesje zwyczajne miałby odbywać się co 2 lata i trwać 70 dni (z możliwością przedłużenia do 100dni)

- zniesienie liberum veto, wprowadzenie zasady większości głosów

12. Prawo o miastach

- 17.VI.1791r. - została uchwalona przez Sejm ustawa o miastach królewskich i uznana za część składową Konstytucji 3 maja

- posesjonatom tych miast zostały przyznane przywileje, dotąd zarezerwowane dla szlachty. Zapewniano im prawa:

1) nietykalności bez wyroku sądowego

2) nabywania dóbr ziemskich

3) piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych we wszystkich sądach, dostępu do palestry, osiągania niższych rang oficerskich w wojsku

4) otrzymywania w szerokim zakresie przez zamożnych mieszczan szlachectwa

Wszystkie te postanowienia stanowiły wyraz zbliżenia mieszczańsko-szlacheckiego przy utrzymaniu dominacji szlachty

Postanowienia ustawy dotyczyć miały również miast prywatnych w razie dobrowolnego i indywidualnego rozciągania przez ich właścicieli mocy obowiązującej nowego prawa

12. Ustrój organów powstańczych Insurekcji 1794:

- nie zniesiono monarchicznej formy rządów, jednak o przyszłości monarchii miał zdecydować dalszy przebieg wydarzeń

- centralną władzę ustawodawczą oraz rządowo-administracyjną sprawowała na terenie Polski środkowej najpierw Rada Zastępcza Tymczasowa, a od końca maja 1794r. Rada Najwyższa Narodowa w całym kraju (składała się z 8 radców, 32 zastępców oraz Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej)

- rada złożyła w ręce Kościuszki całą władzę dyktatorską

8 wydziałów Rady Najwyższej Narodowej: porządku, bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, potrzeb wojskowych, interesów zagranicznych, instrukcji narodowej

np. wydział skarbu - druk pieniędzy papierowych

wydział żywności - wyżywienie armii i całego kraju

wydział instrukcji narodowej - kontynuował dzieło KEN-u

Rada działała kolegialnie na zebraniach plenarnych oraz poprzez wydziały, na które została podzielona.

Nie określono przynależności stanowej jej członków - Kościuszko powołał w jej skład przedstawicieli patriotycznej szlachty, a mieszczan na zastępców

W województwach działały komisję porządkowe - w skład każdej miało wchodzić 24 osoby na zasadzie wyboru dokonanego przez obywateli

12. Sądownictwo Insurekcji 1794r.

- zawieszenie wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych

- równocześnie utworzono nowe Sądy Karne w Koronie i na Litwie

IV - ustanowienie rozkazem Naczelnika Sądu Kryminalnego Województwa Krakowskiego - był powołany przede wszystkim do orzekania w sprawach o zbrodnie stanu oraz przestępstwa przeciw powstaniu

Sąd Kryminalny w Wilnie ograniczał się do rozpatrywania spraw politycznych

Sąd Kryminalny dla Warszawy i Księstwa Mazowieckiego

VI - powołanie w Koronie wojewódzkich, a na Litwie powiatowych Sądów Kryminalnych

23 VIII 1794r. - ustanowienie w miejsce funkcjonującego dotąd w Warszawie rozkazem Naczelnika Sądu Kryminalnego Wojskowego stosującego prawo wojskowe

Przy orzekaniu przez insurekcyjne sądy nie brano pod uwagę przynależności stanowej podsądnych, proces był jednoinstancyjny

12. Recepcja Kodeksu Napoleona w Polsce.

- na życzenie Cesarza Kodeks został wprowadzony do KW na mocy art. 69 Konstytucji

- początkowy sprzeciw szlachty dla recepcji kodeksu - ponieważ zawierał skuteczne rozwiązania dotyczące egzekucji długów

- przeciwnikiem laickiego prawa małżeńskiego było duchowieństwo (do 1818r. zawarto tylko 3 śluby bez sakramentów)

- długo nie wprowadzono w życie postanowienia o zakazie zobowiązania się do usług na stałe lub czas nieograniczony

- w miejsce francuskich przepisów o przywilejach i hipotekach weszło prawo hipoteczne (Królestwo Polskie 1818r.)

- za wzorem Kodeksu Napoleona wszedł kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1825r. (przywrócił m.in. kościelną formę zawierania małżeństwa jako wyłączną)

Autorem projektu ustawy hipotecznej oraz kodeksu KP był prawnik Antoni Wyczechowski.

Po upadku powstania listopadowego ukazami cara uchylono moc obowiązującą ustawodawstwa o cechach laickich.

W 1836r. oddano sprawy małżeństwa wyłącznej kompetencji sądów duchownych.

W oporze przeciw rusyfikacji Kodeks Napoleona traktowano później jako prawo narodowe, którego należy bronić.

12. Król wg Konstytucji z 1807r.

- wprowadzenie zasady dziedziczności tronu na rzecz dynastii Saskiej; Fryderyk August został władcą Księstwa w wyniku kompromisu francusko-rosyjskiego

- król sprawował władzę nad obu państwami, które łączyła w zasadzie unia personalna, prowadzono wspólną politykę zagraniczną

- do króla należał rząd, pełnienie przez niego ogółu funkcji państwowych z wyjątkiem ustawodawstwa sejmowego i sądownictwa

- fikcją były osobiste rządy króla w KW

-kompetencje:

a) sprawowanie władzy wykonawczej

b) uzyskał prawo nominowania i odwoływania urzędników publicznych - zarówno wobec urzędników powoływanych dożywotnio jak i pochodzących z wyboru

c) posiadał znaczny udział w organizacji i funkcjonowaniu sejmu, w tym inicjatywę ustawodawczą

d) przyznano mu wpływ na organizację wymiaru sprawiedliwości

e) do monarchy należała najwyższa władza wojskowa, w rzeczywistości ograniczona przez dowódców francuskich

f) rolę króla ograniczono do „dopełniania” ustawy zasadniczej w formie aktów wykonawczych

g) od jego woli uzależniono zamieszczanie ustaw oraz innych aktów normatywnych w organie publikacyjnym pod nazwą Dziennik Praw

h) nadawał ordery

12. System wyborczy według konstytucji z 1807
    Skład Izby Poselskiej wybierano na:
    1) sejmikach szlacheckich - 1 poseł na każdy powiat, szlachcic posesjonat, mający prawa polityczne (w sumie 100)
    2) zgromadzeniach gminnych (nowość) - 1 deputowany na 1-3 powiaty, cenzus majątkowy (w sumie 66)
    Zgromadzenia wyborcze zwoływał król, mianował marszałków sejmików i obywateli prezydujących zgromadzeniom gminnym, którzy kierowali wyborami
    Czynne prawo wyborcze: 21 lat, posiadanie praw obywatelskich, zapisane w księgach obywatelskich, również chłopi czynszownicy
    Bierne prawo wyborcze: 24 lata, posaidanie praw politycznych, umiejętność czytania i pisania po polsku
    Prawa obywatelskie: wolność osobista, swoboda osiedlania się, równość wobec prawa i sądu (przysługiwały ogółowi ludności)
    Prawa polityczne: piastowanie urzędów, czynne i bierne prawo wyborcze do sejmu, prawo wyboru na urzędy samorządowe i sądowe. Wybory były bezpośrednie, kadencja trwała 9 lat, co 3 lata odnawiała się trzecia część składu. Taki system zapewniał szlachcie przewagę w Izbie poselskiej.

13. Rada Stanu wg konstytucji z 1807:

- Skład: król (jako przewodniczący lub w jego zastępstwie i w braku wicekróla prezes Rady)

ministrowie

Sekretarz Rady

czterej referendarze (jako organ pomocniczy)

w 1808r. dekret królewski zwiększył liczbę członków Rady Stanu, powołując do jej składu 6-ściu radców stanu z głosem stanowczym

Kompetencje:

- opracowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich

- w zakresie sądownictwa: rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami sądowymi i administracyjnymi oraz rozpatrywanie sporów administracyjnych - zalążek późniejszego sądownictwa administracyjnego

- orzekanie o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników

- miała sprawować orzecznictwo kasacyjne

- sprawy budżetowe: rozkład podatków na departamenty

12. Sejm wg Konstytucji z 1807r. - Sejm = Izba Poselska + Senat

Izba Poselska - w jej skład wchodzili posłowie szlacheccy (100) wybierani na sejmikach i deputowani (66) wybierani na zgromadzeniach gminnych, a ponadto członkowie Rady Stanu

Senat - składał się z biskupów, wojewodów i kasztelanów mianowanych przez króla

Skromne kompetencje sejmu obejmowały 3 rodzaje spraw

1. podatki

2. prawa cywilne i karne

3. sprawy monetarne

Sejm nie posiadał żadnych uprawnień w stosunku do rządu. Ustawodawstwo w sprawach ustrojowych, politycznych i administracyjnych oraz stanowienie budżetu należało wyłącznie do króla. Sejm mógł tylko przyjmować lub odrzucać przedłożone mu projekty.

- przewodniczący obu izb byli mianowani

- dyskusji w sejmie prawie nie było, głos mogli zabierać tylko członkowie komisji, która omawiała projekt i Rady Stanu

Do Senatu należała kontrola, czy izba poselska przestrzega przepisów konstytucji i procedury ustawodawczej oraz kontrola ważności wyborów.

- Sejm Księstwa zebrał się zaledwie 3 razy: na sesje zwyczajne 1809 i 1811 oraz nadzwyczajną w 1812r.

12. Sądownictwo w Księstwie Warszawskim

- zniesienie sądownictwa stanowego (w tym dominialnego), zrównanie wobec prawa i sądu

- wprowadzenie na stanowiska sędziowskie wielu dotychczasowych adwokatów; od kandydatów na urzędników i sędziów zaczęto wymagać kwalifikacji zawodowych

- wprowadzenie zasady dożywotniego mianowania sędziów przez króla; sędziów pokoju od których nie wymagano kwalifikacji i powoływano spośród kandydatów wysuniętych przez sejmiki (więc spośród szlachty)

Sądy: Cywilne i Karne

1. sąd policji prostej (wykroczenia) - sądził tu jednoosobowo podsądek, a tam gdzie go nie powołano - burmistrz lub wójt

2. sądy policji poprawczej - po 2 lub 3 w każdym departamencie (występki zagrożone karą do 2 lat więzienia)

3. sądy sprawiedliwości kryminalnej - po jednym na 2 departamenty (zbrodnie i apelacje od wyroków sądów policji prostej i poprawczej)

Sprawy cywilne:

1. sądy pokoju - utworzone w powiatach i miastach (w postępowaniu pojednawczym i niespornym, sądzili sędziowie pokoju, sprawy sporne majątkowe, w których wartość przedmiotu była niska, rozstrzygali podsądkowie)

2. trybunały cywilne I instancji - utworzone w każdym departamencie, rozstrzygały w sprawach niemajątkowych i poważniejszych sprawach majątkowych

3. sąd apelacyjny - jeden na całe Księstwo

Instancją kasacyjną w sprawach cywilnych i karnych była Rada Stanu. W 1810r. wyodrębnił się z niej Sąd Kasacyjny orzekający w składzie 5-ciu sędziów. Funkcjonował przy nim Prokurator Sądu Kasacyjnego, który miał wnosić skargi kasacyjne a urzędu, gdy wydano wyrok z pogwałceniem prawa.

12. Sądownictwo administracyjne a Księstwie Warszawskim

Konstytucja Ks. Warszawskiego przyznała Radzie Stanu wiele funkcji sądowniczych:

- rozpatrywanie sporów kompetencyjnych między władzami administracyjnymi a sądowymi

- sądownictwo administracyjne oparte na modelu francuskim - rozpoznawanie sporów o charakterze skarbowym pomiędzy administracją a obywatelem (wynikających z kontraktów = umów w interesie publicznym)
Sądy administracyjne I instancji: rady prefekturalne w departamentach - decydowały o ulgach w ponoszeniu ciężarów publicznych. II instancja: Rada Stan - decyzje o pociągnięciu do odpowiedzialności urzędników i funkcje Sądu Kasacyjnego. Wyroki Rady Stanu wymagały zatwierdzenia królewskiego (WYJĄTEK - dla Rady jako Sądu Kasacyjnego)

12. Konfederacja 1812 roku

W 1812r. doszło do wojny Francji z Rosją nazwanej przez Napoleona dla celów propagandowych „drugą wojną polską” (pierwszą stoczył z Prusami w latach 1806-1807). W przejeździe przez Warszawę polecił on zwołać sejm na sesję nadzwyczajną. Utworzono na nim KONFEDERACJĘ i proklamowano odbudowę Królestwa Polskiego w unii z Wielkim Księstwem Litewskim. Przebieg wojny sprawił, że pozostało to w sferze deklaracji.

1812 - „wojna polska” (nadzieja na rozszerzenie terytorium Polski)

06.1812 - zwołanie jedynej sesji nadzwyczajnej sejmu

26.06.1812 - zebrał się sejm na zamku królewskim, liczna publiczność - podniecenie, że zaczyna się nowy okres w dziejach Polski

18.06.1812 - przemówienie Matusewicza o bieżącej sytuacji, oczekiwaniach na zmiany: „...jest już Polska, nigdy ona być nie przestała” Zawiązano konfederację generalną pod przewodnictwem A. Czartoryskiego. CEL: odzyskanie wszystkich ziem polskich- organ naczelny konfederacji - RADA GENERALNA

Przebieg wydarzeń militarnych - niekorzystny; stopniowo zaprzestano działać

04.1813 - zawiesiła swą działalność Rada Generalna Konfederacji; Car Aleksander powołał władze okupacyjne

20.06.1815 - Formalnie ogłoszono Królestwo Polskie

12. Władze powstania listopadowego

- władzę naczelną spełniała chwilowo nadal Rada Administracyjna ----4.XII.1830 ---dnia następnego powierzył Rząd Tymczasowy dyktaturę gen. Józefowi Chłopickiemu

dyktator nie uzyskiwał pełnego zwierzchnictwa nad władzami cywilnymi, miał sprawować naczelne dowództwo nad wojskiem

Rząd zwołał sejm, który zatwierdził dyktaturę oraz 21.XII uchwalił detronizację Mikołaja I i dynastii Romanowów oraz zniósł te artykuły Konstytucji z 1815r., które dotyczyły unii z Rosją

- sejm zastrzegł sobie władzę najwyższą (ustanowienie oficjalnych barw państwa)

- uznano państwo nadal za monarchię konstytucyjną

- przewlekano debaty nad sprawą chłopską

Po ustąpieniu Chłopickiego ze stanowiska dyktatora 18.I.1831r. kierowanie powstaniem sejm powierzył Rządowi Narodowemu z A. Czartoryskim na czele i nowemu naczelnemu wodzowi, którym został gen. Skrzynecki.

Po zajściach ulicznych i manifestacji ludowej z 15/16 stycznia faktyczną dyktaturę objął gen. Krukowiecki

23.IX odbyło się ostatnie posiedzenie sejmu Królestwa na ziemi polskiej

58. Samorząd w Królestwie Polskim.

- Akty Konstytucyjne KP nie przewidywały utworzenia nowoczesnych władz samorządowych. W bardzo ograniczonym zakresie rolę tę mogły spełniać rady wojewódzkie, których członkowie pochodzili z wyborów sejmików i zgromadzeń gminnych (rady te istniały tylko to 1831r.)

- ukaz carski z 1861r. wprowadził wybieralne rady: gubernialne (nie doszło do ich wyboru), powiatowe (zajmowały się głownie inwestycjami w powiatach), miejskie (sprawy gospodarcze miast) ---- Wybuch powstania styczniowego 1863 przerwał działalność organów samorządowych

- ukaz z 1867r. wprowadzał samorządowy ustrój gminy wiejskiej

a) utworzono zbiorową gminę wiejską, obejmującą pewną liczbę wsi, obszary dworskie i ???; ciałami ustawodawczymi były zebrania gminne i zebrania gromadzkie

b) w gminie władzą wykonawczą samorządu był wójt z ławnikami wybieranymi przez zebrania gminne

Sołtys był pomocnikiem wójta

Na zebraniach gminnych podejmowano uchwały w sprawach gminy oraz dokonywano wyboru wszystkich urzędników gminnych.

59. Kodeks kar głównych i poprawczych z 1847

- obowiązujący od 1818r. „Kodeks karzący dla Królestwa Polskiego” został zniesiony w 1847r, w jego miejsce wprowadzono „Kodeks kar głównych i poprawczych”

- chodziło o zbliżenie prawa karnego w Królestwie do ustawodawstwa obowiązującego w Cesarstwie; w większości przypadków kodeks z 1847r, powtarzał normy świeżo wydanego kodeksu rosyjskiego z 1845r

- kodeks miał charakter kazuistyczny, przewidując aż 11 rodzajów kar, z których niemal każda dzieliła się na stopnie

- zawierał przepisy zróżnicowane dla sprawców przestępstw zależnie od ich wyznania, posługiwał się karami cielesnymi, jednocześnie zakazywał stosowania kar cielesnych w stosunku do szlachty, duchownych wyznań chrześcijańskich, urzędników, ogółu właścicieli nieruchomości

- surowe kary za zabójstwo zwierzchnika, pana, gospodarza lub majstra

- znał też kary o charakterze religijnym (np. pokutę kościelną)

- wprowadzał obowiązek alimentacji - niezamożnej matki i nieślubnego dziecka przez ojca

60. Akt 5 listopada 1916

- aktem tym cesarze Niemiec i Austrii (Wilhelm II i Franciszek Józef I) proklamowali utworzenie Królestwa Polskiego jako tworu państwowego ściśle uzależnionego od mocarstw centralnych i mającego służyć ich celom

- aktem tym naruszono prawo międzynarodowe, które nie zezwala na dokonywanie trwałych zmian na terenach okupowanych

- nie precyzował granic ani systemu rządów w Królestwie (poza formą monarchiczną)

- na czas późniejszy odsunięto wytyczenie granic państwa

- tekst tego dokumentu zawiera wiele ogólnych, niesprecyzowanych sformułowań świadomie zamieszczonych

- ogłoszenie aktu wywołało gwałtowny sprzeciw Rosji i jej sojuszników

przemiany związane z ogłoszeniem aktu:

- powołanie Tymczasowej Rady Stanu jej członkowie (25) pochodzili z nominacji generał - gubernatorów spośród aktywistów (za Austrią) - organ doradczy i opiniodawczy dla władz okupowanych, złożyła w lipcu 1917 I projekt ustawy zasadniczej dla Królestwa Polskiego

- utworzenie z części II Brygady Legionów Polskich Sił Zbrojnych (do 10 tys)

- powołanie trójosobowej głowy państwa Rady Regencyjnej (IX 1917) - posiadała uprawnienia ustawodawcze, wykonawcze, zwierzchnictwo na wojskiem. Pod koniec 1917r. powołała pierwszy rząd pod prezydencją Jana Kucharzewskiego

- 11.XII.1918r. Rada Regencyjna ogłosiła dekret, w którym przekazała władzę wojskową i naczelne dowództwo Józefowi Piłsudskiemu

14.XII.1918r. Rada Regencyjna rozwiązała się

61. Naczelnik Państwa - zakres jego kompetencji został określony w Małej Konstytucji z 20.II.1919r.

- reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych i stał na czele administracji cywilnej i wojskowej

- za swą działalność ponosił odpowiedzialność przed sejmem

- każdy jego akt państwowy wymagał dla swej ważności kontrasygnaty właściwego ministra

- na podstawie porozumienia z sejmem powołał rząd

- od lipca 1920r. jako przewodniczący wchodził w skład Rady Ochrony Państwa

- nie posiadał prawa inicjatywy ustawodawczej i prawa do rozwiązania parlamentu

62. Prezydent wg konstytucji marcowej

- zajmował stanowisko głowy państwa

- za swą działalność nie odpowiadał ani parlamentarnie ani cywilnie

- stał na czele organów władzy wykonawczej

- reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych

- był wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe, w przypadku gdy nie mógł sprawować swego urzędu zastępował go marszałek sejmu

Kompetencje w zakresie władzy wykonawczej:

1. mianował i odwoływał Rząd (jednak przy powoływaniu rządu musiał się liczyć ze stanowiskiem sejmu)

2. obsadzał wyższe urzędy cywilne i wojskowe

3. sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

4. zawierał umowy międzynarodowe

5. wypowiadał wojnę i zawierał pokój, ale tylko za zgodą sejmu

6. posiadał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych i zarządzeń

Kompetencje w zakresie władzy ustawodawczej:

1. zwoływał, zamykał, odraczał sesje zwyczajne i nadzwyczajne sejmu i senatu

2. podpisywał ustawy wraz z ministrami (promulgacja) i zarządzał i publikacje

W zakresie władzy sądowniczej: mianował sędziów oraz decydował o stosowaniu prawa łaski

63. Prezydent wg konstytucji kwietniowej

- wybierany na 7 letnią kadencję

- skomplikowany tryb jego wyboru: kandydata wyłaniało Zgromadzenie Elektorów składające się z osób wybieranych przez sejm, senat, wirylistów (marszałkowie sejmu i senatu, prezes Rady Ministrów, generalny inspektor sił zbrojnych, I prezes Sądu Najwyższego); ustępujący prezydent mógł wskazać kandydata na jego zastępcę, wtedy wybór między dwoma kandydatami następowałby w drodze głosowania powszechnego

- w wyjątkowych sytuacjach jego funkcję przejmował marszałek senatu

- posiadał szerokie uprawnienia, jego zwierzchnictwu podlegały: Rząd, Sejm, senat, siły zbrojne i kontrola państwowa

- konstytucja zapewniała mu uprawnienia osobiste (prerogatywy) i uprawnienia zwykłe mianowicie: odwoływanie premiera, wskazanie następcy, I prezesa SN, prezesa NIK, Naczelnego Wodza, rozwiązywanie parlamentu przed upływem kadencji, stosowanie prawa łaski

- kompetencje prezydenta dzielono na ustawodawcze, ustrojodawcze, wykonawcze, kontrolne

1) w zakresie ustawodawstwa:

- wydawanie dekretów z mocą ustawy

- prawo weta zawieszającego

- mianował 1/3 senatorów

- zwoływał sejm i senat

- dokonywał promulgacji i publikacji ustaw

2) w zakresie ustrojodawczym: prawo uprzywilejowanej inicjatywy w sprawie zmiany konstytucji oraz prawo weta w stosunku do poselskiego projektu zmiany konstytucji

3) w zakresie wykonawczym

- decyzje związane z obsadzaniem urzędu prezydenta

- mianowanie prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek ministrów

- mianowanie sędziów

- wykonywanie prawa łaski

- mianowanie prezesa NIK

4) w zakresie kontrolnym

- prawo rozwiązania Sejmu i Senatu

- prawo odwołania prezesa NIK-u, prezesa Rady Ministrów, naczelnego wodza

- prawo do pociągania ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej

64. Systematyka konstytucji 1921 i 1952

Systematyka konstytucji = treść aktów prawnych, łącznie z konstytucją w logiczny sposób uporządkowana na podstawie przyjętych kryteriów. Przez systematykę ustrojodawca określa koncepcję państwa zgodnie z przyjętymi założeniami ideologicznymi, filozoficznymi i politycznymi - ważna przesłanka interpretacyjna postanowień konstytucji

1. systematyka ogólna - decydują o niej poglądy ustrojodawcy na istotę i rolę państwa, jego stosunek do jednostki i organizację organów wewnętrznych

2. systematyka szczegółowa - wewnętrzny układ rozdziałów, konstruowana na podstawie zasad techniki legislacyjnej

Konstytucja marcowa:

- wstęp poprzedzony apostrofą sakralną „W imię Boga wszechmogącego”

- 126 artykułów podzielonych na 7 rozdziałów

- rozdz. I: podstawy ustrojowe

rozdz. II: władza ustawodawcza

rozdz. III: władza wykonawcza

rozdz. IV: sądownictwo

rozdz. V: regulacja pozycji jednostki

rozdz. VI: unormowania zasad zmian i rewizji konstytucji

rozdz. VII: postanowienia przejściowe

- tekst opublikowany w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej z 1.VI.1921

Konstytucja lipcowa:

- podział na rozdziały - artykuły - ustępy - punkty o zróżnicowanej strukturze

- systematykę oparto na założeniach marksistowsko-leninowskiej nauki o państwie - konstytucja socjalistyczna

- w pierwszej kolejności regulowała ustrój społeczny, następnie strukturę aparatu państwowego, w dalszej kolejności rozdział o prawach i obowiązkach obywatelskich

- w pierwotnej wersji 10 rozdziałów (91 art.) poprzedzonych wstępem bez tytułu

- w wyniku wielu nowelizacji tekst konstytucji uległ istotnym zmianom - 16.II.1976 - tekst jednolity obejmujący 106 art. podzielonych na 11 rozdziałów - ostatnia nowelizacja za PRL 7.IV.1989

- 29.XII.1989 konstytucja zmieniła nazwę na Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej

- I i II rozdział: podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego PRL; typ, forma i zadania państwa oraz stosunki własnościowe
III-VII rozdział: skład, organizacja, zasady funkcjonowania i zakres uprawnień poszczególnych organów państwowych

VIII rozdział: określenie statusu jednostki

IX: zasady prawa wyborczego

X i XI: postanowienia końcowe

- akt bardzo zwięzły, wręcz lakoniczny, zwierający wiele sformułowań ogólnych, nijasnych i wieloznacznych

- wiele zasad nie zostało bezpośrednio wyrażonych

65. Samorząd terytorialny i gospodarczy w II RP

Samorząd terytorialny:

Jeszcze w 1918 r. istniało kilka różnych systemów administracyjnych. W 1933r. wprowadzono ustawę scaleniową wprowadzającą jednolity system, ale ograniczała zakres działalności samorządu terytorialnego.

Cechy organizacji terytorialnej:

- dostosowana do podziału terytorialnego kraju dla administracji publicznej

- jednostki organizacyjne samorządu mogły się łączyć w związki

- organy administracji ogólnej i organów wykonawczych mogły się połączyć pod przewodnictwem starosty i wojewody

- jednostki organizacyjne oprócz osobowości cywilnoprawnej mają też osobowość publicznoprawną

- organy samorządowe dzieliły się na uchwalające i wykonawcze

na wsi: rada gminna(ust.) + zarząd gminny (wyk.) - wójt i ławnicy wybierani przez radę oraz sekretarz. Ustawa z 1933r. wprowadzała gminę zbiorczą złożoną z gromad <rada gromadzka lub zebranie gromadzkie (ust.) + sołtys (wyk.)>

w gminach miejskich: rada miejska (ust.) z głosowania powszechnego + zarząd miejski (wyk.) - prezydent <lub burmistrz> i ławnicy

w powiatach: rada powiatowa (ust.), a do 1933 sejmiki + wydziały powiatowe (wyk.) <6czł i starosta> W województwach nie było samorządu! Z zaboru pruskiego w woj. Poznańskim i pomorskim zostały: sejmik wojewódzki, wydział wojewódzki oraz starosta krajowy

Kompetencje samorządu:

- własny zakres działania samorządu: sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe

- tworzyły zakłady i przedsiębiorstwa o charakterze użyteczności publicznej

- niewystarczające środki finansowe, więc zabiegały o pomoc państwa - ograniczało to ich samodzielność

- nadzór nad samorządem miały organy administracji ogólnej - minister spraw wewnętrznych, wojewodowie i starostowie

Samorząd gospodarczy:

Na początku był formą przymusowego zrzeszania osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie. Organy tego samorządu miały władzę administracyjną - charakter publicznoprawny. Rodzaje:

1. przemysłowo-handlowy

2. rzemieślniczy

3. rolniczy

Działalność tego samorządu unormowały rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy (1927-1928). Jednostki organizacyjne były powoływane przez Radę Ministrów. Organy te tworzyły organizację o zasięgu krajowym, ich funkcje to reprezentacja i obrona interesów ich członków wobec władz państwa. W późniejszym czasie tworzono dobrowolne związki (o strukturze i celach podobnych jak przy związkach przymusowych). Podlegały one przepisom prawa przemysłowego lub prawa o stowarzyszeniach. Najważniejszym z takich związków był Centralny Związek Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów (inaczej nazywany „Lewiantem”) powstał w 1920r.

Rzemieślnicy łączyli się też w związki zwane cechami. Nowela z 1934r. ograniczyła ich zakres działania - zmalała ich rola.

66. Zasady prawa cywilnego w II RP

- nienaruszalność własności prywatnej - prawo własności prywatnej stanowi centralną instytucję prawną, na której opierają się kapitalistyczne stosunki społeczno-gospodarcze. Konstytucja marcowa uznawała własność prywatną za podstawę ustroju społecznego i porządku prawnego w państwie. Dopuszczała możliwość wywłaszczenia lub ograniczenia własności ze względów wyższej konieczności.

- zasada formalnej jawności podmiotów prawa cywilnego

- zasada swobody umów - podlegała w II RP ograniczeniom znanym także innym państwo kapitalistycznym; przesłanką było dążenie do rozładowywania napięć społecznych np. reglamentacja cen na art. konsumpcyjne w pierwszych latach powojennych

- zasada bezpieczeństwa obrotu i harmonijnego współżycia ludzi - ścisłe i bezwzględne trzymanie się postanowień umów prowadziło do ruiny wierzycieli i niesłusznego wzbogacenia dłużników (szczególnie widoczne w ustawodawstwie waloryzacyjnym)

67. Zasady prawa karnego w II RP

- zasada subiektywizmu - przejawiała się w subiektywnych zasadach odpowiedzialności, w indywidualizacji winy i kary; polegała na obciążaniu odpowiedzialnego sprawy za skutki zamierzone i przewidywane; sprawca nie odpowiadał za okoliczności i następstwa czynu, których nie mógł przewidzieć

Prawo wykluczało odpowiedzialność dzieci poniżej 13 lat. Zasada Subiektywizmu wpłynęła na liberalne potraktowanie czynów stanowiących przekroczenie obrony koniecznej przejawiała się również w konstrukcji usiłowania.

- indywidualizacja kary - przejawiała się w określeniu warunków jej wymierzania

- zasada humanitaryzmu - ograniczenie środków represji karnej

- wprowadzenie środków zabezpieczających:

a) leczenie dla psycholi

b) leczenie dla alkoholików, narkomanów

c) przymusowe, stosowane wobec osób dopuszczających się czynów wynikających ze wstrętu do pracy

d) przymusowe wobec recydywistów

68. Najwyższy Trybunał Administracyjny

Powołany przez konstytucję marcową w celu orzekania o legalności aktów administracyjnych. Utworzono go w 1922r. NTA był jedyną instancją sądową, bo nie powołano sądów administracyjnych niższych instancji. Na ziemiach byłego zaboru pruskiego utrzymano sądy administracyjne I i II instancji - tam NTA był sądem III instancji.

Członków NTA mianował prezydent, byli to: I prezes, prezesowie i ministrowie. Dzielił się na 2 izby: ogólnoadministracyjną i skarbową.

Orzekał w kompletach po 3 lub 7 sędziów albo w Zgromadzeniu Ogólnym.

Później sanacja miała wpływy w NTA i poddała go kontroli Prezesa Rady Ministrów. Każdy mógł wnieść skargę do NTA, jeżeli była to ostateczna decyzja administracyjna (czyli wydana przez ostatnią instancję). Skarga musiała mieć formę pisemną. NTA był sądem kasacyjnym. Mógł oddalić skargę lub uchylić zaskarżony akt administracyjny. Decyzje NTA były wiążące dla sądów niższych instancji.

69. Naczelne zasady ustrojowe według konstytucji 1952 roku

Zasady ustrojowe są niedookreślone i ogólnikowe, do dzisiaj brak definicji, która zyskałaby powszechne poparcie. Przesądzają one o treści postanowień szczegółowych. Niektóre sformułowane expressis verbi, inne trzeba wyprowadzić.

WSTĘP: akt o charakterze propagandowo-politycznym

PRL „republiką ludu pracującego” - geneza PRL i konstytucji w powiązaniu z oceną przeszłości państwowości i narodu polskiego - polityczne podstawy władzy ludowej - sformułowanie zasady „dyktatury proletariatu jako podstawy nowej władzy” - cele PRL i jej ustawy zasadniczej

CZĘŚĆ NORMATYWNA: przesycona wartościami ideologicznymi, hegemonia jednego systemu wartości

Zestawienie wg Andrzeja Brudy z 1990r.:

1. fundamentalna rola własności społecznej

Własność państwowa (mienie ogólnonarodowe), spółdzielcza i organizacji społecznych. Poszczególnym formom odpowiadała zróżnicowana ochrona prawa

1. planowanie społeczno-gospodarcze

Podstawą rozwoju PRL realizacja narodowego planu społeczno-gospodarczego, uchwalonego przez Sejm

1. ludowładztwo = suwerenność ludu pracującego miast i wsi

Odrzucenie zasady zwierzchnictwa narodu - „władza należy do ludu pracującego miast i wsi” - podkreślenie klasowego charakteru PRL (- założenie, że z zasady suwerenności ludu pracującego... wynika zasada kierowniczej roli PZPR w stosunku do społeczeństwa i państwa)

1. system przedstawicielski

Obejmował Sejm i rady narodowe - organy władzy państwowej. W 1987r. wprowadzono referendum, jako instytucję demokracji bezpośredniej.

1. praworządność (ludowa)

Prawa PRL „wyrazem interesów i woli ludu pracującego” - podkreślenie klasowego charakteru systemu prawnego PRL

1. współdziałanie mas w rządzeniu państwem

Rozszerzenie wpływu obywateli na działalność organów państwa miało być warunkiem realizacji idei ludowładztwa.

70. Rada Państwa według konstytucji 1952 roku

Wprowadzona przez Małą Konstytucję z 1947r., ale znacząco różniła się od tej w Konstytucji PRL. Rada Państwa PRL przejęła kompetencje swojej poprzedniczki, ale też większość spraw należących wcześniej do Prezydenta RP, przejęła również wiele uprawnień Sejmu (w zakresie ustawodawstwa i kontroli nad rządem). Została zakwalifikowana do naczelnych organów władzy państwowej.

- jej członków nie wyłaniano w wyborach powszechnych

- formalnie bezpośrednio podporządkowana Sejmowi - w praktyce nie było żadnej kontroli

- organ kolegialny

- jej skład wybierany przez Sejm spośród posłów podczas pierwszego posiedzenia pierwszej sesji: przewodniczący + 4 zastępców + członkowie - mógł odwołać każdego z jej członków

- w jej składzie członkowie najwyższych władz partii, stronnictw politycznych i masowych organizacji

- przewodniczącym członek PZPR

Uprawnienia:

- uprawnienia jako naczelnego organu władzy: zarządzanie wyborów do Sejmu, dokonywanie czynności wynikających z ordynacji wyborczej, zwoływanie sesji sejmowych, powoływanie marszałka-seniora

- inicjatywa ustawodawcza - realizowana samoistnie lub z rządem

- wydawanie dekretów z mocą ustawy - teoretycznie kontrolowane przez Sejm, ale przedłożenie ich do zatwierdzenia na najbliższej sesji było zwykłą formalnością

- uprawnienia do obsady: Rady Ministrów, sędziów, Sąd Najwyższy (też I prezesa i prezesów), Prokuratora Generalnego

- między sesjami sprawowała nadzór nad wieloma organami państwowymi, np. Radą Ministrów

- sprawowanie nadzoru zwierzchniego nad radami narodowymi - zarządzała wybory, otrzymywała sprawozdania z ich działalności, kierowała do nich wytyczne, czuwała nad prawidłowym formowaniem składu organów, uchylała uchwały sprzeczne z prawem lub linią polityki państwa, mogła rozwiązać radę narodową

- tradycyjne dla głowy państwa uprawnienia w sferze stosunków wewnętrznych i zewnętrznych - reprezentacja PRL na forum międzynarodowym, mianowanie i odwoływanie przedstawicieli dyplomatycznych,, ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych, postanawiała o stanach nadzwyczajnych, gdy sejm nie obradował, ogłaszanie mobilizacji, prawo łaski, obsadzanie stanowisk wojskowych i cywilnych, nadawanie orderów, odznaczeń i tytułów honorowych

71. Podział terytorialny Polski Ludowej

W toku kolejnych reform tworzono coraz mniejsze pod względem obszaru i potencjału gospodarczego województwa, co było w sprzeczności z koncepcją wielkiego województwa z czasów II RP

1) Po II wojnie przywrócono trójstopniowy podział na województwa powiaty i gminy <Dekret PKWN (21.VIII.1944)> - traktowano to jednak jako rozwiązanie tymczasowe, bo ze względów politycznych zdecydowano się na odsunięcie w czasie radykalnych zmian podziału terytorialnego

- Polska niemal w całości straciła 7 województw: wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie, stanisławowskie i częściowo lwowskie

- 1944/45 przywrócono województwa: lubelskie, białostockie, warszawskie, kieleckie, krakowskie, łódzkie, poznańskie i pomorskie; 1946 zniesiono autonomię województwa śląskiego
w wielu wypadkach zmieniano obszar województw przez odłączanie i przyłączanie powiatów i gmin

- dekret z 30.III.1945 - utworzono województwo gdańskie z Wolnego Miasta Gdańska i części woj. Pomorskiego

- rozporządzenie z 29.V.1946 - utworzono tymczasowy podział Ziem Odzyskanych na województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie

- łącznie w latach 1944/46 utworzono 14 województw, jednostkami pomocniczymi gromady i dzielnice większych miast (po 1950 stały się jednostkami zasadniczego podziału terytorialnego)

- 28.VI.1950 - utworzenie woj.: koszalińskiego, opolskiego i zielonogórskiego; woj. pomorskie - bydgoskie, śląskie - katowickie

- ustawa z 1.I.1975 - wydzielone miasta (oprócz Łodzi i Warszawy): Kraków, Poznań i Wrocław

- ustawa z 25.IX.1954 - gmina zbiorowa- gromadę zbiorową (zamiast 3001 gmin, 8789 gromad)

- 29.XI.1972 - gromady - gminy (2365)

2) Podział terytorialny po ustawie z 28.V.1975

- od 1.VI. zwiększono do 49 liczbę województw

- zniesiono powiaty, przez co wzrosła liczba podziałów specjalnych - dwustopniowy podział terytorialny spowodowany względami politycznymi

72. Organa kontroli w Polsce Ludowej

MINISTERSTWO KONTROLI PAŃSTWOWEJ (1952-57)

Utworzone ustawą z dnia 22.XI.2952r. - likwidacja organów państwowych nienależnych do rządu i powiązanych z parlamentem oraz faktyczna utrata przez Sejm możliwości kontroli aparatu państwowego. Podporządkowane bezpośrednio rządowi, a w praktyce też Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego - spod jego kontroli wyłączona była administracja centralna

NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI (od 1957)

Konstytucjonalizacja kontroli państwowej poprzez nowelę z 13.XII.1957 - Najwyższa Izba Kontroli

- odrębna i samodzielna instytucja podległa Sejmowi, kontrolowana przez Radę Państwa

- w organizacji przyjęto zasadę kolegialności: prezes powoływany i odwoływany przez Sejm (coroczne sprawozdanie z działalności składane Sejmowi)

- przedkładała uwagi co do sprawozdania rządu z wykonania budżetu i narodowego planu gospodarczego

- zakres kontroli państwowej na podstawie: legalności, gospodarności, celowości i rzetelności

Nowela z 10.II.1976r.:

- oddanie NIK pod nadzór premiera

- stał się naczelnym organem administracji państwowej

- prezes NIK powoływany i odwoływany przez sejm na wniosek premiera w porozumieniu z przewodniczącym Rady Państwa - prezes NIK członkiem rządu

- zaprzestała wnioskowania w kwestii udzielenia absolutorium dla rządu

Nowela z 8.X.1980

- przywrócenie powiązania NIK z parlamentem - stanowiła znów odrębny pion organów państwowych niezależny od administracji

- nowe ujęcie zakresu kontroli NIK dzielące ją na: „konieczne”, „pożądane” i „dopuszczalne”

- prezes NIK powoływany i odwoływany przez Sejm, przewodniczył Kolegium NIK

- sprawozdania z kontroli, uwagi do sprawozdania rządu z wykonania narodowego planu społeczno-gospodarczego

- NIK mogła stawiać zarzuty osobom zajmującym kierownicze stanowiska w administracji państwowej

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH (od 1987)

Za PRL podstawą działalności ombudsmana ustawa z 15.VII.1987r. Pierwszym Rzecznikiem Praw Obywatelskich (powołana 19.XI.1987) - Ewa Łętowska

- niezawisłość działania

- niezależny od pozostałych organów państwowych

- ponosi odpowiedzialność tylko przed Sejmem

- ma immunitet formalny

- bez zgody Sejmu nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, ani uwięziony

- nie może zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem nauczyciela akademickiego

- zakaz przynależności do organizacji politycznych oraz działalności publicznej

- organem pomocniczym Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

73. Prokuratura, sądy, notariat w PRL

PROKURATURA: Ustawa o Prokuraturze Rzeczpospolitej Polskiej z 20.VII.1950 ) poparta przez konstytucję 1952; + ustawy z 1967 i 1985). Urząd Prokuratora Generalnego dla ugruntowania praworządności, ochrony mienia i ścigania przestępstw. Cechą charakterystyczną - struktura jednoosobowych organów hierarchicznie podporządkowanych i formalnie niezależnych od władz terenowych

SĄDY POWSZECHNE: ich zasadniczą kompetencją - rozstrzyganie spraw karnych, cywilnych i rodzinnych oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Ich struktura (do1975) ściśle powiązana z podziałem administracyjnym - sądy rejonowe, wojewódzkie i apelacyjne obejmujące kilka województw (do 1990). Do 1975 w każdym powiecie - sąd powiatowy jako I instancja. Sądy rejonowe właściwe we wszystkich sprawach (oprócz przekazanych do sądu wojewódzkiego), ich organem prezes. Sądy wojewódzkie w ważniejszych sprawach orzekają w I instancji, rozpatrują odwołania od orzeczeń sądów niższej instancji oraz sprawują nadzór nad nimi (rozpoznawanie rewizji i zażaleń). Ich organami: prezes + zgromadzenie ogólne sędziów + kolegium sądu wojewódzkiego. Prezesi sądów powszechnych pochodzą z nominacji ministra sprawiedliwości i jemu podlegają

74. Sąd Najwyższy w PRL

- naczelny organ sądowy sprawujący nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów - Konstytucja z 1952r., ale w praktyce od Ustawy o Sądzie Najwyższym z 15.II.1962r.

- nadzór nad orzecznictwem sądów wojskowych i sądów ubezpieczeń społecznych

- podporządkowany Radzie Państwa - Prezes SN składał jej coroczne sprawozdanie

- skład: I prezes, prezesi i sędziowie - powoływany i odwoływany przez Radę Państwa

- dzielił się na 4 izby: Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilną, Karną i Wojskową

- rozpoznawał (do 1990r.) odwołania od orzeczeń wydanych w I instancji przez sądy wojewódzkie

- do niego kierowano nieprawomocne rewizje i zażalenia wydane w I instancji przez sądy wojewódzkie i szczególne

- rozpatrywał rewizje nadzwyczajne od prawomocnych wyroków sądowych

- ustalenie wytycznych wymiaru sprawiedliwości, które wiązały wszystkie sądy

75. Sądy wojskowe w PRL

Utworzone na mocy dekretu PKWN z 23.XI.1944

Sądy I instancji: sady garnizonowe, sądy okręgów wojskowych oraz Sąd Marynarki Wojennej - odwołania od orzeczeń tych sądów rozpatrywał Najwyższy Sąd Wojskowy

Ustawa z 8.VI.1972 zastępująca akt PKWN:

- ograniczenie kompetencji sądów wojskowych - orzekanie jedynie w sprawach karnych

- utrzymanie sądów: garnizonowych i okręgów wojskowych

- odwołania od orzeczeń kierowane do Izby Wojskowej Sądu Najwyższego

76. Najwyższy Trybunał Narodowy

Ustanowiony 22.I.1946r. Był sądem specjalnym do sądzenia

- zbrodniarzy wojennych

- ludzi odpowiadających za klęskę wrześniową

- ludzi odpowiadających za faszyzację życia społecznego

Był związany z Porozumieniem Londyńskim i Deklaracją Moskiewską. W praktyce przed tym sądem odpowiadali zbrodniarze hitlerowscy. Był zrównany w hierarchii z Sądem Najwyższym, prezesem był tu prezes SN. Sędziów powoływało prezydium KRN. Skład: 3 sędziów zawodowych + 4 ławników. Wyroki ostateczne, dopuszczano kasację.

NTN pełnił nadzór nad specjalnymi sądami karnymi i prokuraturą specjalną. Działał do 1948r.

77. Naczelny Sąd Administracyjny

Po wojnie nie wznowiono sądownictwa administracyjnego (mówiła o nim wcześniej Mała Konstytucja). 31.I.1918 powołano NSA. Postępowanie jednoinstancyjne, ale z ośrodkami zamiejscowymi. Sędziów (na stałe) powoływała Rada Państwa. Pełnił on nadzór nad SN. Skargę na NSA mógł wnieść prokurator lub sam zainteresowany (po wyczerpaniu wszystkich innych środków). Miał szeroki zakres kompetencji. Badał tylko legalność decyzji administracyjnych, nie celowość. Skład: prezes + wiceprezesi + prezesi ośrodków zamiejscowych + sędziowie. Siedziba: Warszawa

1

KRÓL - oprócz spraw o obrazę majestatu przewodniczył sądowi

MARSZAŁEK WLK. KORONNY BĄDŹ LITEWSKI - bieżące kierownictwo obradami sądu

KANCLERZ lub PODKANCLERZY - przewodniczył obradom

ASESOROWIE - REFERENDARZE, REGENCI KANCELARII, JEDEN Z SEKRETARZY KRÓLEWSKICH

---