ZESTAW 60a, oprac. Natalia Oleksiak
Stylistyczne środki składniowe (np. amfibologia, anakolut, elipsa, inwersja, zeugma).
Jak rozumiesz pojęcie „mimesis” w odniesieniu do dzieł literackich?
Amfibologia - (znana także jako amfibolia) z języka greckiego to atak z obu stron;dwuznaczność lub niejasnośćwypowiedzi, wynikła z zamącenia budowy składniowej (także interpunkcyjnej, ponadto rozłożenia akcentów logicznych oraz psychologicznych).
np. Mrok wlewa noc w zwierciadła jezior - ,,Brzemię godzin” L. Staffa
W zwykłej mowie jest usterką stylu, w poezji współczesnej bywa wprowadzana z rozmysłem.
Anakolut - to zniekształcenie konstrukcji składniowej, powodujące zanik związku między członami zdania. Najczęściej anakolut jest umieszczany za pośrednictwem wprowadzenia do konstrukcji imiesłowowej zawierającej imiesłów przysłówkowy współczesny innego podmiotu niż w zdaniu głównym - np. (otwierając okno, zatrzasnęły się drzwi; jadąc na rowerze, spadła mi czapka).
Często stosowany w utworach literackich jako zabieg stylistyczny, służący do uniezwyklenia wypowiedzi lub upodobnienia jej do mowy potocznej.
Elipsa - używana przede wszystkim jako figura retoryczna, umożliwia streszczenie (kondensację) i zdynamizowanie wypowiedzi literackiej. Często spotykana pod postacią równoważnika zdania; jej znakiem może być też myślnik.
Polega na opuszczeniu elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst lub sytuację wypowiedzi - element zdania jest ponadto rozumiany przez odbiorcę komunikatu.
Na tej podstawie wyróżniamy zatem:
elipsę kontekstową
elipsę sytuacyjną
Elipsa występuje jako wstawienie dopełniacza w miejsce biernika, np.
Chcę chleba czy Wypij wody (zamiast Chcę chleb czy Wypij wodę)
Użycie dopełniacza pozwala na pominięcie fragmentu uściślającego, co rytmizuje wypowiedź.
Inwersja - inaczej szyk przestawny wyrazów, ich nienaturalne ustawienie w wypowiedzi pisanej lub wypowiadanej.
W języku potocznym używana najczęściej do uwydatnienia wartości semantycznej lub emocjonalnej przestawionych wyrazów; odczuwana jednak jako bardzo nienaturalne, wręcz niepotrzebne ,,poetyzowanie” zwyczajnej wypowiedzi.
Inwersja w poezji znalazła swoje zastosowanie do nadawania efektów brzmieniowych i wersyfikacyjnych; podkreśla indywidualność poetyckiego wysłowienia i kunszt poety - jej najpełniejszy rozkwit nastąpił w epoce baroku.
np. ,,Twojego Dafnis brzegu stojąc podle, / Cudnej się we szkle przygląda urodzi”
Inne nazwy:
hyperbaton
przekładnia
przestawnia
Zeugma(dosł. spojenie, most) to figura retoryczna polegająca na jednoczesnym użyciu pojęć - w znaczeniu dosłownym i przenośnym, np.
konkretnych i abstrakcyjnych:
ojczyźnie oddali uczucia i krew
różniących się rodzajem, liczbą, przypadkiem itp.
w jej ogrodzie rosły przeróżne kwiaty i stara grusza
Zeugma jest często używana do syllepsis, jeśli sprzęgnięte człony nie są w pełni jednolicone gramatycznie lub znaczeniowo, np.
Drwiną zgrywają się usłużną,
Gwarą cwaniaka i gamrata,
Pijacką bufonadą, cięciem
Żartu przez rzecz i ludzkie ciało.
M. Jastrun ,,Pijaństwo”
W powyższym przykładzie zeugma zawiązuje się dwukrotnie: wokół słów "zgrywają się" oraz "cięciem przez"; w drugiej postaci zbliża się do syllepsis. Przeciwieństwem zeugmy na pewien sposób jest hypozeuxis, gdzie każdy rzeczownik ma własny czasownik.
Syllepsis - konstrukcja składniowa mająca postać zeugmy, w której jeden składnik wiąże kilka innych np.. podmiotów czy dopełnień, niejednorodnych, niezharmonizowanych znaczeniowo; usterka lub prowokacja logiczna celowo wprowadzana do poezji w celu uzyskania efektu semantycznego zderzenia słów.
Jak rozumiesz pojęcie „mimesis” w odniesieniu do dzieł literackich?
Mimesis (imitacja, podobieństwo) - to zasada twórczego naśladownictwa natury bądź dzieł mistrzów, którym udało się tę naturę odtworzyć. Zasada ta powstała wantyku (tzw. założenia estetyki starożytnej), po raz pierwszy opisał ją Platon w swoim dialogu Państwo, Arystoteles natomiast poświęcił jej dzieło Poetyka.
Mimesis, tak jak ją rozumiał Arystoteles, nie polega na wiernym kopiowaniu w dziele tego, co podane przez rzeczywistość, gdyż zawsze zawiera w sobie element odgrywania rzeczywistości, swobodnego jej przedstawiania; dzisiejsza teoria literatury określa ten współczynnik mimesis mianem fikcji literackiej. Oznacza to, że twórca, pomimo wzorowania się na rzeczywistości, tworzy indywidualny obraz, bardzo prawdopodobny lecz subiektywny w opinii tworzącego, jakby kreował coś od nowa, jak Stwórca.
Później pojęcie mimesis przejął renesans, gdzie wzorem do naśladowania stała się sztuka klasyczna. Twórcy postępowali według formuły Horacego, który uważał, że poeta jest jak pszczoła zbierająca nektar z różnych kwiatów i przetwarzająca go na własny, niepowtarzalny miód.
Arystoteles dopuszczał, by twórca przedstawiał rzeczywistość nie taką, jaka jest, ale też piękniejszą lub brzydszą, by prezentował rzeczy i zdarzenia, mające znaczenie ogólne i będące typowymi, by wreszcie ukazywał nie to, co było, lecz to, co możliwe i prawdopodobne, a także by ograniczał szczegóły na rzecz ich kompozycji, dzięki której tworzą niepowtarzalną całość artystyczną.
Wszystkie prądy literackie, które postulują prawdziwość albo też podobieństwo istnienia świata przedstawionego w dziele (np. realizm), nazywamy kierunkami mimetycznymi.
Założenia mimetyzmu były w pełni realizowane także na gruncie polskim. W renesansie naśladownictwo można zauważyć w dziele Jana Kochanowskiego “Odprawa posłów greckich”. Pozytywizm - Bolesław Prus “Lalka”, Młoda Polska - Stefan Żeromski “Ludzie bezdomni”
BIBLIOGRAFIA
Słownik terminów literackich,pod red. Janusza Sławińskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000.
Podręczny słownik terminów literackich, Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Warszawa 1994.
Zarys teorii literatury,Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska i Janusz Sławiński, Warszawa 1986.
1