Tajemniczy lud Słowianie

Słowianie pojawiają się na europejskiej arenie historii jak diabeł z pudełka, wręcz jako ostatni, [1] najmłodszy z osiadłych, to jest nie-koczowniczych, nie-stepowych ludów. Starożytność grecka i rzymska sprzed okresu Wędrówek Ludów nie zna ich wcale. Były wprawdzie domysły, aby za pra-Słowian uważać Neurów i Budynów wspomnianych przez Herodota na marginesie wydarzeń wśród Scytów około 500 roku pne., ale pierwsze pewne wiadomości o Słowianach pochodzą dopiero z czasów równo tysiąc lat późniejszych, kiedy Prokop(iusz) z Cezarei, przyboczny historyk i propagandysta Belizariusza, "ministra wojny" wschodnio-rzymskiego cesarza i wielkiego odnowiciela Cesarstwa, Justyniana, spotyka ich gdzieś nad Dunajem. Autorzy z szóstego wieku ne. piszą o Słowianach jako o ludzie nowym i wcześniej nieznanym, i dziwią się ich obyczajom. Z trudem można dopatrzyć się niepewnych śladów ich obecności wśród wojsk Hunów Attyli, a więc z połowy lat 400-nych. Wcześniej historia grecka, rzymska, germańska ich nie zna (jak również chińska, która wcześniej niż Europejczycy zauważyła obecność Hunów, Alanów i Antów na Stepach). Również w zabytkach archeologicznych obecność Słowian daje się stwierdzić nie wcześniej niż w V, może IV wieku na Wołyniu i Podolu.

Słowianie wydają się być dziećmi Wędrówki Ludów. [2] Ich wielka kariera: zajęcie w ciągu lat 500-nych i 600-nych Bałkanów, pogórza wschodnich Alp, ziem obecnej Słowacji, Moraw, Czech, dorzeczy Wisły, Odry i Łaby oraz górnego Dniepru (nad środkowym Dnieprem byli wcześniej) była możliwa dlatego, że w środkowej Europie wytworzył się obszar pustek, kiedy zamieszkujące dawniej ten obszar ludy, przede wszystkim germańskie, przesunęły się na zachód, łupiąc Zachód Państwa Rzymskiego i montując na gruzach Imperium własne królestwa. Okres Wędrówek ludów przyniósł regres, cywilizacyjną zapaść, wyludnienie wielkich obszarów ziemi. Dla Środkowej Europy Wędrówka Ludów tworzy historyczną nieciągłość, ciemne wieki, po których na tych samych ziemiach żyje już ktoś inny.

Skąd (nie) wzięli się Słowianie?

Na pewno nie z dorzecza Wisły i Odry, jak do niedawna było podawane u nas do wierzenia. Współcześnie z Państwem Rzymskim istniały na ziemiach obecnej Polski dwie wielkie kultury (w sensie kultur archeologicznych) - Wielbarska, której nosicielami byli Goci, oraz Przeworska, [3] której odpowiadają wspomniane przez Tacyta i Ptolemeusza federacje plemion znane najpierw pod celtycka nazwą Lugiów, później pod germańską nazwą Wandalów. Kiedy ludy Kultury Przeworskiej - Hasdingowie i Silingowie - najeżdżają w roku 406 ne na rzymską Galię, są niewątpliwymi Germanami, chociaż od "wielbarskich" Gotów mnóstwo ich dzieli i wzajemna niechęć a często jawna wrogość wyniesiona jeszcze zapewne z czasów walk jednych z drugimi o ziemie nad Wisłą trwa do końca dziejów Wandalów. [4]

Nad Wisłą i Odra w starożytności po prostu nie było takiego miejsca, gdzie można by "zmieścić" Słowian. Ale ponieważ teoria autochtoniczna [5] czyli pogląd o pochodzeniu Słowian z dorzecza Odry i Wisły był propagowany u nas przez kilkadziesiąt lat i wielu ludzi nie zna innego, wymienię w wielkim skrócie sprzeczności, do których ten pogląd prowadzi:

• rzymscy autorzy nie wymieniają ludów z dorzecza Odry i Wisły, które by nosiły słowiańskie nazwy;

• miejscowości wymienione na mapie Ptolemeusza noszą nie-słowiańskie nazwy. Jest tam wprawdzie Kalisia, [i] która mogłaby być późniejszym Kaliszem, ale inne dowody przekonują, że owa Kalisia leżała w obecnej Słowacji (co jednocześnie dowodzi, że ta nazwa nie była słowiańska, jak że po południowej stronie Karpat Słowian w Starożytności na pewno nie było.);

• nie pojawiają się w źródłach rzymskich żadni ludzie o słowiańskich imionach, podczas gdy wymienionych z imienia Germanów czy Sarmatów są tysiące. I odwrotnie, kiedy niewątpliwi już Słowianie wymieniani są przez źródła bizantyjskie w VI-VII w., natychmiast dają się poznać po charakterystycznych imionach, jak Radogost, Całogost, Niebyl, Wszemir i inne;

• Słowianie nie istnieją jako sprzymierzeńcy Gotów i Wandalów, którzy wyszli z "naszych" ziem. Gdyby Słowianie tu byli, niewątpliwie pociągnęliby razem z tamtymi germańskimi ludami (albo w ślad za nimi) na Rzym w okresie Wędrówek Ludów, tak jak to zrobiła jakaś grupa bałtyjskich Galindów z obecnych Mazur.

• w języku słowiańskim brak jest starych zapożyczeń z łaciny i greckiego, których mnóstwo jest w językach germańskich. Wniosek: przodkowie Słowian w starożytności żyli poza strefą bezpośrednich wpływów rzymskich. Tymczasem strefa takich wpływów obejmowała dorzecze Wisły i Odry, przejawiając się przez handel, związki polityczne, wyprawy wojskowe Rzymian i wojny z nimi;

• nie ma w języku słowiańskim starych zapożyczeń celtyckich. A byłyby, gdyby Słowianie pochodzili znad Wisły, jako że ziemie nad górną Wisłą, na Górnym Śląsku i na Kujawach były zasiedlone przez Celtów. Uważa się, że Kultura Przeworska powstała w wyniku nałożenia się wpływów celtyckich na jakąś ludność wcześniejszą, skąd znowu wniosek, że Słowian tu nie było;

• zagadkowe w świetle teorii o pochodzeniu Słowian znad Wisły i Odry są zapożyczenia językowe irańskie w słowiańskim;

• Słowianie nie mają rodzimej nazwy dla bursztynu, która z pewnością istniałaby, gdyby byli jednym z ludów Bursztynowego Szlaku w starożytności. (Słowo bursztyn= bernstein='płonący [ii] kamień' jest z niemieckiego, jantar z litewskiego gintaras);

Słowianie a Bałtowie

Największe podobieństwo języków - widoczne nawet dla niewtajemniczonych językoznawców - łączy w obrębie języków indoeuropejskich rodzinę słowiańską z rodziną bałtyjską. Litewski autor V. Mażiulis pokazał jaki rodzaj terytorialnych związków łączył obie rodziny:

Słowianie (a raczej ówcześni językowi przodkowie Słowian) stanowili po prostu południową peryferię Bałtów. Kiedy tak było? W połowie pierwszego tysiąclecia pne, czyli około 500 r pne. Bałtowie (zawierający w sobie późniejszych Słowian) zajmowali wtedy dorzecza Niemna, górnego Dniepru i górnej Oki. Późniejsi Słowianie byli tym południowo-wschodnim pograniczem tego obszaru, i właśnie tam - nad Desną, Teterwią a może i Oką - stykali się z Irańczykami, czyli najpierw Scytami, a później, od lat 300-nych pne. - Sarmatami, którzy byli kolejną, ale już ostatnią falą ludów irańskich na czarnomorskich stepach. Po nich przyszli Hunowie, pierwszy zastęp ludów ałtajskiej grupy językowej, których zbiorczo, choć w uproszczeniu, nazwać można Turkami.

MAPA kultur pre-bałto-słowiańskich

Bałtowie sami w sobie są wielką osobliwością, a to z powodu archaiczności swoich języków, które wyglądają jak zabytki ze starożytności. Widoczne to jest do pewnego stopnia już w słowiańskich: Polak uczący się sanskrytu raz po raz napotyka słowa, które w tym staroindyjskim języku brzmią uderzająco podobnie do słowiańskich o tym samym znaczeniu: "wieś" w sanskrycie brzmi: viś, "sieć" to śić (piszę z kreską nad ć, żeby przeczytać tak jak się wymawia), "liże": limhati, "mięso": mamsa (m jest z kropką, i znaczy tyle, że poprzednie a jest nosowe) - i tak dalej. Inne podobieństwo są ukryte, ale ukryte tuż pod powierzchnią: "czarny" w sanskrycie to kRszna (R tworzy sylabę, sz piszę jak po polsku bo nie mam odpowiednich czcionek.) Ale nasze słowo wcześniej wymawiało się czRsny! Litwin lub Łotysz znajdzie tych podobieństw - wskazujących na stare indoeuropejskie powiązania - jeszcze więcej. [iii]

Większość prahistoryków przyjmuje, że pierwsze ludy mówiące językiem (lub językami) praindoeuropejskim zamieszkiwały obszary na północ od Morza Czarnego: [iv] między Karpatami a Kaukazem, zarówno step jak i las, prowadząc gospodarkę zarówno pasterską jak i rolną. Językoznawcy dzielą języki indoeuropejskie na dwie wielkie grupy: Kentum i Satem, zależnie od tego, jak był wymawiany liczebnik "sto". Skraje obszaru indoeuropejskiego, a więc Grecy na południu, Celtowie i Italikowie (w tym Rzymianie-łacinnicy) na Zachodzie, Germanowie nad Bałtykiem i Tocharowie gdzieś na wschodnich stepach należeli do grupy Kentum. Ludy Satem: Ariowie, którzy najechali Indie, Irańczycy, którzy prócz Wyżyny Irańskiej zamieszkiwali stepy dzisiejszej Ukrainy i Kazachstanu, oraz Słowianie i Bałtowie, stanowili grupę centralną, która rozeszła się w różne strony świata później niż ludy Kentum. (Dodam, że najdawniej oddzielona grupa Indoeuropejczyków, Hetyci z obecnej Turcji, którzy weszli w styczność z Mezopotamią, Egiptem jak również Prażydami, mówili językiem, który wykształcił się przed podziałem na Kentum i Satem i do żadnej z tych grup nie należy.) [v]

Kusi następująca hipoteza: Bałtowie (a wśród nich językowi przodkowie Słowian) są tą częścią Indoeuropejczyków Satem, którzy żyli nie na Stepie, lecz w Lasach. Ci Stepowi poszli dalej na południe i zasiedlili Iran, Azję Środkową i Indie. [vi] Ci Leśni pozostali na miejscu (co najwyżej z pewnych terenów wypierając Finów, starszą warstwę ludności). Ich zasiedziałość zgadzałaby się z ich językowym konserwatyzmem - bo przecież języki słowiańskie, w tym polski, a jeszcze bardziej litewski (i łotewski) strukturalnie przypominają inne indoeuropejskie - indyjskie, grecki, irańskie, germańskie - ale z ich etapu rozwojowego sprzed dwóch tysięcy lat. W słowiańskich i w bałtyjskich istnieje np. pełna odmiana przez przypadki, którą wszędzie poza tym zanikła, i to właśnie tysiąc kilkaset lat temu. Języki bałtyjskie zachowały nawet archaiczne końcówki rzeczownika -s, -us, -is, -as, które tak rzucają się w oczy choćby w łacinie i w starej grece.

Południowa peryferia Bałtów, ta z której w końcu wyodrębnią się Słowianie, była bardziej od reszty bałtyjskiej dziedziny wystawiona na wpływy zewnętrzne. Sąsiadowali z nią irańscy Sarmaci (a wcześniej Scytowie), których świat sięgał aż po góry Uralu, Ałtaju i Pamiru, po granice Rzymu i imperiów perskich. Dzięki podobnemu językowi mieli oni dostęp do dominujących w Iranie nauk Zaratusztry.

W 300-nych latach ne. Południe Bałtyjskie dostało nowych sąsiadów, mianowicie Gotów, którzy przywędrowali tu szlakiem wzdłuż Bugu i Bohu (obie rzeki noszą do dziś podobną starogermańską nazwę). Na ziemiach obecnej Ukrainy Goci sprzymierzyli się z tubylcami Sarmatami/Alanami,[6] a ich wspólną społeczność archeologowie zidentyfikowali jako Kulturę Czerniachowską. (Nazwaną tak od nazwy miejscowości koło Kijowa.) Stopiliby się w jeden naród, który istniałby może do dziś... ale Historia chciała inaczej. Era Irańczyków na stepie gwałtownie się kończyła. Z gór Syberii wyroił się nowy lud, który miał zdominować Stepy na następne półtora tysiąclecia - Ałtajczycy. Ze wschodu szła ich pierwsza fala - Hunowie, a trwoga przed nimi kazała Gotom, Alanom i naszym krajanom Wandalom uciekać na ziemie Rzymu.

Przewaga Hunów trwała tylko dwa pokolenia. Synowie Attyli nie umieli już utrzymać jego państwa. Dwa imperia - Hunów i Rzymskie - upadły niemal jednocześnie. [7] Wandalowie siedzieli już w Afryce, Goci w Galii, Italii i Hiszpanii, wraz z nimi na Zachód pociągnęli Alanowie. Środek Europy stanowił pustkę - bez władzy, bez państw, a często po prostu bez ludzi. (Wystarczy niewiele wyobraźni, aby sobie uświadomić to stulecie wyniszczającej wojny wszystkich ze wszystkimi...) [vii] Był jednak jeden lud, który umiał te pustkę wypełnić.

Jest kilka nazw etnicznych, które pojawiają się gdzieś nad Dnieprem zarówno przed, jak i po najeździe huńskim. Są to: Antowie, [8] Serbowie [9] i Chorwaci. [10] Plemiona sarmacko-alańskie, których przedstawiciele, w kilkadziesiąt lat po rozproszeniu się Hunów, noszą już słowiańskie imiona i mówią słowiańskim językiem, zachowując (Serbowie i Chorwaci aż do dziś) stare plemienne [11] nazwy.

W "ciemnym wieku" Wędrówek Ludów i inwazji Hunów dokonała się etnogeneza Słowian. (Przyznam, że o tym momencie dziejów myślę z dużym wzruszeniem...) Co właściwie wtedy się stało, lub raczej mogło się stać, jako że skazani jesteśmy tylko na domysły? Tamte trzy plemiona - lub raczej ich części - nie uciekły przed Hunami na zachód, lecz schroniły się na ziemiach swoich północnych sąsiadów, Bałtów. Tych Bałtów z południowej peryferii. Nie sądzę, żeby ich podbili, ani tym mniej zamienili w swoich poddanych - bo gdyby tak było, u Słowian istniałaby jakaś struktura władzy oparta na dominacji. Tymczasem Słowianie, tak jak ich widział Prokopiusz i inni Grecy, żyli w pełnej demokracji, o ile nie w anarchii. (Dodatkowym argumentem jest tu pełny niemal brak rodzimych słów słowiańskich oznaczających władców: "książę" i "władza" to pożyczki gockie, "pan" - jakoby od Awarów, "król" - od imienia sławnego władcy Franków; jeden "wojewoda" jest własny, ale to przecież funkcja demokratyczna.) Zapewne ci Sarmaci i ich potomkowie stanowili "zbrojne ramię" rolniczego ludu leśnej strefy, mając większe obycie z walką konną. Zapewne chętniej niż inni byli obierani na wodzów ("wojewodów") zbrojnych i łupieskich wypraw, jakie wkrótce nastąpiły.

Sarmaci przynieśli Południowym Bałtom (czyli późniejszym Słowianom) swoje wyobrażenia religijne, czego śladem jest około czterdziestu słów pochodzenia irańskiego, oznaczających najważniejsze pojęcia religijno-moralne. Należą tu słowa "bóg", "wiara", "raj", "święty", "chwała" i inne. Reszta Bałtów, od których pochodzą obecni Litwini i Łotysze, zachowała dawniejsze słowa rodzime.

Można domniemywać, że domieszka "krwi" sarmackiej u Południowych Bałtów przyniosła również przewrót w ich poglądach na świat. U tych mieszkańców błot i puszcz świat przestał się kończyć za najbliższą rzeczką. Zaczęły działać miraże dalekich krajów, szerokich stepów, bogatych miast gdzieś na krańcach ziemi. Narastał mit, krążyły opowieści. Znaleźli się pierwsi śmiałkowie, którzy zaciągali się na wojnę do Hunów. Niektórzy wracali, przynosili nowe opowieści. Kiedy wnukowie pierwszych uciekinierów byli dorośli (mówili już językiem swoich słowiańskich matek, a zresztą ten język też w tym czasie się zmienił), do leśnych osad docierały coraz bardziej poruszające wieści: nie ma Hunów! Ziemie stoją puste. Wystarczy zbudować łódź, albo załadować dobytek do wozu, pogonić stada... Świat stoi otworem. Wyobrażam sobie, jak wszyscy powtarzali magiczne słowa: Dniestr, Dunaj, Wisła... Tam była wolność i była niepowtarzalne szansa. Z czym to porównać? Może podobny pęd kazał Amerykanom iść za Mississippi i za Góry Skaliste.

Owo "pięć minut" dla Słowian trwało nie dłużej niż dwa pokolenia. [viii] W 556 r ne na północ od Kaukazu zjawili się Awarowie, druga (po Hunach) turecka fala ze Środkowej Azji. Wydarzenia nastąpiły w tempie końskiego galopu. W 561 i 566 r nowi konni wojownicy najechali Franków i przystąpili do budowania imperium nad Dunajem. Różne są doniesienia o roli Słowian w państwie Awarów: z jednych źródeł wynika, że mieli przydzieloną rolę poddanych i "mięsa armatniego", które wygrywało bitwy na korzyść swoich panów. Inne doniesienia każą widzieć Słowian jako wolnych sprzymierzeńców tamtego tureckiego [ix] ludu. Mogło być i tak, i tak. Słowianie byli już mocno zróżnicowani pomiędzy sobą. Być może najazd awarski był przyczyną drugiej ekspansji Słowian, tym razem na północ i północny wschód - w górę Dniepru, nad Okę, górną Wołgę, nad Ilmeń i w stronę Białego Morza. Także Słowianie osiedleni nad Wisła, Odrą i Łabą uniknęli okupacji awarskiej.

Na czym mogła polegać przewaga Słowian?

Kiedy rozważa się tamte czasy początków słowiańskiej historii, narzuca się pytanie: dzięki czemu Słowianie rozmnożyli się [x] i zalali Europę, a liczne inne ludy z tamtej epoki, w tym również sąsiedzi Słowian - Langobardowie, Awarowie, Gepidzi - zniknęli bez śladu? Wydaje się, że przewagą Słowian były te właśnie cechy, które pozornie składają się na ich rzekomą słabość i niższość. Germanowie, Sarmaci i Turcy w tamtej epoce występują jako ludy o dość rozbudowanej hierarchii społecznej: z podziałem na plebs i arystokrację, z dynastycznymi władcami. Potrafią organizować państwa liczące setki tysięcy i miliony poddanych, na terytoriach większych nawet niż obecne państwa Europy. Posiadają ośrodki wyspecjalizowanego przemysłu (jak zagłębia hutnicze w Górach Świętokrzyskich i nad Utratą na Mazowszu). Biorą udział w międzynarodowym handlu.

Słowianie tego wszystkiego nie mieli. Nie mają nad sobą władców (co zdumiewało greckich kronikarzy). Nie mając zorganizowanych państw są nieuchwytni dla wrogów. Wolni, bez władzy, czują siłę, jaką dać może tylko wolność pomiędzy równymi. Nie zależąc od handlu i przemysłu, są samowystarczalni w ramach niewielkiej wspólnoty, a taką najtrudniej zniszczyć. Brak władzy, jak każdy to dzisiaj widzi, to także ogromna oszczędność. Wydaje się więc, że w tamtej tak tragicznej dla cywilizowanej Europy epoce, Słowianie instynktownie przyjęli najlepszą metodę przetrwania: rozproszyć się, przypaść do ziemi, brać środki do życia z gospodarki bezpośredniej. (Z bardzo podobnych powodów, aby ośrodki dowodzenia mogły przetrwać atak jądrowy, Amerykanie zbudowali internet...) Ciężkie czasy wymagały skrócenia łańcuchów krążenia energii w społeczeństwie. I Słowianie to zrobili. (Chociaż jednocześnie zapomnieli jak się robi ozdoby na broni, i wyrzucili, może jako zbędny balast, koła garncarskie.)

Problemy religijnej natury

Każdy, kto interesował się dawną, przedchrześcijańską religią Słowian naraża się w końcu na frustrację: można przeczytać wiele grubych tomów, i nadal nie wiedzieć o niej nic. Dawne ruskie, niemieckie i inne kroniki przekazały kilka imion bóstw (niepewnych i poprzekręcanych), strzępy opisów obyczajów i obrzędów, które często trzeba odrzucić jako wymysł pisarzy. Do tego dodajmy niejasne związki z religiami innych ludów, układane zwykle w drętwe schematy. Kiedy przechodzi się do studiowania religii i mitologii nie tylko greckiej, czy indyjskiej, ale również celtyckiej i germańskiej, ogarnia żal i kompleks niższości. Dlaczego przekazy dotyczące wiary naszych przodków są tak żałośnie okrojone?

Jakąś winę ponosi za ogólny duch kultury eurochrześcijańskiej, która z odrazą patrzyła na "pogaństwo". Tym bardziej, że Słowianie dołączyli do Europy w najgorszym momencie, jeśli chodzi o zainteresowanie dla pogańskiej odmienności. Minął już czas, kiedy zachodnie chrześcijaństwo się formowało, czerpiąc to i owo ze starszych, tubylczych wyobrażeń; kiedy układano legendy o świętych na podobieństwo mitów o pogańskich bóstwach. Z drugiej strony daleko jeszcze było do renesansowej ciekawości świata, która sprawiła, że jednak spisano pewniejsze wiadomości o pogaństwie litewskim.

Więc mnóstwo wiadomości o dawnych bóstwach i obrzędach nigdy nie doznało zaszczytu być utrwalonymi na pergaminie. Ale była też inna przyczyna: religia Słowian była znacznie uboższa, jeśli o postacie boskie i mityczne chodzi, od germańskiej, celtyckiej i greckiej. [xi] Jak również religijne wyobrażenia Słowian zapewne zbyt mocno odbiegały zarówno od monoteistycznych-chrześcijańskich, jak i od pogańskich sensu stricte czyli politeistycznych. Można podejrzewać, że religia Słowian była tak odmienna zarówno od chrześcijaństwa, jak i od greckiego, celtyckiego i germańskiego pogaństwa, że przez ówczesnych misjonarzy i neofitów przez nich wychowanych w ogóle nie była postrzegana jako religia!

Wymienione poprzednio cztery religie (chrześcijańska, grecka, germańska, celtycka - i inne także) opierają się na wyobrażeniu osobowych bogów, z których każdy jest, powiedzieć można, solidną jednostką. Ale znane też są religie, w których "istoty duchowe", opatrywane imionami i służące w pewien sposób ludziom (a więc: bogowie), są mgliści i beztwarzowi, i co więcej: są przez pewne rytualne działania przywoływani tylko jakby na chwilę z niebytu. Tak było w religii rzymskiej, gdzie byli bogowie tacy jak Terminus czyli Miedza, Limentus czyli Progownik, bóg progu, albo Fabulinus czyli Gadałek, który uczył dzieci mówić.

Coś podobnego działo się również w religijnej wyobraźni Chińczyków - i książki o mitologii chińskiej traktują o równie mglistym przedmiocie, jak dzieła o mitologii Słowian.

Religie o wybujałej mitologii i teologii wymagają kapłańskich kolegiów i całej kapłańskiej kasty, wymagają świątyń i ich obsługi, a dalej świętych pism albo wyróżnionej grupy ludzi, którzy pełnią rolę "żywych ksiąg", ucząc się (jak bramini i druidzi) świętych tekstów na pamięć. Takie religie wymagają więc religijnej władzy. A tej Słowianie, tak samo jak i władzy świeckiej-państwowej, nie mieli.

Wcale bym się nie zdziwił, gdyby się okazało, że w VI-tym wieku wyobrażenia o Perunie, Wełesie i Swarożycu były wśród Słowian równie niejasne, jak dziś wśród badaczy słowiańskich starożytności. Kult bogów wyobrażonych w posągach (nie mówiąc już o świątyniach), bogów, którzy wspierają władców w ramach jednej państwowo-sakralnej liturgii, jest najwyraźniej zjawiskiem późnym, które nigdzie oprócz Połabia się nie miało czasu ani warunków, aby się rozwinąć.

Kijowska Kronika Nestora ("Powieść minionych lat") stwierdza wyraźnie: "I począł władać Włodzimierz w Kijowie sam jeden, i postawił bałwany na wzgórzu za dworem teremnym: Peruna [12] drewnianego z głową srebrną i wąsem złotym, i Chorsa, Dadźboga i Strzyboga, i Simargła, i Mokosza. (...) Włodzimierz tedy posadził Dobrynię, wuja swego w Nowogrodzie. I przyszedł Dobrynia do Nowogrodu, postawił bałwana nad rzeką Wołchow, i składali ofiarę jemu ludzie nowogrodzcy jako bogu." Było to przed rokiem 986. Z cytatu tego niewątpliwie wynika, że Włodzimierz w Kijowie powołał nowe miejsce kultowe z posągami bogów - nie zaś, że kontynuował tradycyjne praktyki religijne. Stało się to zaś wtedy, kiedy "począł władać sam jeden", a więc zarówno pozbył się krewnych-współwładców, jak i oderwał się, jako monarcha, od starszych, domokratyczno-wiecowych tradycji. Religia władzy, kult wyraźnie określonych, osobowych bogów wyobrażonych pod postacią posągów najwyraźniej były i w Kijowie, i w Nowogrodzie, nowinką religijną. Nowinką, która ponadto pojawia się u Słowian dopiero po pięciuset latach ich odrębnego istnienia jako ludu i kultury.

Słowiańskie zagadki

Nazwy rzek. Nazwy rzek w dorzeczu Wisły i Odry (i w krajach sąsiednich) są w ogromnej większości niesłowiańskie. (Niektóre, jak Bug, dają się rozpoznać jako germańskie, inne, jak Wisła, mają brzmienie "podejrzanie" celtyckie. [xii] Większości nie da się wyprowadzić z żadnego znanego języka.) Stad wniosek, że musiały zostać przejęte od poprzedniej ludności. Co oznacza, że jednak jakieś osady "przeworskie" i "wielbarskie" przetrwały Wędrówkę Ludów, i ludzie tu mieszkający posłużyli Słowianom jako informatorzy, a może przewodnicy. Co się stało z tą ludnością? Jak była proporcja pomiędzy słowiańskimi przybyszami a nie-słowiańskimi tubylcami? Czy tylko nazwy rzek im przekazali?

Nazwy miast. W przeciwieństwie do rzek, nazwy miejscowości na ziemiach obecnie polskich są prawie bez wyjątku słowiańskie (pomijam tu średniowieczne osadnictwo niemieckie, skąd Limanowa, Łańcut i Rabsztyn, pomijam też ziemie dawniej pruskie i jaćwieskie). Tym większą mają wartość ewentualne przedsłowiańskie nazwy miejscowości. Które to są? Czy np. Kraków pochodzi o d imienia rzekomego Kraka, czy może słowiańską końcówkę "ów" doczepiono do celtyckiego rdzenia? Miasto Kobryń na Wołyniu nosi nazwę (jakoby) gocką [xiii] - może podobne są i po naszej stronie Bugu?

Nazwy miast a władza. Słowianie nie mieli władców. Jak to pogodzić z faktem, że większość nazw miejscowości pierwotnie znaczyła "gród/wieś/osada takiego-to-a-takiego"? Warszawa = 'gród Wrócisława/Warsza', Poznań = 'gród Poznana', Inowłódz = 'gród Inowłoda', Sieradz = 'gród Wszerada', Wolbórz = 'gród Wolibora'. Kim w rzeczywistości byli ci mężczyźni, których imiona wskazują, że ich społeczność ceniła sobie wojenne męskie cnoty (-sław, -bor, -woj, -sąd, -mir, -gniew), i odnosiła się z szacunkiem do nich, skoro ich imionami nazywano miasta?

Imiona Słowian. Religia Słowian jawi się nam jako twór mglisty, guślarstwo raczej niż choćby porządny szamanizm, nie mówiąc już o politeizmie. Jak to pogodzić z faktem, że ich imiona tworzą tak precyzyjny system? Gdyż wśród tych imion przeważa typ wyrażający życzenie, zwykle składający się z dwóch części: Rado-gost, Stani-sław, Zby-gniew, Sędo-mir, Wsze-drog. Zasady tworzenia tych imion są bardzo rygorystyczne: mogą w nich występować tylko pojęcia abstrakcyjne, cnoty wojenne (-bor, "walka, waleczny") i pokojowe (-mir, "szacunek, ład, prawo"), czasem są odwołania do 'ojców' i 'dziadów'. Żadnych imion bogów, żadnych mieczy, włóczni, tarcz i koni, żadnych zwierząt, których pełno w imionach germańskich, greckich, celtyckich. Wśród Słowian niemożliwe byłyby imiona w rodzaju Hippolytos ('puszczający konie luzem'), ani Eberhard ('silny jak dzika świnia') - ani Kalidaśa ('sługa bogini Kali'). System słowiańskich imion sprawia wrażenie czegoś dostojnego i wyrafinowanego. I znowu - jak to pogodzić zarówno z prymitywizmem kultury materialnej, jak i z ową "mglistością" religii. A może ta mglistość i prymitywizm to pozór, skrywający lud miłujących prostotę mędrców? (XIX-wieczni Amerykanie mieli Indian za prymitywów, dziś się od nich uczą jak żyć.)

Nieobecność Wikingów. Wikingowie (8, 9, 10 wiek) najeżdżali wybrzeża całej Europy, a na Rusi wniknęli rzekami w głąb lądu. Dlaczego omijali tylko jeden obszar: ziemie obecnej Polski? Co ich powstrzymywało?

Chrześcijaństwo u Wandalów i Gotów. Jeden i drugi lud germański, kiedy najeżdżał Państwo Rzymskie, był już ochrzczony: miał już za sobą przyjęcie chrześcijaństwa. Czy misje chrześcijan-arian nie docierały na ziemie obecnie polskie - wtedy zamieszkane przez Wandalów i Gotów - już w IV wieku ne.? Nie można tego wykluczyć.

"Pisać" i "czytać". Słowianie, jak się wszyscy zgadzają, nie mieli swojego rodzimego pisma (w odróżnieniu od Germanów znających pismo runiczne, i Turków, piszących podobnymi znakami), i aż do przyjęcia chrześcijaństwa byli niepiśmienni. Dlaczego wobec tego język słowiański posiada rodzime słowa zarówno na "czytanie" jak i na "pisanie", oraz na "księgi" i "bukwy"-litery?

Głagolica. Cyryl i Metody, Grecy znający Słowian i ich język, pierwsi misjonarze wśród Słowian, kiedy zaczęli spisywać ich język i tworzyć chrześcijańską liturgię w tym języku, stworzyli alfabet, nazwany głagolicą. Alfabet ten, słabo przypominający jakiekolwiek znane wówczas pisma, nazwano słowiańska nazwą. "Cyrylicą" nazwano inny alfabet, utworzony później, już po śmierci Cyryla i mniej oryginalny niż głagolica, będący adaptacją greckiego. Czy czasem głagolica nie jest oryginalnym pismem słowiańskim, zaledwie wykorzystanym przez obu Apostołów Słowian, lub - to w wersji mniej radykalnej - zawiera litery z wcześniejszego, oryginalnie słowiańskiego alfabetu?

Wojciech Jóźwiak

Przypisy z 1999 r.

[1] Ostatni... Później niż Słowianie w historycznej Europie pojawiają się ludy ałtajskie (tureckie): Awarowie, Pieczyngowie, Połowcy, Tatarzy i Turcy Osmańscy, a także ugrofińscy Węgrzy, ale są to wszystko ludy pochodzenia stepowego. Słowianie od początku byli rolnikami związanymi ze środowiskiem leśnym i stepu wyraźnie unikali.

[2] Wędrówki Ludów... Okresem Wędrówki Ludów nazywa się lata 375-568 n.e., czyli od przybycia Hunów do Europy do podboju części Italii przez Langobardów. W tym czasie upadło w swojej zachodniej części Cesarstwo Rzymskie i dokonała się barbaryzacja Zachodniej Europy.

[3] Kultura Przeworska... O Kulturze Przeworskiej i jej twórcach Wandalach przeczytasz na stronie: Na rubieżach cywilizacji antycznych. Kultura przeworska od II w. p.n.e. do V w. n.e. Jest to opis-komentarz wystawy (grudzień 1994 - marzec 1996) w Muzeum Archeologicznym w Warszawie. [Niestety, w 2010 r. już tej strony nie ma.]

[4] Do końca... Państwo Wandalów ze stolicą w Kartaginie w obecnej Tunezji zlikwidowali Bizantyjczycy pod wodzą Belizariusza. Ostatni król wandalski, Gelimer - dzielny wojownik, marzyciel i poeta - poddał się Grekom wiosną 534 roku.

[5] Teoria autochtoniczna... Głównym orędownikiem tzw. autochtonicznej koncepcji pochodzenia Słowian, czyli poglądu, iż Słowianie są tubylcami w dorzeczu Odry i Wisły przynajmniej od czasów Kultury Łużyckiej, czyli 8 wieku pne, był Józef Kostrzewski, poznański archeolog, odkrywca Biskupina. Pogląd ten miał wyraźny wymiar patriotyczno-nacjonalistyczny: chodziło o udowodnienie "odwiecznej prasłowiańskości" ziem polskich. Było to zwierciadlane odbicie tez propagandy niemieckiej (w tym nazistowskiej), która fakt zamieszkiwania plemion germańskich w starożytności nad Odrą i Wisłą uznawała za podstawę "prawa", jakie jakoby mieli mieć Niemcy do tych ziem. Jak wyglądała sytuacja etniczna ziem dzisiejszej Polski w starożytności, pisał Jacek Andrzejowski, "Mieszko księciem Wandalów?", Wiedza i Życie wrzesień 1995 str 12-16. Niestety, artykuł w Internecie niedostępny.

[6] Alanami... Nazwa 'Allan', po grecku 'Alanoi', to fonetyczny wariant 'Aryana-' czyli Ariowie. Alanowie nazywali siebie identycznie, jak pokrewni im językowo zdobywcy Indii. Od 'Aryana' pochodzi też nazwa Iran.

[7] Upadły niemal jednocześnie... 20 czerwca 451 ne. odbyła się wielka bitwa na Polach Katalaunijskich (w pobliżu dzisiejszego Troyes pod Paryżem) między wojskami Rzymu pod wodzą Aecjusza i Hunami Attyli. Większość wojsk stanowili Germanowie walczący po obu stronach. Attyla zmarł w następnym roku. W 454 lub 455 r. w bitwie nad rzeką Nedao (zapewne dopływ Sawy, dziś w Chorwacji) Gepidzi sprzymierzeni z innymi Germanami doszczętnie rozbili Hunów. Resztki Hunów wycofały się nad Dniepr, jakaś ich część zaciągnęła się do armii Bizancjum. Ostatni najazd Hunów miał miejsce za panowania cesarza Zenona, 474-491 - po czym "zniknęli z kart historii".
Pogromca Hunów Aecjusz został zamordowany w Rzymie osobiście przez ówczesnego cesarza Walentyniana w 454 r. W r. 476 wódz germańskich wojsk na służbie rzymskiej, Odoaker z ludu Skirów, zdetronizował cesarza Romulusa Augustulusa (który miał 10 lat i był figurantem, podstawionym przez swojego ojca); odesłał cesarskie insygnia do Konstantynopola i odtąd władał jako król formalnie uznający zwierzchność Cesarstwa Wschodniego. Taki był koniec zachodniej połowy Rzymskiego Imperium.

[8] Antowie... Sarmacki lud Antów (należący do szerszej grupy Aorsów) po raz pierwszy wymieniony został pod nazwą "An'ts'ai" przez chińską kronikę z II w pne. W 125 r. pne dotarło do nich poselstwo chińskie, usiłując ich podburzyć przeciw Hunom. Siłę Aorsów Chińczycy obliczali na 100 tysięcy łuczników; zamieszkiwali oni wtedy stepy między Jeziorem Aralskim a Morzem Kaspijskim.
W II w. ne Antowie żyli na stepach w pobliżu Morza Azowskiego, a ich nazwa jest wymieniona na kamiennych płytach z tego czasu w Pantikapaion (dziś: Kercz), stolicy istniejącego wówczas na Krymie Królestwa Bosporańskiego; kraju o mieszanej ludności grecko-sarmackiej.
Gocki historyk Jordanes pisze o nich, że przez jakiś czas podlegali Ostrogotom, a podczas najazdu Hunów na ten gemański lud próbowali się uwolnić, za co ostrogocki król Vinitharius ukrzyżował króla Antów Boza wraz z jego synami i siedemdziesięcioma naczelnikami podległych mu szczepów.
Antowie nie dali się wypędzić z dzisiejszej Ukrainy ani Gotom, ani Hunom; przetrwali okres Wędrówki Ludów, w VI w ne. mieli w posiadaniu ziemie miedzy Dniestrem a Dnieprem i dalej na wschód, a zabytki archeologiczne im przypisywane skupiają się w okolicach Kaniowa. W relacjach z tego czasu są już wymieniani razem ze Sklawinami ('Słowianami') i Wenedami, co oznacza, że stopili się ze Słowianami w jeden lud. Sulimirski przypuszcza, że królestwo Antów z ośrodkiem koło Kaniowa obalili Awarowie na początku siódmego wieku. (Patrz: Tadeusz Sulimirski, "Sarmaci", Warszawa 1979)
Od najazdu Awarów nazwa "Antowie" przestaje być znana; później na ich miejscu (w okolicach Kijowa) żyje słowiańskie plemię Polan. Czyżby to byli Antowie pod nową nazwą?
Sulimirski sądzi także, że Antowie władali "około stu lat" w południowej Polsce w czasach do najazdu Hunów, a więc w wieku IV-V. Nie jest to pewne; pewniejszym śladem związków Sarmatów (w tym Antów) z późniejszą o tysiąclecie szlachtą polską są herby, których rysunki przypominają sarmackie tamgi, czyli znaki magiczno-własnościowe; oraz zawołania herbowe, takie jak Roch, Chamiec, Mora, Doliwa, Jaksa, które pochodzą z języka Sarmatów-Alanów-Antów.
Ale tamgi były też ryte na grotach oszczepów Kultury Przeworskiej (germańska, z okresu rzymskiego, z terenów południowej i środkowej Polski) i to razem ze znakami pisma runicznego. Kolejna zagadka!

[9] Serbowie... Nazwa "Serbowie" ('Serboi' w brzmieniu greckim) pojawia się u Pliniusza Starszego w I w ne i u Ptolemeusza (III w ne) na oznaczenie plemienia z grupy Wschodnich Alanów. Zamieszkiwali oni wówczas stepy na pn-wsch. od Morza Azowskiego. W V w ne. Serbowie są wymienieni nad Łabą. W średniowieczu Serbami nazywają się Słowianie z obecnej Górnej Saksonii. Nazwy nawiązujące do Serbów (Sarbiewo, Sarbinowo, Sarbice, Serby) liczne są też w Polsce i skupiają się w Wielkopolsce i między Krakowem a Radomiem. Sulimirski ("Sarmaci", Warszawa 1979) sądzi, że alańscy Serbowie byli na służbie Hunów i zostali osadzeni przez nich na północ od Karpat i Sudetów jako straż północnej rubieży huńskiego państwa. Tu przyjęli język Słowian; część z nich w późniejszych czasach - zapewne w okresie podojów awarskich - przeniosła się na południe, do Serbii dzisiejszej. Jeszcze w IX w wśród Serbów "południowych" istniała niejasna tradycja o ich pochodzeniu gdzieś ze wschodu.

[10] Chorwaci... Wyraz "Chorwat" w brzmieniu 'Choroatos' i 'Chorouatos' znaleziono w inskrypcjach w starożytnym mieście Tanais nad Donem, a więc na obszarze zasiedlonym przez Sarmatów-Alanów. Później przesunęli się na zachód. Chorwatom przypisuje się sarmackie zabytki archeologiczne oraz nazwy miejscowości w Zachodniej Ukrainie, jak Żydaczów, Tłumacz,[xiv] Dołpatów, Berłohy. O pobycie Chorwatów na ziemiach polskich świadczą nazwy w rodzaju Harwaty lub Klwaty. Według cesarza bizantyjskiego Konstantyna Porfirogenety (912-925), słowiańscy już "Belochrobati" (Biali Chorwaci) zamieszkiwali nad górną Wisłą i w północnych Czechach. (Również nazwy Chocim, Chotyn, Chotum i podobne, są pochodzenia sarmackiego i znaczą "szaniec, warowny obóz, gród". Więcej u Sulimirskiego, "Sarmaci", Warszawa 1979.)

[11] Stare plemienne nazwy... A co z nazwą "Słowianie"?. Nazwa to niepewna, różnie tłumaczona przez różnych autorów, pochodzenia do dziś nie wyjaśnionego. Na pewno nie pochodzi ani od "słowa" ani od "sławy"!
F. Sławski (rozdział "Języki słowiańskie" w: "Języki indoeuropejskie", t. II, Warszawa 1988) objaśnia tę nazwę jako odmiejscową: "Nazwa Slovene oznaczałaby więc pierwotnie mieszkańców okolic nad rzeką czy jeziorem o nazwie Slava : Slova, Slavje : Slovje."
Tylko nikt nie wie, gdzie jest lub była ta domniemana rzeka (lub jezioro)!
Zauważył to Brückner, który też dostrzegł podobieństwo do gockiego słowa slavan=milczeć. Bo skoro Słowianie nazwali Gotów i innych Germanów "Niemcami" czyli niemowami, to ci mogli im się odwzajemnić nazywając Słowian "milczkami". Także Brückner widział podobieństwo Słowian do słowa sługa od wspólnego rdzenia sleu.
Pierwsze greckie doniesienia o naszych przodkach używają jednak nazwy Sklavenoi, zawsze z "k" w środku. Tłumaczone to jest tym, że grecki nie tolerował zbitki spółgłosek sl zastępując ją "strawnym" w tym języku skl. Ale to samo skl jest u autorów germańskich, którzy sl swobodnie wymawiali. Więc może Slovene pierwotnie (przed uproszczeniem spółgłoskowej zbitki) nazywali się jednak Sklovene? I czy ta nazwa koniecznie musi być słowiańska? Część słowiańskiej populacji nazywano w Grecji Antami, a to nazwa sarmacka, plemienia pierwotnie sarmackiego/alańskiego, które się zeslawizowało. Może nazwa "Sklawinowie" również przyszła z zewnątrz wraz z jakimiś nie-Słowianami? A jak wytłumaczyć nazwę ludu Suobenoi, których wymieniał Ptolemeusz jako siedzących między Wołgą a Uralem? Archologowie dostrzegają podobieństwo kultur dawnych Bałtów (którzy prawdopodobnie zawierali przodków później wyodrębionych Słowian) do Kultury Ananijskiej znad Kamy i Kultury Karasukskiej z Zachodniej Syberii (wszystko wczesna epoka żelaza). L. Czubkiewicz uznał, że Kultura Ananijska to właśnie Suobenoi Ptolemeusza. Ale gdzie się podziało tamto K?!!

[12] Peruna... Lew Gumilow uważał, że Perun był bóstwem obcym Słowianom, którzy czcili raczej Chorsa, Mokosz i Dadźboga, i został im narzucony przez germańskich Rusów. Perunowi (jakoby) były składane krwawe ofiary z ludzi. Ale czy te ofiary nie są tylko chrześcijańską propagandą? (Zob. L. Gumilow, "Od Rusi do Rosji", Warszawa 1996)

Przypisy z 2010 r.

[i] Zbigniew Babik w nieznanej mi podczas pisania tego artykułu książce Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich, Kraków 2001, nazwę Kalisz uważa za niesłowiańską - przedsłowiańską.

[ii] Etymologia tzw. "ludowa". Andrzej Bańkowski (w Etymologicznym słowniku języka polskiego, Warszawa 2000) poprawia ją na: przyniesiony kamień - z dialektów dolnoniemieckich.

[iii] Ignacy Ryszard Danka w książce Pelazgowie, autochtoni Hellady... uważa zwykle podnoszone podobieństwa słowiańsko-bałtyjsko-staroindyjskie za przesadzone i nie większe niż podobieństwa między jakimikolwiek podrodzinami Indoeuropejszczyzny.

[iv] Po 10 latach, jakie minęły od napisania tego tekstu, pogląd o rzekomej stepowo-nadczarnomorskiej praojczyźnie Indoeuropejczyków uważam za legendarny lub nawet absurdalny. Więcej o tym w: Pelazgowie i praojczyzna Indoeuropejczyków

[v] Ignacy Ryszard Danka zróżnicowanie języków IE na kentum i satem uważa za przypadkowe i nieoddające faktycznych pokrewieństw między nimi.

[vi] Legenda nieuzasadniona! Więcej o tym w: Pelazgowie i praojczyzna Indoeuropejczyków

[vii] Zobacz: Opowieści fukujamiczne (6). Hagen i Godzamba, rozdział pt. "O samobójczej gospodarce wojennej starożytnych Germanów".

[viii] Przedstawionej tu wersji wydarzeń nie da się utrzymać. Słowianie korzystali z najazdów awarskich; zapewne między nimi a Awarami był stosunek symbiozy. Okres państwa (lub "wodzostwa") Awarów jest również czasem ekspansji Słowian.

[ix] Nie jest pewne, że Awarowie mówili językiem z rodziny tureckiej (ałtajskiej), podobnie jak wątpliwe jest to dla Hunów. Pierwszymi notorycznymi Turkami są dopiero Bułgarzy.

[x] Pisząc w 1999 r ten tekst nie znałem jeszcze koncepcji, iż język Słowian szerzył się jako wehikularny; i Słowianie nie tyle "rozmnożyli się", co ich języka nauczyli się wielojęzyczni wcześniej mieszkańcy "ABC", czyli adriatycko-bałtycko-czarnomorskiego międzymorza. Ekspansja Słowian była językowa, nie "rodowa".

[xi] Pochopne stwierdzenie: bo jak tego dokazać, gdy religia Słowian nie zachowała się?

[xii] Lub ugrofińskie: "woda" po węgiersku: víz, po fińsku: vesi.

[xiii] Kobryń to nazwa słowiańska, od: kobiera - roślina o szerokich liściach, np. łopian.

[xiv] Przypis do przypisu: Nazwy Żydaczów i Tłumacz (miasteczka w Halicczyźnie) są notorycznie słowiańskie - Sulimirski mylił się przypisując im irańskie-sarmackie pochodzenie. Żydaczów od imienia Żydacz, co znaczy "czekający", od żdać/żydać = czekać/oczekiwać. Od tegoż rdzenia ros. nazwisko Żdanow i wieś Żydomice pod Rawą Mazowiecką - co od podobnego imienia Żydom = oczekiwany. Tłumacz to pospolite słowo słowiańskie, choć w epoce kontaktu słowiańsko-tureckiego zapożyczone z jęz. tureckich, por. słowa o znaczeniu "język, mowa": tureckie-osmańskie dil, tatarskie tel.

---