• Uprawa orkiszu w gospodarstwach ekologicznych

Orkisz to dawna odmiana pszenicy, którą powszechnie uprawiano w Europie Północnej, także w Polsce, ponad 100 lat temu. Nowoczesne odmiany pszenicy zwyczajnej wyparły jednak orkisz, gdyż dają większe plony i zmniejszają koszty związane z odplewianiem ziarna.  Wieloletni brak zainteresowania orkiszem spowodowany masową produkcją pszenicy zwyczajnej wpłynął pozytywnie na te zboże. Orkisz - dzięki zapomnieniu - oparł się zabiegom uszlachetniającym, mającym na celu ulepszenie jego wymłacalności i przyswajalności nawozów sztucznych, dlatego bardzo dobrze nadaje się do uprawy ekologicznej. Natomiast uprawianie go z użyciem nawozów sztucznych powoduje, że wyrasta zbyt bujnie i wylega. W ostatnich latach w Polsce notowany jest wzrost zainteresowania orkiszem zarówno wśród przedstawicieli nauk, rolników ekologicznych jak i konsumentów doceniających walory żywieniowe tego gatunku. Uważa się, że orkisz i jego przetwory mają korzystniejsze właściwości odżywcze niż pszenica zwyczajna.

Orkisz to zdrowie

Wysoka zawartość białka w orkiszu (13-17%) jest wynikiem dużego udziału warstwy aleuronowej ziarniaków. W badaniach prowadzonych w Polsce średnia zawartość białka u ozimych i jarych form pszenicy orkisz była wyższa o 30-47% w porównaniu do pszenicy zwyczajnej. Co więcej, białko orkiszu charakteryzuje się wyższym stopniem strawności i wyższą jakością biologiczną. Strawność białka orkiszu przekracza 80%.

Zawartość glutenu w mące orkiszowej jest wyższa niż w pszenicy zwyczajnej. Orkisz jest wartościowym zbożem z uwagi na wysoką koncentrację składników pokarmowych. Między innymi charakteryzuje się wyższą zawartością tłuszczu na tle innych gatunków pszenicy. Szczególnie ważne są przyjazne dla serca i układu krążenia nienasycone kwasy tłuszczowe. W tłuszczu orkiszu występuje więcej fitosteroli. Dzięki nim orkisz obniża poziom cholesterolu we krwi.

Nasiona tego zboża zawierają też więcej witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, E, D) w porównaniu do pszenicy zwyczajnej. Ponadto aktywność witaminy E pochodzącej z orkiszu jest o 1/3 większa niż z pszenicy zwyczajnej. Orkisz zawiera również więcej witamin z grupy B: B1, B2 oraz PP.

Kolejną ważną cechą w ocenie walorów żywieniowych jest wysoka zawartość składników mineralnych: fosforu, żelaza i cynku, a także miedzi, manganu i kobaltu.

Smaczne pieczywo

Ziarno orkiszu i wytwarzane z niego produkty charakteryzują się niezaprzeczalnymi walorami smakowo-dietetycznymi, decydującymi o tym, że zboże to powinno być wykorzystane przede wszystkim w żywieniu człowieka. Jedynie orkisz może być spożywany w postaci tzw. zielonego ziarna, zebranego w fazie dojrzałości woskowej i wysuszonego w suszarni. Posiada ono wysoką zawartość białka, witaminy E, soli mineralnych a niewielką skrobi, dzięki czemu jest ono szczególnie cenione przez osoby dbające o szczupłą sylwetkę.

Zielony orkisz występuje na rynku w postaci całego ziarna, mąki, kaszy lub prażynek. Z dojrzałego ziarna orkiszu produkowane są następujące grupy artykułów spożywczych: odplewione ziarno, ziarno prażone, mąka razowa i biała, otręby, płatki, kasze, makarony, pieczywo i ciastka. Pieczywo wytworzone z mąki orkiszowej charakteryzuje się doskonałym, nieco korzennym smakiem i długo utrzymuje świeżość.

Wymagania orkiszu

Pszenica orkisz powinna być uprawiana na glebach będących w dobrej kulturze, tzn. próchnicznych, zasobnych w składniki pokarmowe, o odczynie zbliżonym do obojętnego, odchwaszczonych i biologicznie aktywnych. Najlepiej uprawiać orkisz na glebach klas: II, IIIa i IIIb, IVa i ewentualnie IVb. Uprawa tego zboża możliwa jest nawet na glebach klasy V, ale wówczas jego wydajność jest niewielka,  a ponadto  narastają problemy z odplewianiem ziarna.

Orkisz występuje w dwóch formach - ozimej i jarej. Obecnie w uprawie dominują odmiany ozime. W gospodarstwach ekologicznych w 2006 roku obsiano około 400 ha orkiszem odmiany Schwabenkorn, pochodzącym od niemieckich rolników.

Forma ozima orkiszu doskonale rośnie w warunkach klimatu polskiego i lepiej wytrzymuje warunki klimatyczne niż pszenica zwyczajna. Charakteryzuje się też mniejszymi wymaganiami cieplnymi w ciągu całego okresu wegetacji. Rośliny rozwijają się w temperaturze niższej niż pszenica, ale ich przyrosty są powolne. Warunki pogodowe  nie mają większego wpływu na plon. Orkisz ma wymagania glebowe mniejsze niż pszenica zwyczajna, można je porównać z pszenżytem.

Siew

Dobór przedplonu zależy od żyzności gleby. Przedplon dla orkiszu może być słabszy na żyznych, typowo pszennych glebach, gdyż może ustrzec przed wyleganiem.

Na glebach od klas I do IIIb, odpowiednimi przedplonami będą: warzywa, ziemniak, burak cukrowy i pastewny, strączkowe na ziarno (groch, bobik, łubin biały lub wąskolistny, wyka jara).

Na glebach słabszych klas IVa i IVb, korzystniej jest uprawiać orkisz po najsilniejszych przedplonach, tzn. po przedplonach o dużej sile nawozowej, jak koniczyna czerwona, lucerna mieszańcowa, mieszanki motylkowatych wieloletnich z trawami, pastwiska przemienne.

W przypadku uprawy orkiszu na glebach słabszych i po słabszych przedplonach (np. na kl. IVb po buraku pastewnym) należy zrekompensować roślinie słabszą glebę i słabszy przedplon stosując 20 do 25 ton dobrze rozłożonego obornika na 1 ha. Obornik stosuje się bezpośrednio pod orkę siewną, płytko mieszając go z glebą, na ok. 10-15 cm.

W Polsce północnej siew orkiszu zalecany jest od 5 do 20 października. Zasiewy wtedy są mniej narażone na zachwaszczenia, gdyż krótszy jest okres od siewu do jesiennego zakończenia wegetacji, w którym chwasty mogą wschodzić i umocnić się przed nastaniem mrozów. W południowej części kraju można siać go nieco później. Wyjątkiem jest odmiana Franckenkorn, która na opóźniony o dwa tygodnie siew reaguje spadkiem wydajności ziarna  o 5- 8%.

Ponieważ materiałem siewnym są kłoski, należy orkisz wysiewać na znaczną głębokość - od 3 do 6 cm. Im lżejsza gleba, tym głębszy siew. Chodzi o to, aby kłoski znalazły wystarczającą ilość wilgoci do skiełkowania.

Siew najlepiej wykonać siewnikiem przystosowanym do siewu ziarna w kłoskach, tzn. z wałkami do roślin gruboziarnistych. Dodatkowo siewnik powinien być wyposażony w gładkie lejki, by kłoski ich nie zapychały. W praktyce rozstawy rzędów orkiszu wynoszą od 17-19 cm, poprzez 22 cm, aż do 24 cm. Większa rozstawa wpływa na jakość ziarna, ale zwiększa też konkurencyjność chwastów. Można się na nią decydować, gdy pola są odchwaszczone.

Zalecana jest różna gęstość siewu, począwszy od 160-200 kiełkujących ziarniaków na 1m2, aż do 250. Materiałem siewnym nie są jednak odplewione ziarniaki, a kłoski. W praktyce nie należy wysiewać mniej niż 300-350 kłosków na ha, ponieważ przy zwiększonej gęstości siewu orkisz słabiej się krzewi i wydaje krótsze kłosy. W sumie jednak plony uzyskane w warunkach małego i dużego zagęszczenia łanu orkiszu są do siebie zbliżone. Gęstszy łan ma jednak ważną zaletę, gdyż lepiej zacienia glebę oraz broni się sam przed inwazją chwastów, co ma duże znaczenie w przypadku rolnictwa ekologicznego.

Pielęgnacja

Najczęstszym zabiegiem pielęgnacyjnym jest bronowanie na wiosnę ostrą broną - dwukrotnie na krzyż. Niszczy ono siewki chwastów oraz wzmaga krzewienie orkiszu. Ważnym zadaniem jest spulchnienie zleżałej w zimie gleby, a także przerwanie jej jałowego parowania. Ponadto bronowanie - poprzez ograniczenie parowania - przyczynia się do ogrzania gleby, co przyspiesza mineralizację azotu oraz wegetację roślin.

Wczesną wiosną orkisz można zasilać gnojówką. Jest to wskazane szczególnie wówczas, gdy przedplon nie był zbyt silny i wcześniej nie zastosowano nawożenia obornikiem, albo jego dawka była niewielka. Gnojówka może pomóc w regeneracji roślin po trudnej zimie. Wczesnowiosenne nawożenie gnojówką sprzyja też krzewieniu oraz wiązaniu większej liczby kłosków w kłosie. Należy ją zastosować jak najwcześniej, gdy tylko warunki polowe na to pozwolą. W praktyce stosuje się od 5 do 12 m3 gnojówki na ha. Jeżeli tylko pozwala na to stan gleby, to po nawożeniu gnojówką rolę należy zabronować.

Zbiór

Termin zbioru zależy głównie od dwóch czynników - przeznaczenia ziarna oraz przebiegu wegetacji. Ziarno orkiszu może być zbierane po uzyskaniu dojrzałości pełnej, lub wcześniej - w fazie dojrzałości mlecznej na tzw. zielone ziarno.

Zbiór orkiszu na zielone ziarno następuje podczas osiągnięcia przez nie dojrzałości woskowej, tzn. wówczas, gdy ze zgniatanego ziarniaka nie wypływa już mleczko. Dojrzałość woskowa utrzymuje się jednak bardzo krótko, a optymalny moment zbioru przypada na okres od początku do połowy dojrzałości woskowej.

Ilość uzyskania zielonego ziarna zależy przede wszystkim od zaplecza technicznego gospodarstwa. Jednorazowo nie można skosić orkiszu więcej, niż pozwalają na to urządzenia suszące. Podczas koszenia zielone ziarno ma wysoką wilgotność - rzędu 40-50%.

Natomiast ze zbiorem dojrzałego ziarna nie należy zwlekać, gdyż kłosy orkiszu są łamliwe i w pełnej dojrzałości łatwo się kruszą opadając na glebę. Dokonując zbioru kombajnem zbożowym powinniśmy zmniejszyć obroty motowidła, mniej kłosów zostanie wówczas odłamana i spadnie na ziemię. Bardzo ważne jest też ustawienie młocarni. Ponieważ ziarno zbieramy w kłoskach - razem z plewą i plewką - sita muszą być otwarte tak, ażeby przez szczeliny wpadały połamane kłosy. Ponadto trzeba zmniejszyć nadmuch.

Wydajność orkiszu wacha się w granicach od 2 do 4 ton kłosków i zależy od rodzaju gleby oraz przedplonu.

Odmiany

Hodowlą pszenicy orkiszowej w od wielu lat zajmuje się Katedra Hodowli Roślin i Nasiennictwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Wymiernym jej efektem są pierwsze w Polsce i Europie odmiany jare.

 

UWM w Olsztynie posiada tymczasowe wyłączne prawo do pięciu odmian:

 

• UWM-0/10 - odmiana dość odporna na wyleganie, kłos barwy czerwonej, ziarno szkliste,

• UWM-0/11 - odmiana odporna na wyleganie, kłos bezostny barwy białej, dość luźny, duża masa tysiąca ziaren, duży potencjał plonowania,

• UWM-0/12 - odmiana podatna na wyleganie, kłos bezostny barwy białej, bardzo wysoka wartość wypiekowa mąki,

• UWM-0/13 - odmiana odporna na wyleganie, kłos ścisły barwy białej, luźny, dobra zdrowotność - szczególnie w odniesieniu do chorób fuzaryjnych, duża masa tysiąca ziaren, wysoki potencjał plonowania,

• UWM-0/14 - odmiana dość podatna na wyleganie, kłos bezostny barwy białej.

 

Wszystkie odmiany charakteryzują się podobną wczesnością i wysokością roślin oraz silnym oplewieniem ziarniaka. Zawartość białka oraz mikroelementów (zwłaszcza Fe, Cu, Zn i Mg) jest znacznie wyższa niż w ziarnie pszenicy zwyczajnej. Odmiany wyhodowano drogą selekcji z materiałów otrzymanych z banków genów.

Teresa Drężek

MODR w Warszawie

Oddział Ostrołęka

 

Literatura:

 

1.      Tyburski J., Babalski M.,2007. Uprawa pszenicy orkisz. Poradnik dla rolników. CDR w Brwinowie O/Radom.

2.      http://www.uwm.edu.pl/khrin/orkisz.html

---