Powstanie i rozwój gospodarko czynszowej na ziemiach polskich

W XII w. dominującym systemem ekonomicznym była gospodarka naturalna. Poszczególne jednostki gospodarujące pokrywały swe potrzeby wyrobami własnej produkcji. Podstawą utrzymania dworu pańskiego była produkcja z własnego gospodarstwa oraz daniny i powinności ludności poddanej. Po pokryciu własnego zapotrzebowania właściciele feudalni dysponowali na ogół pewną nadwyżką, którą można było przeznaczyć na wymianę. Obok wymiany towar za towar coraz większą rolę odgrywała cyrkulacja pieniądza. W Miarę rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych i kontaktów wsi z miastem wzrastało znaczenie czynszu pieniężnego. Wielka fala osadnicza, która przetoczyła się przez Europę z zachodu na wschód dotarła do granic Polski w XIII w. Poszukiwanie przez feudałów dodatkowych możliwości uzyskania pieniędzy powodowało, iż zamieniali oni pańszczyznę na czynsz i dzielili ziemię na dziedzicznie dzierżawione przez chłopów działki. Osadnictwo na prawie polskim rozwijało się już w XI w., ale jako zjawisko poświadczone źródłami historycznymi występuje w wieku XII. Jego istoty nie stanowiło samo tylko określenie ciężarów ludności wiejskiej na rzecz pana ziemi - w zbożu czy pieniądzach. Rozwijało się ono jeszcze przed rozpoczęciem kolonizacji niemieckiej. Kolonizację na prawie polskim wprowadził w szczególności Bolesław Wysoki (po 1163 r.), rozdając swym wieśniakom ziemię w wielu okolicach. Osadnicy osiedlający się na prawie polskim korzystali z pewnej ilości lat wolnizny, stanowiącej ulgę w ciężarach gospodarczych w początkowym okresie ciężkiej pracy karczunkowej. Położenie osadników na prawie niemieckim było znacznie lepsze, aniżeli miejscowych chłopów. Przyznawano im duży zakres swobody osobistej, nie świadczyli robocizn, uiszczali stały, umiarkowany czynsz w naturze i pieniądzu. Rozwój miast i handlu w krajach Europy Zachodniej, sprawił, że na plan pierwszy w powinnościach osadników wysunął się czynsz pieniężny (osadnicy na prawie niemieckim płacili 12 groszy od łana). Uregulowanie to było korzystne dla obu stron. Chłop uzyskał pewność, że po opłaceniu stałego, z góry wyznaczonego czynszu będzie mógł swobodnie dysponować resztą owoców swojej pracy, pan feudalny otrzymywał do ręki gotowy pieniądz, pozbywał się więc kłopotów związanych ze zbytem produktów w naturze. W konsekwencji feudalni właściciele zaczęli również przenosić na czynsze pozostałych chłopów. Proces ten następował jednak powoli, a wyznaczone początkowo czynsze były niejednokrotnie przez pana feudalnego samodzielnie podwyższane. Kiedy pan feudalny pragnął rozpocząć akcję osadniczą według zachodnich wzorów musiał najpierw uzyskać od panującego przywilej zwalniający chłopów jego włości od bezpośrednich świadczeń prawa publicznego (immunitet ekonomiczny) oraz zwolnienie dóbr spod sądownictwa panującego (immunitet sądowy). Dopiero wówczas mógł zawrzeć pisemną umowę z osadźcą występującym w imieniu pozostałych osadników który stawał się sołtysem. Jego gospodarstwo było całkowicie wolne od czynszu. Osadnikom na prawie niemieckim wymierzano na działy ziemi (ok. 1 łanu tj. od 16 - 22 ha), zwalniano ich na kilka lub kilkanaście lat od wszelkich świadczeń feudalnych, a po skończeniu okresu wolnizny, w zależności od tego czy ziemia była przygotowana do uprawy, czy należało np. wykarczować las - obowiązywały ich stosunkowo umiarkowane czynsze w naturze lub pieniądzu. Po dopełnieniu przewidzianych warunków mogli sprzedać swoje gospodarstwo i opuścić wieś. Wzrost wymiany towarowej wywołał większe zapotrzebowanie na pieniądz jako środek płatniczy. W okresie rozbicia dzielnicowego każdy książę wybijał własną monetę. Przywileje zezwalały również biskupom i większym miastom na bicie własnego pieniądza. Rozwój gospodarki towarowej oraz międzynarodowych stosunków handlowych wpłynął na uporządkowanie stosunków pieniężnych. Władysław Łokietek oraz Kazimierz Wielki zreformowali polski system pieniężny. Zerwali z dawnym denarem, a oparli się na nowych wzorach czeskich. Wprowadzono tzw. System groszowy, za podstawę którego wzięto grzywnę krakowską, na którą składało się 48 groszy. Jednak w XIV w. ponownie zaczęły wzrastać ciężary chłopskie, pojawiła się na nowo pańszczyzna. Najczęściej nie była określana ona d liczbą dni w roku, lecz chłop świadczył ją na żądanie pańskie.