Magda Zawadzka
CZASOPIŚMIENNICTWO
SYTUACJA EUROPEJSKA:
początek regularnego czasopiśmiennictwa europejskiego datuje się od 1. poł. XVII; datą przełomową było ukazanie się nr 1 „Gazette de France”;
przy końcu XVII w. czasopiśmiennictwo ogólnoinf. stało się nieodzownym elementem życia kulturalnego i politycznego wielu krajów;
gazety informacyjne dały w XVIII w. początek periodykom polityczno społecznym, których głównym celem było komentowanie wydarzeń politycznych i kształtowanie opinii publicznej;
czasopisma uczone zrodziły się z potrzeby szybkiej wymiany informacji, myśli, doświadczeń między uczonymi; pisma takie miały niewielki nakład, gdzyż ich adres był ściśle ograniczony i ekskluzywny;
czasopismo półuczone miało szerszy odbiór, podejmowało problematykę moralną i literacka;
czasopisma moralne propagowały w przystępniej i atrakcyjnej formie kodeksu rodzącej się etyki mieszczańskiej; ten rodzaj zainaugurowały : „The Tatler” i „The Spectator”;
magazyn lub żurnal literacki powstały w Szwajcarii miał na celu kształcenie gustów różnych warstw społecznych; z czasem żurnale literackie, zwłaszcza adresowane do intelektualnej
i salonowej elity, ewoluowały w kierunku czasopism literackich;
SYTUACJA W POLSCE:
gazety ogólnoinformacyjne: ustabilizowany rozwój polskiej gazety przypada na 2. ćwierć XVIII w., rozpoczynają go tłoczone w pijarskiej drukarni od 1729 :Nowiny Polskie”( z wiadomościami krajowymi) i „Relata refero” ( z zagranicznymi), które przemianowano później na „Kurier Polski” i „Gazety z Cudzych Krajów”; z końcem 1736 przywilej wydawania gazet przeszedł w ręce jezuitów; w 1761 red gazet przejął F. Bohomolec i wdawał pt. „ Kuriera W-wskiego” i „Wiadomości Uprzywilejowanych W-wskich”; po śmierci Augusta III informacje ukazujące się w gazecie zostały poddane kontroli państwa; po kasacie jezuitów przywilej przejął eks- jezuita S. Łuskin, który przemianował pismo na „Gazetę W-wską”; z pocz. 1794 przywilej otrzymał od władz targowickich T. Włodek i powierzył jej redakcję J. Chreptowiczowi i wydawał ją jako organ targowicy pt. „Gazeta Krajowa W-wska”; w czasie insurekcji kościuszkowskiej gazeta stała się organem powstania
i ukazywała się pod redakcją F. K. Dmochowskiego pt. „Gazeta Wolna W-wska”; po upadku powstania wydawał ją F. Siarczyński a potem T. Włodek; żywo rozwijały się gazety w językach obcych w Prusach Królewskich; w oświeceniu czasopiśmiennictwo rozwijało się poza W-wą: na Litwie emisję gazet prowadzili jezuici, „Kurier Wileński” z „Wiadomościami Cudzoziemskimi” oraz „Wiadomościami Literackimi”; w Grodnie wydawano „Gazetę Grodzieńską”, „Kuriera Grodzieńskiego”; we Lwowie „Lwowskie Wiadomości Tygodniowe”, „ Dzienjnik Patriotycznych Polityków” (Ossoliński, Surowiecki, Harasiewicz); znaczne ożywienie warszawskich publikacji przyniósł okres Sejmu Czteroletniego : „Gazeta Warszawska” (organ stronnictwa patriotycznego) i „Gazeta Narodowa i Obca” (wydawana przez posłów woj. inflanckiego: Mostowskiegi, Niemcewicza, Weyssenhofa”); dla formacji legionów walczących we Włoszech „wychodziła” (w kilku egzemplarzach) epizodycznie w Mantui rękopiśmienna „Dekada Polska” (Godebski, Rymkiewicz, Paszkowski), na której łamach ukazał się „pierwodruk” Mazurka Dąbrowskiego; obok gazet ogólnoinf. od końca wieku XVIII ukazywały się również tzw. dzienniki sejmowe, informujące periodycznie o przebiegu obrad;
gazety ogłoszeniowe: podstawowym ich materiałem był list kupiecki, afisz i obwieszczenie urzędowe; najwcześniej i najtrwalej ten typ rozwinął się w Gdańsku; w W- wie ten typ zainaugurował M. Groll „ W-wskimi Ekstraordynaryjnymi Wiadomościami Tygodniowymi”; w okresie Księstwa Warszawskiego ukazywało się wiele ogłoszeniowych gazet rządowych, należały tu m. In. Dzienniki poszczególnych departamentów; zarówno gazety informacyjno- polityczne, jak i ogłoszeniowe udzielały na swych łamach nieco miejsca literaturze;
czasopisma uczone i pół uczone: zaczątki polskich czasopism uczonych stanowiły dwa miesięczniki : „Polsnischer Mercurius” i „Mercurius Polonicus”- oba miesięczniki przynosiły relacje o wydarzeniach politycznych o lokalnych oraz zbiorki anegdot, zagadek, recept lekarskich, wierszy, czerpane z obcych źródeł artykuły o tematyce naukowej i literackiej, streszczenia i wykazy dzieł oraz informacje o wynalazkach; adresowane były przede wszystkim do uczonych przybyszów z Niemiec i Saksonii, a jednym z realizowanych celów było zapoznanie ich z nową kulturą, jego przeszłością i historią; czasopismem uczonym sensu stricto była dopiero „Polnische Bibliothek” G. Lengnicha- periodyk zajmował się głównie historią Polski i Prus, krytyką historyczną oraz informacją bibliograficzną; jednym z założonych odbiorców pism polskich uczonych był bowiem odbiorca zagraniczny, którego czasopisma tego typu zapoznać miały z sytuacją nauki w Polsce; kilka czasopism naukowych wychodziło również w Toruniu („Das gelerhte Preussen”, „Melethemata Thorunensia”); pojawienie się w W-wie czasopisma uczonego poprzedziło teoretyczne omówienie gatunku zawarte w druczku J. A. Czartoryskiego „Programma litterarium”; wydawanie stołecznych czasopism uczonych zapoczątkował dopiero W. Mitzler de Kolof, wydając „Warschauer Bibliothek oder Grundliche Nachrichten nebst Unparheiischen Urtheil von Allen Buchern Schriften”- publikowano tam opatrywane krytycznym komentarzem sprawozdania, wyciągi i streszczenia z dzieł medycznych, przyrodniczych o historycznych, rzadziej filozoficznych i literackich, a nadto bieżącą informację bibliograficzną, podstawą pisma były wyciągi z dzieł bibliograficznych
i źródeł historycznych bądź powstałych w kręgu Biblioteki Załuskich, bądź w niej gromadzonych,- gazeta nie zyskała popularności, jednak ujawniła i skomentowała najważniejsze druki i rękopisy z księgozbioru Załuskich;
czasopisma moralne: pierwsze tego typu periodyki pojawiły się w l. 3o-tych i 40-tych w Gdańsku, gdyż były adresowane do niemieckich mieszczan, i były mało związane z kulturą polską; początek polskich czasopism moralnych wiąże się dopiero z pojawieniem się w W-wie w 1761 „Patrioty Polskiego Kartki Tygodniowe Zawierającego” oraz „Der Rathgeber”- oba były przeznaczone dla odbiorcy mieszczańskiego, program moralno-obywatelski lansowały zgodnie z poetyką gatunku za pomocą krótkiej rozprawy , fikcyjnego listu, satyrycznego obrazka obyczajowego lub bajki; Pierwszym moralnym czasopismem szlacheckim był „Monitor” z roku 1763, zwany potocznie „Monitorem”- ojcem, wydawany przez A. K. Czartoryskiego- w rzeczywistości realizowało konkretne cele polityczne: reformę państwa wg programu dążącej do władzy Familii; pismem przede wszystkim społeczno-politycznym buł „Monitor” (1765-1785)- właśnie to pismo spopularyzowało i ugruntowało w Polsce formy literackie czasopisma moralnego, ważne dla rozwoju prozy nie tylko czasopiśmienniczej;
periodyki literackie w wieku XVIII: zaczęły się ukazywać w Polsce w firmie modnych ówcześnie magazynów vel żurnali literackich; wystartowały w 1770 w W-wie dwoma tytułami: „ Journal Polonais” M. Dusserta (z modelu paryskiego „Mercure de France”- czerpano stamtąd większość drukowanych w piśmie rozpraw i utworów literackich) oraz „Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi” M. Grolla; w l. 1787-1788 ukazywały się w W-wie nowe periodyki literackie, nawiązujące do tradycji i profilu pomorskich czasopism uczonych: „Polnische Bibliothek” K. B. Steinera i „Bibliotek W-wsk Literatury Zagranicznej i Narodowej”, będąca wersją polską „Polnische Bibliothek”; pisma dzieliły się na 4 działy: rozpraw historycznych i statystycznych, różnych rozpraw i tłumaczeń, recenzji bieżących publikacji i historią polską, recenzując i tłumacząc m. In. Utwory Krasickiego, Naruszewicza, Kniaźnina, W. Turskiego, F. N. Golańskiego; I. Krasicki wydawał w l. 1798- 1799 periodyk „Co tydzień”, ogłaszający remanenty poetyckie i prozaiczne Krasickiego, nowe redakcje utworów uprzednio publikowanych (Powieść o narożnej kamienicy), nadto parę utworów autorów staropolskich i współczesnych:
czasopisma polityczno- społeczne: „Pamiętnik Polityczny i Historyczny Przypadków, Ustaw, Osób, Miejsc i Pism Wiek Nasz Szczęśliwie Interesujących” P. Świtkowskiego- wystartował jako czasopismo półuczone, a w latach Sejmu Czteroletniego stał się pismem jawnie politycznym, propagującym ideologię patriotów: „Pamiętnik” korzystał z licznych źródeł obcych periodycznych i nieperiodycznych (m.in. z Encyklopedii Francuskiej), zamieszczał artykuły oryginalne pióra redaktora i współpracujących z nim osób (F. Naxa, F. Oraczewskiego, M. Butrymowicza) oraz liczne korespondencje; ostatnimi aż do powstania listopadowego periodykami tego typu były: :dziennik Akademicki” - rękopiśmienny, konspiracyjny tygodnik liberalizującej patriotycznej w-wskiej młodzieży akademickiej ( Nakwaski, Godebski, Dmochowski, Lisiecki, Kunatt), „Dekada Polska” Heltmana
o Piątkiewicza, organ tajnego Związku Wolnych Polaków oraz „Pamiętnik Zagraniczny” Kicińskiego poświęcony polityce zagranicznej;
Zaczątki czasopism innych typów:
czasopisma teatralne: zapoczątkowane przez „ Briefe eines Warschauer Schrifstellers an den Herrn Lorenz von Lehrliebeb in Wilna” W. Mitzlera de Kolof, ogłaszanych w W-wie w formach fikcyjnych listów propagujących dramę mieszczańska i omawiających krytycznie bieżący program teatru w- wskiego ; „Kalendarz Teatrowy dla Powszechnej Narodu Polskiego Przysługi Dany na Rok Przestępny 1780” przypisywany autorstwu A. K. Czartoryskiego;
czasopisma ludowe: zapoczątkowane przez wrocławską firmę wydawniczą W. G. Korna miesuięcznikiem „ Gazety Polskie dla Ludu Pospolitego”;
czasopisma dziecięco- młodzieżowe: po próbach adaptacji wydawnictw obcych na przełomie XVIII/XIX wieku pierwsze polskie oryginalne czasopismo tego typu dała K. Tańska w swych „Rozrywkach dla Dzieci”;
czasopisma rozrywkowe: „Dwanaście Łokci Śmiechu, czyli Zabawne Rozrywki” zawierające także satyryczne wystąpienia antytargowickie; „Monitor Różnych Ciekawości”; „Magazyn Wesołych Zabaw Moralnych”; „Pasztet nie z Truflami, ale z Facecjami” (Wilno).
1