GABRIELA ZAPOLSKA, MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ
Oprac. Tomasz Weiss, BN I/ 187
I. ŻYCIE ZAPOLSKIEJ
Przypadało na okres, gdy ulegały procesowi deprecjacji stare konwenanse obyczajowe, sztywne normy współżycia.
Zaczyna się walka starych z młodymi. Charakterystyczny dla epoki spór młodych z pokoleniem filistrów (skompromitowanych mieszczan
Młodzi domagają się swoich praw
Literatura - teren walki artysty i filistra
Zapolska: podstawową jej pasją była kariera artystyczna, odkryła w sobie talent aktorski. Jednakże zawód aktora, a tym bardziej aktorki, nie cieszył się społecznym poparciem. Aktorki uważano za osoby lekkich obyczajów. Decyzja pozostania w tym zawodzie wiązała się z walką z konwencjonalnymi poglądami, samotną walką o własne prawa. Zapolska wybrała prawo do realizowania własnych marzeń.
Marianna Gabriela Korwin Piotrowska urodziła się jako córka ziemianina, na Wołyniu, 30 marca 1857 r.
Wykształcenie: bardzo powierzchowne
1876 - poznała porucznika Konstantego Śnieżko-Błockiego i wyszła za niego za mąż. Niedobrane małżeństwo rozpadło się szybko, w 1881.
Rozwód ze Śnieżką zbiegł się z decyzją obrania kariery artystycznej, samotne, pełnej wzlotów i klęsk.
Ujawnienie romansu Zapolskiej z popularnym w Warszawie pisarzem, Marianem Gawalewiczem spowodowało skandal. Romans nie trwał długo i potem Zapolska była zdana tylko na siebie.
Trudne życie aktorki zaczęła godzić z pracą pisarską. „Gazeta Krakowska” wydrukowała w 1881 nowelę p.t. Jeden dzień z życia róży, „Przegląd Tygodniowy” Małyszkę. Debiut literacki ściągnął jej na głowę falę obelg. Po ukazaniu się pierwszej książki, Akwarel (1885), publicysta „Prawdy” oskarżył ją bezpodstawnie o plagiat.
Jedynym pismem wspierającym ją był wtedy „Przegląd Tygodniowy”. Adam Wiślicki darzył sympatią pisarkę i doceniał jej twórczość,
Wyczerpująca praca i ciężkie osobiste przeżycia odbiły się na zdrowiu i nerwach pisarki. W 1888 próbowała popełnić samobójstwo trując się fosforem
Nie mogąc się wybić na scenach polskich postanowiła szukać szczęścia we Francji
Kilkuletni pobyt w Paryżu: ciężka praca
Mimo pozornych, chwilowych sukcesów polski akcent był przyczyną nieprzychylnych recenzji. Zapolska zdecydowała się na powrót do kraju
W czasie pobytu w Krakowie w latach 1897/98 poznała malarza Stanisława Janowskiego. Wyszła za niego w 1900.
W 1900 - zmiana dyrektora na scenie lwowskiej, pisarka nie została zaangażowana i porzuciła definitywnie scenę na rzecz pióra. W 1902 r założyła w Krakowie szkołę teatralną, która istniała jednak krótko
W 1907 roku założyła wraz z Janowskim objazdową trupę teatralną. Odwiedzali wiele miast wszędzie odnosząc sukcesy
Pogorszenie stanu zdrowia, zaczęła tracić słuch i wzrok. Zycie osobiste - nieudane -rozwód z Janowskim.
Schorowana i zupełnie ślepa, zapomniana i opuszczona zmarła we Lwowie 17.12.1921r.
Styl życia i dorobek Zapolskiej - kontrowersyjny. Miała zagorzałych wielbicieli i wrogów. Otaczająca się wielbicielami i wiecznie wojująca ze wszystkimi, celowo prowokowała opinię publiczną. Życie jej nie oszczędziło, ale była bardzo ambitna. Czuła się uprawniona do tego, by mówić prawdę o życiu, często brutalną, na przekór krytyce oskarżającej ją o lubowanie się w brudnej i niemoralnej problematyce.
II. EPOKA LITERACKA. PROBLEMY TWÓRCZOŚCI ZAPOLSKIEJ
Jako pisarka zadebiutowała w latach 90. , jeszcze w cieniu sławy wielkich realistów: Prusa, Orzeszkowej i Sienkiewicza. Po powrocie z Paryża zastała nową sytuację, w toku była rewolucja literacka. Gruntował swoją pozycję Kasprowicz, Tetmajer, Wyspiański, zaczęło się ukazywać głośne i zasłużone dla modernistycznego przełomu „Życie”, z którym Zapolska, za czasów redaktora Ludwika Szczepańskiego, współpracowała. Jesienią 1898r Stanisław Przybyszewski, po powrocie do kraju, wystąpił ze swoją teorią sztuki. Zenon Przesmycki-Miriam, , przyswoiwszy Polsce twórczość Maurycego Maeterlincka, założywszy teoretyczne podwaliny dla symbolizmu, zaczął wydawać od 1901 w Warszawie „Chimerę”, głoszącą hasła estetyzmu. Na czoło wśród powieściopisarzy wysunął się Żeromski.
Tak więc twórczość Zapolskiej przypada na czasy bogate.
Krytyka łączy dorobek Zapolskiej z dziejami polskiego naturalizmu. NATURALIZM:
był wyrazem opozycji wobec mieszczańskiej rzeczywistości społeczno-kulturalnej
na 1 miejscu: obiektywizm
warunek konieczny dla prawdziwej sztuki: całościowe ujęcie artystycznej wizji świata, przedstawianie go jako całości. Z punktu wodzenia prawdy wszystko jest jednakowo ważne i ciekawe
artyście nie wolno wybierać elementów składających się na wizję świata
celem artysty jest pojąć prawo jedności, ujawnić w każdym zjawisku jego podstawowy sens. Wymaga to rezygnacji z wszelkiego subiektywizmu, pociąga za sobą konieczność wyeliminowania siebie z utworu
sztuka powinna mieć charakter naukowy, a zatem nieosobisty
Na gruncie polskim teoria ta była wykorzystywana w walce przeciwko skompromitowanej sztuce tendencyjnej, idealizującej ludzi i sprawy.
Rozbicie sztywnych kanonów kompozycyjnych (kompozycje miał teraz narzucać materiał obserwacyjny)
Przesadnie obszerne opisy, przez co zanika hierarchia ważności szczegółów
W obawie przed heroizacją i idealizacją pisarze poszukują ludzi i wydarzeń codziennych, eliminują wszelką fantastykę itp. - skrajność: często pojawiają się przejaskrawione postacie złoczyńców i degeneratów
W naturalizmie nie było miejsca na poezję. Dominującym gatunkiem była powieść
Poszerzenie zakresu obserwacji społecznej (doły społeczne)
Kontakt Zapolskiej z naturalizmem wydał najlepsze owoce. Na pewno trafnie zrozumiała ideowy sens literatury naturalistycznej. Traktowała swoje pisarstwo jako formę protestu przeciwko obłudzie, ujmowała się za skrzywdzonymi. Demaskatorska pasja jej twórczości obrócona została przeciwko mieszczaństwu i sferom ziemiański.
Pod wpływem naturalistycznej teorii Zoli i ona zbierała „dokumenty ludzkie” (poszerzenie kręgu obserwacji społecznej). Przekonanie o służbie literatury.
Zapolska chciała być tak sławna jak Przybyszewski i Wyspiański, więc wbrew sobie zabrała się za symbolizm…jej ambicja nie szła jednak w parze z możliwościami. A pojęcie symbolu traktowała naiwnie i prymitywnie.
Linia twórczości Zapolskiej - kapryśna i niekonsekwentna (styl życia, długi, kłopoty…)
Była utalentowanym dramaturgiem, ale jako powieściopisarka potykała się co krok o podstawowe błędy w konstruowaniu większej fabuły.
Utarło się przekonanie, że głównym obiektem satyrycznych ataków Zapolskiej było mieszczaństwo. Zajmowała się tą tematyką wielokrotnie:
Od Kaśki Kariatydy (1885) aż po O czym się nawet myśleć nie chce (1914)
Pokazywała mieszczaństwo jako klasę wewnętrznie zróżnicowaną. Podział w jej obrębie był spowodowany sytuacją finansową, stopniem zamożności.
Ze szczególną ostrością dostrzegała demoralizujący wpływ pieniądza
Bohater Kaśki - Budowski- najmniej skomplikowana osobowość: niska pensja, skrajna oszczędność. Żyje w obsesyjnym przekonaniu, że wszyscy go okradają. Poddał się, przestał walczyć o awans.
Ten sam problem w Sezonowe miłościj i Córce Tuśki - ale w sposób głębszy i bardziej skomplikowany (romasn Tuśki, żyjącej u nudnego męża, inteligentna ale smutna, z aktorem poznanym w Zakopanem, Porzyckim, prowadzącym wolne życie
Pisarka nie wierzyła w szanse zmiany społecznej roli i sytuacji obyczajowej mieszczaństwa
Powód wielu tragedii i moralnych katastrof młodych kobiet wstępujących w związki małżeńskie tkwił w zwyczajowej zasadzie „niewtajemniczania w nieprzyzwoite sekrety” życia małżeńskiego, natomiast kawalerowie prowadzili przed ślubem bujne życie - ta nierówność wprowadzana do małżeństwa była przyczyną jego rozpadu.
Problematyka związana z moralnością małżeńską: Na koniec sami, Pamiętniki młodej mężatki, O czym się nawet myśleć nie chce, O czym się nie mówi (zjawisko prostytucji).
III. TWÓRCZOŚĆ DRAMATYCZNA ZAPOLSKIEJ
Rozwijała się równolegle z jej twórczością beletrystyczną
Wpływ znajomości teatru i potrzeb sceny oraz praca w teatrze objadowym na utwory dramatyczne
Wpływ teatru naturalistycznego (intryga, zaskakujący efekt)
Podobnie jak Zola zaczynała od przerabiania powieści na scenę (np. Chata za wsią, MAłaszka)
Potem przeróbka własnej Kaśki Kariatydy
1897 - słynna Żabusia, też Małka Szwarcenkopf
1898 - Tamten, Jojne Firułkes
1899 - Dziewiczy wieczór, W Dąbrowie Górniczej, Sybir
W następnych latach: Tresowane dusze, życie na żart, Car jedzie , Mężczyzna
Najsłynniejsza komedia Moralność Pani Dulskiej - 1906r.
Rok później: Ich czworo, potem: Skiz, Pariasy, Panna Maliczewska, Kobieta bez skazy, Nerwowa awantura, Odwet panny Maliczeswkiej, Carewicz, Asystent.
Podział na utwory melodramatyczne i na sztuki teatralne przeznaczone dla wielkich scen
Tematyka żydowska: Antysemitnik, Małek Szwarcenkopf, Jojke Firułkes. Wartość dramatów tkwi przede wszystkim w licznych obserwacjach obyczajowych - charakterystyka środowiska proletariatu żydowskiego
Ambitna próba podjęcia tematyki patriotycznej i politycznej - chybiona całkowicie.
Niepowodzenie w napisaniu dramatu o przywódcach powstania zabajkalskiego w 1866 - Sybir (klapa).
Wśród dramatów patriotycznych rzeczywistą wartość ma jedynie jednoaktówka Jesiennym wieczorem
Skis i Asystent - udane, lekkie komedyjki
Najbliższym Zapolskiej typem człowieka był zwykły śmiertelnik.
IV. ANTYMIESZCZAŃŚKIE DRAMATY ZAPOLSKIEJ: „ŻABUSIA”, „PANNA MALICZEWSKA”, „ICH CZWORO”.
Filister, kołtun - sól w oku Przybyszewskiego jak i Zapolskiej.
Cyganeria artystyczna atakowała mieszczaństwo wychodząc z założenia, że o wartości człowieka świadczy jego stosunek do sztuki. Przeświadczenie to przekreślało całą etykę i obyczajowość mieszczańską i kwestionowało światopogląd tej klasy. Zarzucano mieszczaństwu niskość życiowych aspiracji., twierdzono, że ideał mieszczańskiego życia sprowadza się do apoteozy stanu sytości, stabilizacji i zastoju. Zdaniem cyganerii mieszczanin nie umie umiał się cieszyć doczesnością. Wiecznie zabiegający o dobra materialne filister nie miał czasu na to, by dostrzegać urok toczącego się życia. Stąd pogarda dla pieniądza, mieszczańskiej praktyczności. Cyganeria występuje tez przeciw formom przymusu, uregulowanemu życiu.
Powstają wtedy dwa krytyczne określenia mieszczańskiej postawy wobec życia: FILISTERSTWO I KOŁTUŃSTWO.
FILISTER - to człowiek zabezpieczony finansowo, który jest zdecydowanym przeciwnikiem wszelkich zmian i strzeże swego spokoju.
KOŁTUN - podobnie jak filister wrogo usposobiony do reform, jest na dodatek tępy i głupi. (haha) Myśli utartymi szablonami, niczego nie rozumie. Jest przeciwnikiem zmian z powodu swego wygodnictwa.
Mieszczaństwo pojawiło się w roli bohatera komedii polskiej w okresie pozytywizmu (Bałucki, Bliziński).
Naturalizm przynosi ze sobą przewrót w samej technice dramatopisarskiej, jak i w poglądach na istotę komedii (łączenie tragizmu z komizmem). Ten nowy typ sztuki scenicznej pojawił się w Polsce ok. 1896-1898. Kisielewski zyskał nagrodę za dramat W sieci w roku 1896r. Zapolska napisała swoją rewelacyjną Żabusię już w roku 1896.
Wraz z nową techniką wchodzi też nowa problematyka - mieszczanin zostaje poddany bezwzględnej krytyce.
Antymieszczańskie komedie Zapolskiej zestawiano często z dorobkiem Kisielewskiego, Perzyńskiego, Nowaczyńskiego i Rittnera. Jednak twórczość Kisielewskiego ma inną genezę.
Zapolska jako jedna z pierwszych wprowadziła do komedii problematykę mieszczańskiej obłudy moralnej. Wiele utworów które poznała w czasie pobytu we Francji mogło mieć wpływ na autorkę, m. in. sztuki Antine'a, Zoli, Becque'a, Augiera.
Żabusia:
powstała jako przeróbka sceniczna noweli Zapolskiej pod tym samym tytułem. Dramat charakteryzuje się ogromną zwartością i oszczędnością słowa.
Wyraźne piętno nowej techniki pisarskiej
Duża rola tła i akcesoriów scenicznych dla charakterystyki bohaterów - typowe dla dramatu naturalistycznego
Sylwetki psychiczne bohaterów Żabusi , od początku skrystalizowane, nie ulegają w toku akcji żadnym ewolucjom. Naiwny Bartnicki nie chce uwierzyć w zdradę ukochanej żony, Żabusia w pewnym momencie naprawdę wystraszona możliwością odkrycia jej praktyk, poznawszy słabość męża, będzie dalej prowadziła taki sam tryb życia. Mąż jest w dalszym ciągu zakochany i szczęśliwy, nic się nie zmienia. Żabusia nie straciła nic ze swego uroku ani dla męża ani dla swych rodziców. Nad tragedią Marii wszyscy przeszli do porządku dziennego.
Na praktyki Żabusi nie ma rady. Bartnicki nie chce wiedzieć o jej zdradach, więc niejako się na nie godzi
Charakterystyce postaci podporządkowany jest też dialog
Walory Żabusi to też drobiazgowo przemyślana koncepcja psychologiczna głównych postaci.
Zespół cech moralnych Żabusi musi doprowadzić do takiego postępowania wobec męża i kochanka
Pointa dramatu jest także zaskoczeniem. Maria ostatecznie powodowana litością wobec Żabusi nie chce ostatecznie demaskować jej wobec brata.
Ich czworo: to jeszcze jeden antymieszczański dramat Zapolskiej cieszący się niesłabnącą popularnością.
Fabuła oparta na trójkącie małżeńskim - ale nie to jest podstawowym problemem. Źródłem konfliktu jest zetknięcie różnych środowisk społecznych, typów mentalności i moralności.
Mąż jest inteligentny, kulturą i moralnością. Żona - typowa mieszczanka, głupia i amoralna. Znakomitym jej uzupełnieniem jest jej kochanek Fedycki. Zapolska sugeruje że ta para reprezentuje cechę charakterystyczną dla klasy mieszczańskiej: brutalny spryt, swoistą życiową mądrość.
Różnica poziomu kulturalnego między małżonkami zaciąży na małżeństwie stanie się źródłem konfliktu
Konsekwencje tupetu żony i Fedyckiego ponoszą lepsi, Mąż i Dziecko.
Oznacza to wszystko, że w życiu zwycięża zawsze osobnik lepiej przystosowany do walki o byt, a więc bardziej prymitywny intelektualnie jest silniejszy biologicznie i wygrywa.
Skrajny pesymizm
Mąż przez swoją naiwność i głupotę, ale innego rodzaju niż żona, zawsze będzie przegrywał
Panna Maliczewska:
Tytułowa bohaterka jest początkującą aktorką (obserwacje własne autorki) Maliszewska, która wynajmuje izbę u praczki nazwiskiem Żelazna. Izbę w suterenie dzieli z nią uczeń gimnazjalny, Edek Kulesza
Cała trójka jest proletariuszami - jedyną szansą dla Stefki (aktorki) będzie protekcja - jest uboga, nie może sobie pozwolić na czekanie na odmianę losu. Rola jest dla Stefki sprawą pełnego żołądka i całych butów, nie tylko ambicji.
Gala protektorów: Daum i Bogucki (obłuda, cynizm, skąpstwo) - Zapolska rozpatruje płaszczyznę porozumienia między światem Żelaznej, Edka i Stefki a światem Dauma i Boguckiego
Gorycz, z jaką Zapolska mówi o tragedii Maliczewskiej ma uzasadnienie w jej własnych doświadczeniach
V. MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ
Napisana w 1906 rok
Geneza - znamienna dla jej praktyki pisarskiej - obserwacja rzeczywistych postaci i zdarzeń. Janowski, mąż Zapolskiej, wspominał po latach w swoicm pamiętniku, że syn krewnej jego przyjaciół miał za kochankę służącą, zaś matka młodzieńca to tolerowała. Janowski wspominał także, że prototypem Dulskiej była mieszczanka lwowska, pani Gołąbowa.
Dramat powstał w niecałe 3 tyg
Ernest Łuniński sugeruje, że nazwisko Dulska wzięło się z popularnej wówczas książeczki dla dzieci „Pani Dulska, jej kotka i piesek” - Dulska z dramatu jest jej przeciwieństwem
Pani Dulska ma wiele poprzedniczek w powieściach i nowelach pisarki
Akcja sztuki - w saloniku pani Dulskiej, wnętrze świadczy o zamożności mieszkańców - natomiast Dulską widzimy w niechlujnym, podartym, brudnym ubraniu. Postać ukazywana od początku antypatycznie.
Zawiązanie konfliktu już w pierwszej scenie - romans syna. Dulska nie ma ochoty interweniować w tej sprawie, a jak potem się okazało traktowała ona ten romans jako sposób na zatrzymanie syna w domu
Znakomicie przemyślane postacie dziecięce - Hesia należy do obozu Dulskich, Mela, „lelum polelum”, to jedna z prawdziwie tragicznych postaci dramatu. Naiwna i z gruntu moralna, nie orientuje się na razie, w jakiej atmosferze żyje. Kiedy to odkryje będzie to dla niej wstrząs
Konfrontacja matki z synem - Zbyszko przerasta matkę inteligencją, która pozwala mu odkrywać krętactwa matki. Protest Zbyszka jest jednak bierny i powierzchowny, kończy się na słowach.
Dulska - obłuda moralna, jej teorie są żenująco naiwne.
Rozwiązanie konfliktu matka - syn dowodzi, że Zbyszko ma mentalność tak samo mieszczańską jak jego matka i siostra Hesia.
Głównym celem Zapolskiej było zdemaskowane obłudy moralnej środowiska społecznego, jakie reprezentuje rodzina Dulskich. Obłuda - to praktyka maskująca, usprawiedliwiająca.
Moralność Dulskiej zasadza się na zachowaniu pozorów
Znakomita partnerką Dulskiej jest Juliasiewiczowa - mają wspólne tematy i zainteresowania. Juliasiewiczowa snobizuje się także na nowoczesność, na „inność”.
W akcie 1 przedstawiona zostaje sytuacja - kolejne akty są jedynie analizą zespołu cech charakterologicznych z aktu 1.
Przewaga pani Dulskiej nad całą rodziną
W akcie 2 reakcje psychiczne działających postaci są logicznymi konsekwencjami właściwości ich charakterów i cech moralnych, a wypadki są konstruowane jako szokujące niespodzianki
Sprawcą katastrofy, tzn mimowolnego ujawnienia ciąży Hanki, jest naiwna Mela, która działając w dobrej wierze mówi o tym Juliasiewiczowej, która to rozpowiada.
Pierwsza reakcja Zbyszka to bunt i chęć poślubienia Hanki. Przekora wobec rodziny.
Akt 1 zarysowuje przygnębiający obraz wegetacji przeciętnej mieszczańskiej rodziny. Rodzina żyje tylko w kręgu spraw związanych z problemem stabilizacji materialnej. Brak potrzeb intelektualnych.
Wydarzenia w akcie 2 i 3 są bądź konsekwencją zarysowanej sytuacji, bądź są uzupełnieniem charakterystyki poszczególnych osób.
Precyzyjnie uzasadniony tok wydarzeń i naturalne następstwo kolejnych scen w dramacie, wybór sytuacji zawierających w sobie możliwości najpełniejszej charakterystyki - to główne ambicje Zapolskiej
Indywidualizacja języka postaci (np. córki Dulskiej)
Efekty komiczne i farsowe - Zbyszko
Źródło komizmu - wiele dialogów i sytuacji
Obecność i komedii i tragedii - Moralność odpowiadała cechom nowoczesnego dramatu naturalistycznego
Kontynuacja - w dwu napisanych potem utworach beletrystycznych, w Pani Dulskiej przed sądem (1908) i Śmierci Feliksa Dulskiego (1911).
Nie doszło nigdy do napisania drugiej sztuki - Hesia Dulska idzie za mąż.
VI. PIERWSZE PRZEDSTAWIENIA „MORALNOŚCI PANI DULSKIEJ”. WAŻNIEJSZE INSCENIZACJE I OPINIE KRYTYKI
16 stycznia 1907 roku odbyła się premiera we Lwowie (potem szła 14 razy).
Moralność pani Dulskiej weszła do tzw. żelaznego repertuaru scen polskich, a jej popularność nie zmalała do dziś.
VII. KRYTYKA WSPÓŁCZESNA O TWÓRCZOŚCI ZAPOLSKIEJ
Debiut pisarski - skandal.
Negatywny ton w ocenach twórczości Zapolskiej - Teodor Jeske-Choiński i długi szereg krytyków toczył całą kampanię przeciwko niej. Zarzuty: brudne, zmysłowe, skandaliczne, lubieżne tematy, szkodliwość twórczości, podważanie struktury społecznej.
Druga grupa krytyków to ci, którzy reprezentowali stanowisko pośrednie - Piotr Chmielowski.
Trzecia grupa - nieliczna - dostrzegająca w dorobku Zapolskiej świadome ambicje społeczne. Stanisław Brzozowski
Twórczość Zapolskiej wynikała z postawy ideowej sposobu literackiego ujęcia spraw dnia powszedniego i ludzkich słabostek. Bezkompromisowość pisarki walczącej z filistrem była solą w oku wszystkich jej ideowych przeciwników. Pokazała ona upadek mieszczaństwa w sposób tak plastyczny, że pewnik ten nie podlegał odtąd dyskusji. Bywała złośliwa do granic paszkwilu, bywała melodramatyczna, nieznośna. Zawsze miała na uwadze cel uczciwy i kierowała się własną racją ideową.