R. Cybulski NAUKA O KSIĄŻCE, A DOSKONALNIE SYSTEMU KSIĄŻKI, „Studia o książce” 1989
1. Nauka książce, a praktyka
System książki można rozumieć jako zespół instytucji i środków organizacyjnych związanych z komunikacją za pomocą książki. Owy system posiada określone cele, z których gł. jest czytelnictwo.
Nauka o książce i praktyka posiadają charakter sprężenia zwrotnego, co oznacza, że praktyka ma wpływ na teorię i odwrotnie.
System książki w gruncie rzeczy jest bardzo złożonym obiektem badań. Można go poznać w większym stopniu kiedy analizuje się cały proces komunikacji społecznej fragmentami: począwszy od procesu wydawniczego, poprzez pośrednictwo księgarskie i udostępnienie przez bibliotekę, na czytelnictwie kończąc, gdzie czytelnictwo jest zjawiskiem społecznym. Dzięki temu procesowi ukształtowały się nowe dyscypliny, które w mniejszym lub większym stopniu wchodzą w skład nauki o książce.
W nauce o książce interesują nas bardziej konkretne prace naukowo- badawcze, kierunki i tematy badań, które czekają na zainteresowanie ze strony nauki, powinno się tym zagadnieniem interesować nie tylko bibliotekoznawstwo i księgoznawstwo, ale również inne dyscypliny jak, np. kulturoznawstwo, czy informacja naukowa.
Poszczególne dyscypliny nauki o książce występują w logicznej sekwencji procesu komunikacji społecznej, które są zależne od siebie i zachodzi między nimi pewna relacja, np. twórczość autora, wydawnictwo, drukowanie, księgarnie, biblioteki i wreszcie czytelnik.
Trzeba jednak podkreślić, że obszary badań naukowych, w których występuje książka jako przedmiot badań wraz z aparatem metodologicznym i techniką badań. Stanowi dla naszych rozważań naukę. A praktyka zaś to działania związane z procesem komunikacji społecznej za pomocą książek.
Badania określonych procesów komunikacji społecznej są zlokalizowane na obszarach działania konkretnych instytucji; wydawnictw, księgarń i bibliotek.
Rozwój nauki tej następuje poprzez nieustanne doskonalenie metod badawczych.
Występują trzy skale badań systemu książki.
Pierwsza dotyczy poszczególnych już ukształtowanych dyscyplin, zajmujących się dość wyraźnie określonymi obszarami badań (edytorstwo, księgarstwo, bibliotekarstwo)
Druga charakteryzuje się przekraczaniem granic tych dyscyplin jest konieczne oraz pożyteczne dla badań.
Trzecia - badawcza dotyczy całego procesu komunikacji społecznej, jej ukierunkowań, a zatem system książki jako całość.
Społeczna ranga systemu książki, jego duchowny i materialny wpływ na rozwój jednostek i całego społeczeństwa uzasadniają poszukiwanie drogi do doskonalenia systemu książki; wybory metod, działań, celów i oczekiwanych efektów- mogą mieć również wpływ na system książki,.
Tak więc praktyka w nauce o książce składa się z wielu dyscyplin, nie tylko z księgoznawstwa, czy bibliotekoznawstwa, ale i z wielu odrębnych dziedzin, które muszą ze sobą współpracować by osiągnąć zamierzone efekty po przez relację wyznaczonych celów i określonych działań, które są niezbędne by dobrze funkcjonował także system książki. Natomiast sam system książki w praktyce i najłatwiejszy sposób można określić jako cykl życia książki; od jej powstania w głowie i na kartach autora po przez ewentualne poprawki w wydawnictwie, przez drukowanie, które nadają jej pożądany kształt, później księgarnie, które nadają jej inne życie w charakterze produktu sklepowego, po przez biblioteki, które dają jej niemal, że wieczne życie na biblio tekowych regałach i w końcu na czytelniku kończąc, który daje świadectwo dobrze wykonanej pracy poprzez wypożyczenie i przeczytanie owej książki.
2. Komunikacja społeczna, a środki przekazu
Dynamiczny rozwój nauki o książce wymaga odpowiedniej oraz sprawnej modyfikacji teorii. Teza ta rozpatrywana jest w dwóch sferach; praktyki i teorii ponieważ zmieniają się nośniki informacji, technologie tworzenia wiadomości oraz sposoby przekazywania a także umiejętności korzystania z nich.
Nauka o książce nie opiera się jedynie na książkach w formalnych granicach tego pojęcia. Obejmuje ona również inne utwory drukarskie a także inne techniki takie jak, np. mikrofilmy. Utrwaliło się w społeczeństwie przekonanie o umiejętności rozdzielenia zapisu tekstowego a obrazowego.
Podział ten w komunikacji społecznej odpowiada panującemu stanowi techniki, który zmienia się w zależności od dynamiki rozwoju. W związku z tym pojawia się tu pytanie czy nauka o książce powinna obejmować wszystkie aspekty druku i formy przekazu jaki dostarczony jest przez rozwój techniki.
Przedstawiony tok myślenia ma zwolenników głownie w krajach o wysokim poziomie techniki, w których o rozwoju mass mediów decyduje popyt na rynku.
Niegdyś bibliografia spełniała wszystkie funkcje nauki o książce. Było to zrozumiałe ze względu na początkowy etap rozwoju praktyk, teorii oraz badań. Jednak wraz ze wzrostem rozwoju produkcji wydawniczej , a także prac bibliograficznych stan ten okazał się niewystarczający. Bibliografia pozostała przy spisach bibliograficznych dzięki czemu zakres bibliografii wyznaczony został przez zachowanie pewnych procesów, a także wytworzonych praktykach, które okazały się być na tyle obszerne, że mogły stanowić odrębną dyscyplinę. Odmienną dyscypliną stała się nauka o książce, która powstała dzięki rozpatrywaniu problemów społecznych, a także brała pod uwagę funkcjonowanie książki w społeczeństwie.
Książka rywalizuje z innymi sposobami przekazu o zagospodarowanie wolnego czasu szczególnie wobec nieprofesjonalnego czytelnictwa. Zagadnienia te mają dwa aspekty; rywalizacji oraz współdziałania. Próba współdziałania jest jedynym rozsądnym rozwiązaniem, które przyjmuje się głównie w krajach rozwiniętych, np. w Wielkiej Brytanii czy USA, wyraża się to m.in. we współpracy telewizji z wydawnictwami.
Nauka ma za zadanie badanie procesów utrwalania i przekazywania myśli ludzkiej, wzajemnych zależności między środkami przekazów, strategii ich rozwoju. Badania te zarówno z perspektywy historycznej jak i aktualnego stanu powinny mówić o uogólnieniach i snuć wnioski o prognozowaniu przyszłości. Określenie sytuacji oraz zadania i roli książki a także czytelnictwa we współczesnym społeczeństwie powinno uwzględniać panoramę różnorodnych środków przekazu.
Z punktu widzenia państwa znaczenie oraz funkcja książki wiąże się z poziomem rozwoju kulturalnego oraz zawodowego społeczeństwa. Rozwój nauki o książce może również skupić się na poznawaniu procesów związanych z tradycyjną książką.
Obie tendencje są możliwe do pogodzenia mimo pozornych sprzeczności. Funkcjonowanie społeczeństwa narzuca rozważanie problemów konkurencyjności i komplementarności książek w stosunku do innych środków przekazu a także form spędzania wolnego czasu. Jest to głównie konsekwencją rozwoju technicznego oraz społecznego. Również doskonalenie książki jako środka przekazu o wielkich walorach ekspresji powinno rozwijać się przy pełnej aprobacie wpływu innych środków na odbiór książki. Jej wewnętrznej doskonałości nie da się osiągnąć bez wpływu i izolacji od nowoczesnych technologii a także nowych środków przekazu, które formują warunki odbioru i dyspozycje czytelnicze odbiorców.
Nie da się odizolować książki od innych środków przekazu. Takie próby byłyby skazane na niepowodzenie ponieważ założenia badawcze różniłyby się od badanej rzeczywistości.
Drugi nurt dotyczy pogłębiania wiedzy na temat poznawania sztuki książki czyli m.in. badanie i analiza kompozycji, kształt i walory artystyczne. Niestety ten kierunek poznawania książek, który był stosowany w wielu krajach , w Polsce został zaniedbany.
Na świecie rozwija się piśmiennictwo, którego związek z praktyką jest dwukierunkowy; jest to uogólnianie doświadczenia, tworzenie nowych wzorców a także wyznaczania kierunków myślenia i komponowania książki. W Polsce niestety odnotowujemy zastój wręcz cofanie się w stosunku do osiągnięć ustanowionych po II wojnie światowej. Nauka o książce powinna stworzyć teoretyczne podstawy odbudowy sztuki książki w Polsce. Można tu przywołać rozprawę Karola Głombiowskiego, pt. Książka w procesie komunikacji społecznej, której rozdziały takie jak, np. realizacja wydawnicza dzieł piśmienniczych, lub ilustracja w książce, wnoszą problematykę sztuki książki.
Książka jako środek przekazu jest odmienną formą komunikacji, różni się tym, że przekazywanie treści następuje przy użyciu środków graficznych według kryteriów artystycznych. Kaseta video czy też taśma magnetofonowa kreowana jest w zupełnie odmiennym prawem estetyki zapisu treści. Książka ma za zadanie pełnić funkcję nośnika treści, realizując jedność treści i przeznaczenia czytelniczego z kształtem graficznym.
3. Znaczenie badań porównawczych
Istotna w znaczeniu porównawczym jest metoda komparatystyczna. Pozwala na zhierarchizowanie i ocenianie badanych zjawisk poprzez porównywanie odpowiednich danych. Metoda ta zasługuje na szczególną uwagę i doskonalenie. Nie można zapomnieć o tym, że wiarygodność porównań i wnioskowania budzi wiele wątpliwości . Należy podkreślić, że metody komparatystyczne mogą dostarczyć wiele elementów istotnych przy podejmowaniu różnych decyzji. Kierunek badań komparatystycznych jest niestety zaniedbywany. W różnych opracowaniach prezentuje się najczęściej tylko nowe technologie, uchylając się od rozważań na temat efektywności różnych systemów. Z powodu zbyt małej ilości środków finansowych na prowadzenie pracochłonnych i trudnych badań powstają duże dysproporcje w poznawaniu elementów systemu książki.
W ostatnich dziesięcioleciach intensywnie zajmowano się książką i czytelnikiem, jednak nie na tyle systematycznie aby w różnym stopniu poznawano wszystkie etapy wytwarzania i udostępniania książek. Stan badań książki i rynku księgarskiego na świecie jawi się jako żmudnie układana mozaika nierównomiernie wypełniona obrazami. Wzmożenie badań jest w zasadzie jednokierunkowe. Podejmuje się przede wszystkim badania czytelnictwa i książki, a nie uwzględnia się prawie autora, drukarni, wydawcy, księgarni. Specyficzną właściwością badań zajmujących się dzieleniem na rodzaje książek jest brak podstaw typologicznych.
Wzbogacenie metod analizy systemu książki przez stworzenie kryteriów międzynarodowych porównań jest kierunkiem przyszłościowym.
4. Twórczy wkład badań historycznych
Cybulski przedstawia też jako ważny wkład badań historycznych nad książką. Dzięki historii właśnie możemy zaobserwować jak doskonalił się system książki. Przede wszystkim na przestrzeni wieków poszerzał się zakres wiedzy o rozwoju sztuki książki, kompozycji wydawniczej, ruchu wydawniczego, drukarstwa, księgarstwa, bibliotekarstwa oraz czytelnictwa. Joachim Lelewel w swoim dziele „Bibliograficznych ksiąg dwoje” wyszczególnił problemy nauki o książce podkreślając znaczenie faktów historycznych, które łączą się w całość ewolucyjną. Według niego bibliografia, czyli nauka o książce bez perspektywy historycznej staje się „wychudła i popada w suchoty”.
Jednak badania nad historia książki bibliotek są niesatysfakcjonujące, gdyż brak jest opracowań o charakterze przekrojowym. Potrzebne dla prowadzenia tego typu badań byłyby przekrojowe zbiory dokumentów i danych dotyczących prawodawstwa regulującego wydawanie i rozpowszechnianie książek, prawa autorskiego i prawa bibliotecznego, kalkulacji kosztów własnych wytwarzania książek oraz cen książek, stawek i zasad wypłacania honorariów autorskich, zasad opracowania edytorskiego itp. Historia książki do XVIII wieku w Polsce ma liczne opracowania dokumentujące działalność oficyn drukarskich, czego brakuje już w XIX wieku (czas zaborów).
Cybulski wspomina też o 3 funkcjach historii sklasyfikowanych przez Jerzego Topolskiego, są to:
Współudział w poznawaniu życia społecznego
Zaspokojenie człowieka pragnienia wiedzy o sobie
Oddziaływanie wychowawcze
W których dodatkowo mieszczą się też zadania historii książki(analogicznie do wyżej wymienionych funkcji):
Powstawanie i krążenie książek jako przejaw życia społecznego
Dostarczanie wiadomości pozwalających zaspokojenie ciekawości wiedzy o książkach funkcjonujących w skali światowej, narodowej, lokalnym środowisku, instytucjach, czy grupach zawodowych
Oddziaływanie wychowawcze na pracowników książki
Warto również wspomnieć o związku historii książki z praktyką, który polega przede wszystkim na kształtowaniu prestiżu zawodowego pracowników książki. Takie znaczenie miały obchody 600-lecia księgarstwa, obchodzone łącznie z 600-leciem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Podobnie 150-lecie „Ossolineum”, 50-lecie Biblioteki Narodowej i inne jubileuszowe obchody, którym towarzyszyły wystawy, referaty, publikacje, artykuły prasowe - odbierane były przez środowisko zawodowe jako przejaw ciągłości historycznej.