Rodzina jako instytucja wychowująca

Pojęcie rodziny

Rodzina jako podstawowa grupa społeczna, w której człowiek przychodzi na świat i z którą łączą go wielorakie związki do końca życia, stanowi przedmiot rozważań wielu nauk. Wynika to z bardzo złożonej roli i funkcji jakie rodzina pełni, tak w stosunku do jednost­ki, jak również społeczeństwa.

Dlatego zainteresowanie problematyką rodziny wśród badaczy jest rozległe i różnorodne. Świadczy to o wadze tego zagadnienia dla społeczeństwa.

„Powszechnie przez rodzinę rozumie się parę małżeńską i ich dzieci "jak to w skrócie określił S. Kowalski.

Bardziej wnikliwie i szczegółowo na temat rodziny wypowiada się J. Szczepański określając rodzinę jako grupę złożoną z osób, które łą­czy stosunek małżeński i rodzicielski. „Są to dwa podstawowe sto­sunki decydujące o powstaniu i istnieniu rodziny: małżeństwo i pokrewieństwo.

Pokrewieństwo może być rzeczywiste (między rodzicami i dziećmi własnymi) lub zastępcze (między rodzicami i dziećmi przybranymi).

Pokrewieństwo zachodzi w linii wstępnej: rodzice, dziadkowie, pradziadkowie, oraz w linii zstępnej: rodzice, dzieci, wnuki itd.

Jest to pokrewieństwo w linii prostej. Lecz do rodziny należą także krewni w linii bocznej (rodzeństwo, ciotkowie, wujkowie itd.). Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, obejmujące dwa pokolenia, a czasem także kilka rodzin połączonych pokrewieństwem w linii bocznej (wielka rodzina)" .

Józef Rembowski postrzega rodzinę jako „małą i jednocześnie pierwotną grupę o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowie­dzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenie zespoloną miłością i akceptującą się nawzajem.

Ważną rolę wychowawczą rodziny podkreśla Zbigniew Zaborow-ski słusznie twierdząc, że „Rodzina jest grupą wychowawczą, rodzice są połączeni określonymi stosunkami wzajemnymi i relacjami z dziećmi, posiadający określone pozycje i role do realizacji norm i wartości, które uznają"

Kolejny badacz J. Piotrowski określając rodzinę podkreślił, że „ w każdym społeczeństwie, od najbardziej pierwotnych i prostych do najbardziej rozwiniętych i złożonych niezależnie od sposobu zdobywania środków do życia i form gospodarowania, a więc nieza­leżnie od ustroju społecznego, rodzina jest komórką zaspokajającą podstawowe potrzeby swych członków".

B. Suchodolski określa rodzinę jako „środowisko naturalne, do którego przynależność opiera się na podstawie urodzenia"⁶ .Bardzo wyczerpująco temat rodziny porusza Franciszek Adam-ski⁷. Zgodnie z Maclverem i Page'em podkreśla, że: rodzina obej­muje „ uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego; obejmuje też określoną instytucjonalną formę małżeństwa, zawiera pewien system nomenklatury wyrażającej stosunki pokrewieństwa i dziedziczenie: jest jednostką gospodarującą, to znaczy zapewniającą swoim członkom utrzymanie i opiekę; zaspokajającą ich potrzeby materialne i przygotowującą ich do samodzielnego życia, jest grupą mieszkającą wspólnie, tworzącą jedno gospodarstwo domowe, które może obejmować dwa, a nawet trzy pokolenia. Różni autorzy próbują zbudować własne mniej lub bardziej zadowa­lające definicje rodziny. Cechą wspólną tych definicji jest jednak zawsze podkreślenie faktu, że rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeń­stwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom. Dalsze miejsca w definicjach zajmuje wspólnota gospodarcza, czyli wspólnota zamieszkania".

Rodzina jako grupa społeczna

Według definicji rodzina jako grupa społeczna, stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycje rodzinną i społeczną. Grupę rodzinną wyróżnia wśród innych grup współwystę-powanie następujących cech:

- wspólne nazwisko

- wspólna własność

- ciągłość biologiczna

- wspólna kultura duchowa.

Będąc małą grupą, grupą pierwotną rodzina zachowuje jednak swe niepowtarzalne oblicze. Tym co ją różni od zwyczajnej (typowej) małej grupy jest przede wszystkim:

- sposób wchodzenia do niej nowych członków,

- zanik przywództwa typowego dla małej grupy,

- wyraźny podział pokoleniowy,

- intymność stosunków.

Rodzina jest grupą zarazem zinstytucjonalizowaną i nieformalną, posiada bowiem cechy upodabniające ją do małej grupy, ale odznacza się też pewnymi znamionami organizacji określającymi proces jej powstania, trwania, rozpadu czy zaniku.

Rodzina wg. Rybickiego ma wszelkie dane, aby ją określać mianem zarówno wspólnoty, jak i zrzeszenia. Rodzina jako wspólnota:

- wypływa z natury ludzkiej, a nie jest dziełem umowy społecznej. U jej podstawy leży naturalny podział ludzi na dwie płci, zróżni­cowanie wiekowe, popędy seksualne, instynkt ojcowski i macie­rzyński;

- wymaga od swych członków głównie (od małżonków) integralne­go zespolenia celów i dążeń, podejmowanych dobrowolnie, a jednocześnie z poczuciem wewnętrznej konieczności;

- rządzi się miłością, a nie prawem, które ma tu zastosowanie jedynie jako konsekwencje i ochrona miłości;

- daje swym członkom wiele radości i przyjemności istotnie wspól­notowych, zupełnie różnych od radości i przyjemności gwaranto­wanych przez inne grupy społeczne.

Jednym z podstawowych czynników warunkujących wychowawczą działalność rodziny jako grupy społecznej jest struktura. Struktura rodziny w literaturze socjologicznej rozmaicie była pojmowana. Więk­szość badaczy definiując tę podstawową kategorię socjologicznego opi­su rodziny mniej lub bardziej wyraźnie akcentuje pewne, wspólne elementy.

Dla F. Adamskiego „ ....Struktura rodziny to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz, których przebiega życie i zachowanie małżeńsko - rodzinne'' .

O wiele wnikliwiej precyzuje pojęcie struktury rodziny Z. Tyszka „Wydaje mi się więc - pisze on,- że strukturę rodziny określa liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności (kohezji) rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów." ⁹

Rodziny o różnej strukturze charakteryzują się specyficznymi zacho­dzącymi w ich życiu zjawiskami i oddziaływaniem na dzieci. Struktura rodziny określa obecność i udział jej członków w życiu rodzinnym.

„ Struktura rodziny jest rozumiana jako jeden z czynników, który w życiu rodziny nie działa w izolacji i nie wyznacza bezpośrednio procesów rozwoju, ale jest wtopiony w złożone układy wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych, które to układy oddziaływują na oso­bowość i zachowanie młodych w znacznej mierze określają kierunki ich rozwoju."

Warunki wychowawcze środowiska rodzinnego, w którym wyrasta dziecko, są w dużym stopniu zdeterminowane wielkością rodziny, czyli określone przez liczbę dzieci w rodzinie. Różnice jakie zachodzą w sytuacji rodzinnej dziecka wychowywanego w rodzinie wielodzietnej i małodzietnej można rozpatrywać w związku z liczbą systemów wza­jemnego oddziaływania, wytworzonych przez powiązania zachodzące między członkami rodziny.

W rodzinach wielodzietnych istnieje wiele kombinacji, powiązań między członkami, dziecko łączą więzy nie tylko z matką i ojcem, ale również z każdym z rodzeństwa, co sprzyja jego uspołecznieniu .

Ze względu na liczebność można wyróżnić kilka typów rodzin. Według S. Kowalskiego ⁿ są nimi :

a) rodziny nieliczne (1-2 dzieci), nie sprzyjające uspołecznieniu dziecka z powodu braku (w przypadku jedynaka) albo ubóstwa kontaktów rówieśniczych z rodzeństwem;

b) rodziny średnioliczne (3-4 dzieci), o optymalnym dla procesu uspołecznienia układzie styczności między rodzeństwem oraz ro­dzicami i dziećmi;

c) rodziny bardzo liczne (ponad 4 dzieci) o raczej niekorzystnym dla procesu socjalizacji układzie stosunków - zbyt złożonym, trudnym do wychowawczego opanowania.

Istotny wpływ na przebieg wszechstronnego rozwoju dziecka, wywiera jego korzystna lub zła pozycja w rodzinie, którą w opinii L. Weselińskiej kształtują przede wszystkim dwa czynniki: wielkość i układ rodziny. W małej rodzinie rodzice mogą poświęcić dziecku więcej czasu i uwagi. Często jednak, zdaniem B. Wilgockiej - Okoń ¹² sytuacja taka wiąże się z ciągłym upominaniem dziecka, powodując jego bojaźliwość, lękliwość, brak koncentracji lub też z nieustannym zachwy­caniem się wszystkim, co dotyczy dziecka, co prowadzi do egocentry­zmu i braku samodzielności.

W rodzinie wielodzietnej wychowanie polega nie tylko na oddziały­waniu osób dorosłych, lecz i rodzeństwa. Starsze dzieci często opiekują się młodszymi, co sprzyja przyswajaniu pozytywnych postaw społecz­nych - młodsze zaś mogą od starszych zdobywać pewne informacje, kształtować nawet swoje umiejętności szkolne (czytanie, pisanie, licze­nie). Ponieważ duża rodzina często jest w trudniejszej sytuacji ekono­micznej, dzieci w niej wychowywane uczą się godzić z pewnymi koniecznościami, szybciej się usamodzielniają.

Bardzo ważny w przystosowaniu się dziecka do warunków szkolnych jest fakt czy wychowuje się ono w rodzinie pełnej czy też nie­pełnej. Utrata jednego z rodziców stanowi dla dziecka szok uczuciowy, wpływający niekorzystnie na jego rozwój. Przejawia się on głównie w zaburzeniu sfery społeczno- emocjonalnej, w nieśmiałości, osamot­nieniu a nawet agresji.

S. Kowalski dokonał podziału rodzin na zasadzie więzi społecznej, wyróżniając:

a) rodziny moralne, oparte na więzi biologicznej między rodzi­cami i wszystkimi dziećmi, odznaczające się dobrą atmosferą współżycia, spójnością wzajemnych kontaktów dzieci, ich ukierunkowaniu na zaspokajanie potrzeb i aspiracji wszystkich ich członków, a w szczególności na właściwe wychowaniu i wykształcenie dzieci, dążące do likwidacji pojawiających się konfliktów między członkami;

b) rodziny rozbite wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców, z dalszym różnicowaniem ich na typy podrzędne wg. przyczyn tego rozbicia (śmierć, separacja, rozwód), z któ­rych każdy implikuje swoiste trudności i problemy wycho­wawcze;

c) rodziny zreorganizowane przez zawarcie po ich rozbiciu drugiego lub jeszcze następnego małżeństwa, stanowiące skomplikowany układ stosunków społecznych między „ natu­ralnymi" i przybranymi rodzicami a dziećmi oraz problem „ ojczyma" czy „macochy";

d) rodziny zdezorganizowane, w których panują stosunki kon­fliktowe, zaburzające proces uspołecznienia;

e) rodziny zdemoralizowane, pozostające w kolizji z prawem i moralnością, oraz zasadami współżycia z szerszym środowi­skiem, będące głównym źródłem deprawacji dziecka;

f) rodziny zastępcze - oparte na więzi współżycia i funkcji opiekuńczo wychowawczej w stosunku do dzieci, przy świa­domości braku więzi biologicznej z nimi.

Na podstawie wyników badań przeprowadzonych w Polsce między innymi przez H. Izdebską , N. Hań - Iglewicz i H. Spionek , wiadomo, że występuje ścisła zależność między zaburzeniami w proce­sie społecznego przystosowania się dziecka do wymagań szkolnych, a niepełnością rodziny lub jej dezorganizacją, zwłaszcza przez alkoho­lizm jednego lub obojga rodziców. U dzieci pochodzących z takich rodzin stwierdzono ogólnie mniejszy stopień dojrzałości społecznej, występowanie zachowań dewiacyjnych, trudności w pełnieniu ról społecznych w grupie rówieśniczej, konflikty z członkami rodziny i nauczycielami.

Rola struktury rodziny w jej funkcjonowaniu i wpływie na dzieci, jest zróżnicowana szeregiem specyficznych zjawisk. Układy czynników tak zewnętrznych jak i wewnętrznych są niezwykle złożone . Stwierdzono, że „ nie struktura jako fakt i warunek zewnętrzny ma decydujące znaczenie dla pomyślnego lub niepomyślnego funkcjonowania rodziny i dla osobowości dziecka, zachowania jej członków, ale charakter międzyosobowy stosunków, oddziaływania wychowawcze rodziców na dzieci i oddziaływania dzieci, na rodziców, kierunki własnej aktywności członków rodziny".

Rodzina jako instytucja wychowująca

Rodzina może też być traktowana jako instytucja społeczna. Rozu­mienie rodziny jako instytucji społecznej musi uwzględniać cały szereg cech i funkcji oraz specyficzny układ stosunków miedzy osobami różnej płci i wieku.

Układ ten wyznacza normy regulujące współżycie seksualne, wyda­wanie na świat dzieci i ich wychowanie, a także linie pokrewieństwa, dziedziczenie majątku i współdziałanie w ramach gospodarstwa domo­wego. Gdy mówimy o rodzinie jako instytucji społecznej zawsze mamy na myśli jej formalne ustanowienie i funkcjonowanie według określo­nych norm społecznych w ramach danego systemu społecznej kontroli. Jako instytucja rodzina jest przedmiotem studiów badających jej strukturę, zakres działania, podział i charakter ról jej członków, a przede wszystkim realizowane funkcje. Sens rodziny jako instytucji sprowadza się więc przede wszystkim do pełnienia przez nią niezbędnych dla rozwoju społeczeństwa funkcji.

Rodzina dawna miała więcej cech instytucji - choćby z tego względu, że pełniła liczne funkcje i dlatego rządziła się określonymi, sformalizowanymi wzorcami zachowań, wzajemnych odniesień poszczególnych jej członków. Powolne odpadanie poszczególnych funkcji pociągnęło za sobą proces deformalizacji stosunków wewnętrz­nych i wyrównywania pozycji członków rodziny ze względu na pełnione przez nich role.

Im bardziej rodzina traciła poszczególne funkcje instytucjonalne tym bardziej odnajdywała samą siebie. Razem też z oddawaniem przez rodzinę kolejnych funkcji zaznaczał się proces jej wyodrębniania się ze społeczeństwa. Dawnej bowiem niemal utożsa­miała się z nim, była małym „ państwem" małą społecznością państwo­wą, realizowała wszystkie podstawowe funkcje społeczne.

Dziś społeczeństwo odbierając rodzinie poszczególne jej funkcje niejako wyodrębnia ją od siebie bardziej różnicuje i wzajemnie unieza­leżnia.

Funkcje rodziny, decydujące o jej społecznym znaczeniu, obejmują podstawowe zadania jej członków.

1 Q

Wg Roberta Woźniaka do głównych funkcji rodziny zalicza się:

1. Przygotowanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielę­gnowanie i wychowywanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego.

2. Prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspokajającego potrzeby członków rodziny.

3. Sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowa­niem, kulturą, zdrowiem, trudnościami życiowymi.

Bardzo szeroko funkcje rodziny przedstawił Z. Tyszka. Do tych

funkcji zaliczył:

> materialno - ekonomiczną funkcję rodziny. Przejawia się ona w za­spokajaniu materialnych potrzeb członków rodziny, a pośrednio i niektórych potrzeb społecznych. Składnikami jej są cztery podfunkcje:

a) produkcyjna

b) zarobkowa

c) gospodarcza

d) usługowo - konsumpcyjna.

Podfunkcje te nie zawsze występują równocześnie i w jednakowym rozmiarze.

Ich zasięg i poziom realizacji zależy od głównego jej źródła utrzymania. > opiekuńczo - zabezpieczająca polega na materiałowym i fizycznym

zabezpieczeniu członków rodziny w niezbędne do życia środki

oraz wspomaganie osób. Niesprawnych oraz innych wymagających

czasowej lub stałej opieki; * prokreacyjna funkcja rodziny jest formą emocjonalno- rodzicielskich

potrzeb współmałżonków i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa.;

> seksualna funkcja rodziny jest społecznie powszechnie akceptowaną formą współżycia płciowego;

> legalizacyjne - kontrolna funkcja rodziny przejawia się w legalizacji niektórych typów zachowań człowieka i w sprawowaniu wzajemnej kontroli członków rodziny. Niektóre z zachowań, jak współżycie sek­sualne małżonków czy posiadanie dzieci poza rodziną są społecznie dezaprobowane. Naruszanie pewnych wzorów zachowań uznanych za wewnątrzrodzinne jest represjonowane przez pozostałych człon­ków rodziny, szersze otoczenie społeczne, kościół a także system prawny;

> socjalizacyjna funkcja rodziny jest konsekwencją funkcji prokreacyj­nej. Funkcja ta jest realizowana dwupłaszczyznowo: jako przygoto­wanie dzieci do samodzielnego pełnienia podstawowych ról społecz­nych oraz jako wzajemne dostosowanie osobowości małżonków. Świadoma i intencjonalna socjalizacja nazywa się wychowaniem wewnątrzrodzirmym, które realizuje rodzina jako grupa zwana też środowiskiem wychowawczym;

> klasowa funkcja rodziny. Istota jej polega na wstępnym nadawaniu dzieciom i niepracującemu małżonkowi pozycji w strukturze klasowo - warstwowej i zawodowej danego społeczeństwa oraz na socjalizacji potomstwa;

> kulturalna funkcja rodziny polega na zapoznaniu młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa, wpajaniu odpowiednich norm i systemów wartości, przekazywaniu dziedzictwa kulturowego i organizowaniu w gronie rodzinnym najrozmaitszych zajęć, dostar­czających domownikom przeżyć estetycznych;

> funkcja rekreacyjne - towarzyska. Dom rodzinny jest miejscem wypoczynku i nawiązywania niezbędnych dla człowieka kontaktów towarzyskich. Kontakty te utrzymywane są w ramach zarówno małej, jak i szerszej rodziny, a także z osobami zaprzyjaźnionymi, które odwiedzają daną rodzinę, bądź poszczególnych jej członków. Dom rodzinny, jego atmosfera i wyłączność służą do rozładowania napięć psychicznych powstałych poza nim. Ostatnią wyodrębnioną przez Z. Tyszkę funkcją rodziny jest funkcja emocjo­nalno- ekspresyjna. W gronie rodzinnym najczęściej człowiek zaspo­kaja znaczną część potrzeb emocjonalnych i potrzeb wyrażania swej osobowości. ¹⁹

Jan Szczepański bardziej zwięźle przedstawia funkcje spełniane lqz rodzinę i utrzymuje je w następujących punktach:

a) Utrzymywanie ciągłości biologicznej społeczeństwa. Rodzina rozrasta się od „ wewnątrz "przez zaspokajanie potrzeb seksual­nych i dążności rodzicielskich; stąd wiele społeczeństw stosunki seksualne pozamałżeńskie uważa za przestępstwo, naruszenie norm moralnych lub tabu; rodzina zapewnia biologiczne utrzymanie (wyżywienie, ubranie, mieszkanie) swoim członkom.

b) Rodzina utrzymuje ciągłość kulturalną społeczeństwa przez prze­kazywanie dziedzictwa kulturalnego następnym pokoleniom,

c) dokonuje ona socjalizacji młodego pokolenia, czyli wprowadzenia go w normy życia zbiorowego i mechanizm konformizmu życia społecznego.

d) Rodzina nadaje pozycję społeczną swoim dzieciom . W niektó­rych społeczeństwach np. kastowych, feudalnych fakt urodzenia decydował na całe życie o pozycji jednostki W każdym społe­czeństwie pozycja społeczna zajmowana przez rodziców , ich stan wykształcenia, posiadania i t p. jest nieraz czynnikiem decydującym o karierze życiowej dziecka.

e) Rodzina jest także instytucją kontroli społecznej, zwłaszcza mło­dego pokolenia. Ponadto jest ona potężnym czynnikiem kontroli zachowań seksualnych. Spójna, zrównoważona rodzina zapobiega skutecznie odchyleniem od norm zachowań we wszystkich prawie dziedzinach życia społecznego, gdyż odchylenia te mogą mieć skutki dla wszystkich członków rodziny.

W procesie wychowania w rodzinie występują oddziaływania zamie­rzone - celowe, świadome i ukierunkowane na realizację celu. Wystę­pują także wpływy niezamierzone, pojawiające się ubocznie przy reali­zowaniu innych celów. Obydwa rodzaje oddziaływań mogą mieć źródło nie tylko w osobach, lecz i w przedmiotach należących do sytuacji wychowawczych. Oddziaływanie osób przejawia się w ich słowach i zachowaniach.

W procesie wychowania domowego występuje dominacja wpływów niezamierzonych nad zamierzonymi. Wychowanie w rodzinie zawiera się w całokształcie jej oddziaływań. Wśród funkcji wychowaw­czych jakie rodzina może zapewnić dziecku wymienia się następujące:

1. "Rodzina zaspakaja podstawowe, biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka, takie jak potrzebę bezpieczeństwa, zależności, miłości. Kształtuje zarazem nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne: potrzebę życzliwości, uznania, zaspokojenia ciekawości, samourzeczywistnienia i wielu innych.

2. Rodzina przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa, pośredniczy w nadawaniu przez dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z otoczenia oraz większości bodźców zewnętrznych.

3. Rodzice i inni członkowie rodziny przekazują dzieciom określone systemy wartości i norm społecznych.

4. Rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli oso­bowych i wzorów zachowań w konkretnych sytuacjach życia codziennego.

5. Rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka i przyjmowania przez nie zadań i obowiązków wykraczających poza jego osobiste potrzeby i interesy, współdziałania w grupie, pełnienia ról społecznych.

6. Rodzina jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje ono swe siły i możliwości, znajdując oparcie i punkt odnie­sienia (wzorce) w rodzinach lub innych członkach rodziny, na ich wsparcie, radę i pomoc dziecko może zawsze liczyć.

Rodzina prawidłowo wypełniająca swe zadania może skutecznie przeciwdziałać niekorzystnym zjawiskom, trudnościom życiowym dziecka, stawać się jakby „ niwelatorem wstrząsów". Stąd wynika jesz­cze funkcja rehabilitacyjna. Odnosi się ona do wyposażenia dziecka w taki zasób życia uczuciowego, uczuć społecznych, które sprzyjają kształtowaniu równowagi emocjonalnej, odporności na sytuacje nie sprzyjające, zapobiegają frustracjom i ułatwiają adaptację społeczną. Wymienione funkcje są w zasadzie nierozerwalne ze względu na ich wzajemne powiązania, a zwłaszcza psychologiczne przesłanki procesu wychowania. Działania opiekuńcze, podejmowane przez rodzinę mają na celu zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych dziecka. Są to zabezpieczenia bytu materialnego: pożywienie, warunki snu, wypoczynku, troska o zdrowie.

Rodzina wypełniając te funkcje kształtuje u dziecka nawyki i przy­zwyczajenia związane z zaspakajaniem tych potrzeb. Łączy się to z jego nawykami społeczno- kulturowymi, ale i stwarza warunki do kształto­wania potrzeb wyższego rzędu tj. poznawczych, realizacji zaintereso­wań itp.

Dla prawidłowego rozwoju dziecka należy mu zapewnić więcej aniżeli opiekę materialną. Niezastąpiona jest rola rodziny w zakresie zaspakajania potrzeb psychicznych. Warunki jakie stwarza środowisko rodzinne pozwalają na poczucie przynależności do kogoś, oparcia, uczucia rodziców i osób bliskich. Są niezbędne dla prawidłowego rozwoju osobowości, ale też przygotowują do życia w społeczeństwie. „Troska o prawidłowy rozwój umysłowy i zdrowie dziecka idzie w parze z zaspokajaniem j ego potrzeb fizycznych i psychicznych .

Do zadań rodziny należy także wprowadzenie przez nią dziecka w mowę ojczystą. Zanim przejdzie ono oddziaływanie instytucji wychowujących - w domu uczy się mówić, identyfikować przedmioty świata zewnętrznego, zachowania ludzi tu zdobywa wiedzę umożliwia­jącą spostrzeganie i interpretowanie zjawisk zachodzących w otoczeniu.

Elementy życia rodzinnego stanowiące o specyficznym jego układzie w wychowanie dzieci sprawiają, iż w rodzinie kształtują się podstawy światopoglądu.

Dziecko wdrażane jest w system wartości, które pobudzają moty­wację działania. Kształtuje i rozwija takie cechy jak: uczciwość, dobroć, życzliwość, towarzyskość, patriotyzm czy szacunek do ludzi. „Zgodność małżonków w poglądach na wartości moralne i normy postępowania sta­nowi ważny warunek przekazywania dzieciom odnośnych postaw względem tych wartości i norm."²³

M. Ziemska grupuje obowiązki, jakie wynikają z funkcjonowania rodziny, wokół takich funkcji:

1) Funkcja prokreacyjna - polegająca na dostarczaniu nowych członków nie tylko dla własnej grupy, lecz także i dla całego spo­łeczeństwa. Jednocześnie, choć obecnie już nie w bezpośrednim związku z prokreacją, zaspakajane są potrzeby seksualne kobiety i mężczyzny.

2) Funkcja produkcyjna - pełnienie jej wiąże się z dostarczaniem społeczeństwu pracowników, a tym samym prowadzi do zwiększenia twórczych sił. Ponadto dzięki pracy zarobkowej członkowie rodziny mogą zaspakajać swoje potrzeby ekonomiczne.

3) Funkcja usługowo- opiekuńcza- zapewnia członkom rodziny codzienne usługi (wyżywienie, czystość odzieży, mieszkania itd.) oraz opiekę dzieciom i starcom. Zaspokaja w ten sposób potrzeby bytowe i opiekuńcze członków.

4) Funkcje socjalizacyjna - przejawia się w przekazywaniu potom­stwu języka, obyczajów, wzorów, zachowań, wartości moralnych i kulturowych oraz sprawowaniu kontroli nad zachowaniem swych członków. Działanie tej funkcji odnosi się nie tylko do dzieci, które dzięki życiu w rodzinie wracają do społeczeństwa, ale i do współmałżonków, gdyż proces dostosowywania się ich w małżeństwie jest procesem socjalizującym.

5) Funkcja psychohigieniczna - stwarza warunki do rozwoju oso­bowości członków rodziny przez zapewnienie stabilizacji bezpieczeństwa, przynależności, możliwości wymiany emocjo­nalnej, a tym samym przyczynia się do ich dojrzałości emocjo­nalnej i równowagi psychicznej.²⁴

Wymienione funkcje rodziny stanowią istotną podstawę jej egzy­stencji. Spełnione należycie, podnoszą jej rangę jako naturalnej grupy społecznej, zdolnej zaspokoić najpilniejsze potrzeby swych członków.

Socjalizacja i wychowanie w rodzinie

Rodzina jest podstawowym środowiskiem życia dziecka, w któ­rym dokonują się procesy socjalizacji i wychowania. J. Szczepański określa socjalizację jako „ tę część całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania się według przyjętych wzorów, uczy ją rozumienia kultu­ry, czyni ją zdolną do utrzymania się i wykonywania określonych ról społecznych"

Socjalizację wg. T. Parsonsa - można uważać za wyrobienie w jednostce poczucia obowiązku i umiejętności koniecznych do peł­nienia w przyszłości ról dorosłych. W poczuciu obowiązku można wyróżnić dwa składniki: wdrożenie panujących w danym systemie wartości i przystosowanie do pełnienia określonej roli w społeczeń­stwie.

Uzupełnieniem tego stanowiska może być sformułowanie R. Hilla, iż „socjalizacja jest określona jako proces uczenia się poprzez, który jednostka jest przygotowana do sprostania wymogom, które społe­czeństwo stawia jej zachowaniu w różnorodnych społecznych sytuacjach"

Problemem tym zajmował się również Henryk Pielka, który stwierdził, że „ włączenie jednostki w procesie socjalizacji w system ról społecznych jest jednym z podstawowych mechanizmów socjali­zacji. Wielce znaczącą część procesów socjalizacji dokonuje się jako wpływ środowiska rodzinnego na rozwijającą się w nim jednostkę. Rodzina stanowi bowiem nie tylko pierwsze środowisko społeczne człowieka, ale również środowisko o szczególnej ważności z uwagi na pierwszeństwo w doświadczeniu indywidualnym oraz różnorod­ność i częstość procesów interakcji i wymiany między jednostkowej, które w nim mają miejsce. Dziecko przychodzi na świat w rodzinie i w niej zastaje określone przedmioty, urządzenia, poglądy, system wartości, a więc zastaje określoną kulturę rodziny, której wpływowi jest poddane od samego początku swego życia."

W procesie socjalizacji równie ważne są uczestniczące w nim gru­py rówieśnicze i społeczność lokalna, następnie szersze społeczności, instytucje kształcące i wychowujące, wspomagające rodzinę w wypeł­nianiu przez nią funkcji, środki masowego przekazu itp. Wpływ i oddziaływanie rodziny dokonuje się w tym czasie, gdy dziecko jest szczególnie podatne na proces socjalizacji a rodzina jest jedną grupą kształtującą w sposób bezpośredni zachowanie człowieka.

Niektórzy autorzy sądzą, że socjalizacja dokonuje się we wcze­snym okresie życia dziecka w wyniku oddziaływania rodziny. Oma­wiając takie rozumienie socjalizacji Stanisław Kowalski podkreśla, że w literaturze naukowej spotykamy się ,, ... z węższym pojmowa­niem tego procesu, ograniczającym go na przykład do wczesnych doświadczeń dziecka (przede wszystkim w rodzinie), w zakresie elementarnych form zachowania się albo do płaszczyzny przeciw­działania odchyleniom od zachowania się społecznie pożądanego".

Florian Znaniecki określa socjalizację jako proces wchodzenia lub wzrastania w kulturę. Polega ona na poznawaniu i przyjmowaniu przez jednostkę tradycji i wzorów kulturowych wyznaczających sposób jej zachowania się. Wynikiem tego procesu jest upodobnienie się jednostki do środowiska społecznego oraz wytworzenie związanych z tym nawyków, przyzwyczajeń i postaw. Badania tak ro­zumianej socjalizacji wymagają dokładniejszego poznania grupy od­działującej na daną osobę oraz bliższego sprecyzowania treści tego wpływu. Wiąże się to z badaniem kultur wytworzonych przez grupy społeczne spełniające funkcje czynnika socjalizującego.

Analizując proces socjalizacji trzeba bliżej określić zmiany wystę­pujące w jednostce w wyniku oddziaływania na nią danej grupy społecznej. Zmiany te dokonują się w osobowości jednostki będącej przedmiotem socjalizacji. Jak podaje Jan Szczepański „ socjalizacja kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje go do życia w zbiorowości, umożliwia porozumienie się i inteligentne działanie w jej ramach, uczy, jak się zachować, by osiągnąć cele życiowe".

Podobny pogląd reprezentuje Krzysztof Przecławski, który uważa socjalizację za „ proces zmian, zachodzących w jednostce pod wpły­wem środowiska społeczno - kulturowego, polegający na rozwoju osobowości w kierunku społecznie pożądanym."

Trudno się nie zgodzić z Marią Ziemską, która twierdzi, że ro­dzinna socjalizacja potomstwa „występuje w postaci socjalizacji mniej lub bardziej zamierzonej, intencjonalnej, nazwanej wychowaniem".

Źródłem spontanicznych oddziaływań socjalizacyjnych są material­ne i kulturalne warunki życia dziecka w rodzinie, wartości cenione przez rodziców pod kątem widzenia dobra dziecka, ideał dziecka funkcjonujący w świadomości rodziców. Wymienione czynniki tworzą atmosferę, która może stanowić bogate źródło silnych jakkol­wiek nie zamierzonych oddziaływań socjalizacyjnych na potomstwo. Natomiast styl, metody oraz cele wychowania rodzinnego zaliczamy do socjalizacji zamierzonej, intencjonalnej.

Jak już wcześniej wspomniano, niezbędne jest rozpatrywanie procesów socjalizacyjnych i wychowawczych razem. Przedstawię, więc teraz analizę tego pojęcia dokonaną przez różnych autorów.

A. Tchorzewski stwierdza, że „zdefiniowanie pojęcia wychowania jako przedmiotu badań staje się niezwykle trudne do uchwycenia w obszarze wszystkich dyscyplin (i subdyscyplin) nauk pedagogicz­nych, w tym również dla teorii wychowania ze względu na swoistą nieokreśloność spowodowaną jego wyjątkową pojemnością znaczeniową".

Bardzo konkretne zdanie na temat wychowania ma A. Janke. Uważa on, że „ wychowanie rodzinne jawi się przede wszystkim jako proces różnorodnych wpływów tkwiących swymi podstawami w sa­mej rodzinie, ale i także poza nią, umożliwiający jednostkom tworzą­cym rodzinę (jej członkom ) kształtowanie się jako jednostki ludz­kie".

Powtarzając za W. Okoniem „ wychowanie to świadomie organi­zowana działalność społeczna, której celem jest wywołanie zamierzo­nych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo- instrumentalną związaną z poznawaniem rzeczy­wistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę aksjolo­giczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata.

Jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia".

Wychowanie planowe realizowane jest na podłożu wychowaw­czych wpływów środowiska naturalnego, w szczególności wynikają­cych z dynamiki przemian społecznych. Termin „ socjalizacja " ma szerszy zakres od terminu „ wychowanie'. Socjalizacja jest procesem, dzięki któremu jednostka staje się uczestniczącym członkiem społe­czeństwa ludzi dorosłych . Rodzina przez niezamierzony wpływ samorzutny (na który zwracał uwagę Z. Mysłakowski) wynikający z więzi uczuciowej i zespołu interakcji między członkami oraz przez wzory osobowe rodziców, a także przez zamierzone oddziaływania opiekuńcze i wychowawcze przygotowuje dziecko do samodzielnego życia w społeczeństwie, które podejmuje ono w przyszłości jako człowiek dorosły. W wyniku socjalizacji dokonuje się uspołecznienie jednostki przejawiające się w skłonności do działa­nia prospołecznego. Przygotowanie jednostki do życia w społeczeń­stwie może być w znacznej mierze działaniem rodziców, nawet nie funkcjonujących celowo jako wychowawcy lecz zmuszających, skłaniających lub choćby tylko dopuszczających tę jednostkę od dzieciństwa do uczestnictwa, w miarę możności, w ich własnej pracy, w czynnościach społecznych i w organizacji życia rodzinnego.

Jak wynika z przedstawionych definicji socjalizacji i wychowania, oba te procesy zazębiają się i uzupełniają zarówno przy próbach definicji jak również w praktycznym oddziaływaniu na człowieka.

---