39. KULTURA ŚREDNIOWIECZA
Średniowiecze było epoką najdłuższą w dziejach nowożytnych. Trwało ponad tysiąc lat.
Epoka ta dzieli się na: wczesne średniowiecze, które trwało od V do XI wieku, dojrzałe średniowiecze obejmujące okres od XI do XIII wieku i późne średniowiecze tzw. „jesień średniowiecza” trwająca od XIV do XV wieku.
Europa średniowieczna, przede wszystkim zaś jej kultura, była "dzieckiem" antycznej cywilizacji śródziemnomorskiej. W wyniku podziału Cesarstwa Rzymskiego u schyłku starożytności doszło do powstania dwóch odrębnych kręgów kulturowych: zachodniego - na podłożu łacińskim i wschodniego - na podłożu greckim. Średniowiecze utrwaliło ów podział
i dwukierunkowy rozwój kultury chrześcijańskiej. Znalazło to odbicie w odmiennych formach życia kulturalnego oraz w twórczości artystycznej, a w Kościele doprowadziło do rozpadu chrześcijaństwa na prawosławne i katolickie. Część więc krajów europejskich, w tym Polska, znalazło się w orbicie kultury zachodniej, a część - wschodniej.
W okresie średniowiecza rozwinęły się dwa style architektoniczne: romański i gotycki.
Styl romański objął Europę w XI-XII wieku w krajach okupowanych niegdyś przez Rzym, stąd nazwa. Szczególnie zaznaczył się w dziedzinie architektury obronnej (warowne zamki, położone na wzgórzach, otoczone murami i fosami) i sakralnej (kościoły i opactwa - najwięcej cysterskich i benedyktyńskich). Ośrodkiem najintensywniejszego rozwoju sztuki budowlanej na początku XI wieku była Francja, stąd tam właśnie znajduje się najwięcej przykładów budowli romańskich.
Charakterystyczne cechy budowli romańskich to grube mury, bryła budynku ciężka
i masywna, często zbudowana na planie koła lub krzyża greckiego, z nawą główną i nawami bocznymi, materiał to kamienne bryły, związane zaprawą; podwyższona nawa główna zakończona absydą, wieże - zwykle dwie przy wejściu, czasem dodatkowa na skrzyżowaniu naw, najwyższa z dzwonami pełniła funkcję punktu obserwacyjnego, małe, wąskie okienka - często biforium lub triforium, będące jednocześnie strzelnicami, kolumny i mary jako elementy konstrukcyjne i dekoracyjne, często z ozdobnymi płaskorzeźbami, ciężkie sklepienie kolebkowe lub krzyżowe, liczne, półokrągłe przybudówki wzmacniające bryłę całej budowli, półkoliste luki jako główny element konstrukcyjny.
Najbardziej znane budowle romańskie w Polsce to kaplica św. Feliksa i Adaukta oraz krypta św. Leonarda na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, kolegiaty w Tumie pod Łęczycą i w Kruszwicy, kościoły w Sandomierzu, Czerwińsku, Opatowie, zabudowania klasztorne w Koprzywnicy, Wąchocku, Sulejowie, ruiny licznych zamków.
W Europie natomiast to opactwa: w Cluny (znane tylko z wizerunków - zburzone
w XVIII wieku), Citeaux, Morimond, kościoły w Owernii, Notre Dame w Poitries, Perigueux, Tuluzie, Moissac, Durham, Mediolanie, Moguncji, Kolonii, Spirze, Wormacji, Hildesheim, Pizie i wiele innych powstałych wg różnych szkół o lokalnym zasięgu.
Styl gotycki, którym do dziś określa się tę niezwykłą architekturę miał początkowo negatywne znaczenie i został wprowadzony do literatury przez Giorgio Vasariego w 1550 roku w jego biografiach słynnych artystów. Nazwa pochodzi od plemion Gotów, uważanych za barbarzyńców. Zresztą sam styl również w okresie renesansu uważany był za "dziwaczny
i barbarzyński". Piękno budowli gotyckich doceniono dopiero od połowy XVIII wieku w Anglii i we Francji, a styl ten rozsławił szczególnie Wiktor Hugo powieścią Katedra Marii Panny w Paryżu (inny tytuł Dzwonnik z Notre Dame) wydaną w 1825 roku.
Pierwsze budowle gotyckie zaczęły powstawać we Francji po 1140 roku, a w Anglii około 1200, pięćdziesiąt lat później w Niemczech. Ostatecznie styl objął całą Europę.
W różnych rejonach wykształciły się odmiany gotyku z pewnymi lokalnymi cechami charakterystycznymi, np. w Hiszpanii czy w Wenecji mocno zaznaczają się wpływy mauretańskie. Okres wczesnego gotyku zakończył się ok. 1300 roku, rozkwit trwał przez cały XIV wiek, schyłek nastąpił w XV-XVI wieku. Styl był ściśle związany z kulturą rycerską, miejską i zakonną, dlatego znalazł swe odbicie w architekturze świeckiej i sakralnej.
Charakterystyczne cechy budowli gotyckich to: strzelistość i lekkość budowli, szczególnie widoczna w kościołach, mury z czerwonej cegły uzupełnianej kamieniem (np. ,,szkoła krakowska") lub drewnianą konstrukcją (tzw. "mur pruski"), cienkie ściany, często wzmacniane wewnętrznie lub zewnętrznie (skarpy, łuki przyporowe), niejednokrotnie bardzo wysokie (w katedrze w Kolonii wysokość ścian dochodzi do 157 metrów, w Strasburgu-do 143 metrów, w wiedeńskim kościele św. Szczepana do 136 metrów), skomplikowana bryła budowli, często z prawdziwym lasem wież i wieżyczek, wieże o różnym kształcie - wysmukłe ze stromym dachem lub płasko ścięte, jakby niedokończone, układ kościołów bazylikowy (nawy o różnej wysokości, tj. środkowa - wyższa, a boczne - niższe) lub halowy (nawy
o jednakowej wysokości) zwykle na planie krzyża łacińskiego, sklepienia najczęściej ostrołukowe krzyżowo-żebrowe, oprócz łuków ostrych łuki o różnych kształtach: "ośli grzbiet", łuk Tudorów, „liść koniczyny", odwrócony ostry łuk, sklepienia o różnych konstrukcjach: wachlarzowate, kryształowe, siatkowe, gwiaździste i inne, konstrukcja szkieletowa całych budowli, z systemem filarowo-żebrowym, wysokie, ostrołukowe okna często z kolorowymi witrażami, również okna rozetowe (tzw. "różyca" o ogromnych nieraz rozmiarach - np. w katedrze Notre Dame w Paryżu różyca ma 13 metrów średnicy,
a w katedrze sztrasburskiej -14 metrów), mnogość kamiennych detali i ozdób: rzeźb, płaskorzeźb, fryzów, kwiatonów, potężne ozdobne portale wokół wejść do budynków, silnie ufortyfikowane zamki, mury obronne, często podwójne ze zwodzonymi mostami, basztami.
Najbardziej znane budowle gotyckie w Polsce: katedra na Wawelu, bazyliki Mariackie w Krakowie, Gdańsku, Wrocławiu, kolegiata w Wiślicy, kaplice w Raciborzu i Trzebnicy, zamki w Lidzbarku, Malborku, Kwidzyniu, zabudowania miejskie Wrocławia, Torunia, Collegium Maius w Krakowie.
Zabytki w Europie to mury obronne Carcassone, opactwo Mont Saint-Michel, katedry: Notre Dame w Paryżu, w Canterbury, w Mediolanie, w Sienie, w Reims, w Chartres,
w Kolonii, w Amiens, św. Wita w Pradze, we Fryburgu, we Florencji, św. Anny
i Bernardynów w Wilnie i wiele innych, opactwo Westminsteru w Londynie, pałace: Dożów, Moretta, Desdemona, Ca d'Oro w Wenecji, zabudowa miejska w Hildesheim, most Karola
w Pradze.
NAJWYBITNIEJSZE RZEŹBY ROMAŃSKIE
Do najwybitniejszych rzeźb romańskich należą rzeźby w portalach burgundzkich kościołów w Autun, Beaulieu. W portalach romańskich najczęściej przedstawiany jest Chrystus w mandorli (czyli świetlistej, owalnej poświacie wokół całej postaci, świetlistej tęczy), w otoczeniu ewangelistów, świętych, aniołów oraz sceny Sądu Ostatecznego, wizerunki potworów apokaliptycznych, zwierząt. Dla człowieka średniowiecznego dekoracje rzeżbiarskie to biblia pauperum ("biblia ubogich"), realizująca dydaktyczny cel sztuki sakralnej. Oprócz rzeźby w kamieniu bardzo popularna stała się rzeźba w brązie świadcząca
o wysokim poziomie średniowiecznego odlewnictwa. Do dziś zachowało się na terenie całej Europy wiele sprzętów wykonanych z brązu: naczynia, świeczniki, dzbanki (często
w kształcie zwierząt), chrzcielnice, drzwi (w Nowogrodzie i w Hildesheim) oraz XII-wieczne wykonane nad Mozą Drzwi Gnieźnieńskie (na których przedstawiano sceny z życia św. Wojciecha).
NARODZINY MALARSTWA
Narodziny malarstwa nowożytnego dokonały się w XIII-XIV wieku we Florencji. Charakterystyczne są płaskie, nierealne, jakby płynące w powietrzu postaci z surowymi twarzami. Nawet duże obrazy stwarzają wrażenie powiększonych miniatur. Natomiast dobrze rozwinęło się podporządkowane architekturze malarstwo ścienne. Na freskach przedstawiano sceny z życia świętych, ilustrowano Pismo święte. W Polsce bardzo cenne są ryty odkryte na kamiennej podłodze kolegiaty w Wiślicy, a przedstawiające prawdopodobnie księcia Bolesława Kędzierzawego z rodziną.
Ośrodkiem rzeźby gotyckiej było Reims w Szampanii. Stamtąd pochodzi charakterystyczny sposób przedstawiania Madonny z Dzieciątkiem. Pełna wdzięku, uśmiechnięta kobieta z dzieckiem na ręku, stoi z lekko odchyloną głową.
Także w Polsce powstawały takie wizerunki Matki Bożej od XIII aż do XVII wieku,
a najsłynniejsza z nich to Madonna z Krużlowej, znajdująca się w krakowskim Muzeum Szołayskich. W większości autorami tych rzeźb byli anonimowi twórcy. Inny styl rzeźby, nazywany dla odróżnienia od poprzedniego "miękkim" miał swój początek we Włoszech
i stamtąd przez Czechy przeszedł do Niemiec. Z Niemiec z Norymbergii wywodzi się ekspresjonistyczna szkoła rzeźbiarska. Jej przedstawicielami byli m.in.: Tilman Riemenschneider, Adam Krat, Konrad Meit, Michał Pacher i wreszcie Wit Stwosz urodzony ok. 1438 roku w Horbie. Artysta ponad 30 lat spędził w Krakowie, tu pozostały jego największe dzieła z ołtarzem mariackim na czele.
Kolebką malarstwa były Włochy. Ponieważ nie zachowały się zabytki malarstwa starożytnego, średniowieczni twórcy musieli poszukiwać innych wzorców. Z całą pewnością początkowo wzorowali się na sztuce bizantyjskiej, potem szukali własnych dróg. Największych odkryć w malarstwie dokonał Giotto cli Bondone. Praktycznie od niego zaczyna się nowe malarstwo z nowatorskim studium postaci, gestów, natury, ruchu, wyrazu twarzy, perspektywy i przestrzeni. Giotto jest autorem scen z żywota św. Franciszka
w Kościele w Asyżu oraz fresków w kościele Panny Marii dell'Arena w Padwie. Jego rozwiązania zyskały licznych naśladowców, tworzących w dwóch konkurujących ze sobą szkołach: florenckiej i sieneńskiej.
Na terenie północnej Europy, do dziś nie wiadomo skąd, pojawili się twórcy malarstwa niderlandzkiego - dwaj bracia Hubert i Jan van Eyckowie. Pierwsi dali początek malarstwu olejnemu. Największym dziełem van Eycków jest kilkuskrzydłowy Ołtarz Baranka Bożego
z katedry św. Bawona w Gandawie, malowany od 1420 roku przez Huberta, a po jego śmierci w 1426 roku przez Jana do 1432 roku. Najwybitniejszym przedstawicielem szkoły niderlandzkiej jest Roger van der Weyden, którego najważniejszym dziełem jest Zdjęcie
z Krzyża. Cechami charakterystycznymi obrazu są: drobiazgowe opracowanie cieni i błysków oraz perfekcyjny realizm. Uczniem van der Weydena był słynny Hans Memling, którego obraz Sąd Ostateczny znajduje się w Gdańsku. Natomiast w Brugii istnieje Muzeum Memlinga. Inni mistrzowie niderlandzcy to: Hugo van der Goes, Robert Campin, Dirk Bouts, Gerard David. Do sztuki średniowiecznej zaliczyć też można wczesną twórczość Hieronima Boscha.
MALARSTWO OGÓLNIE
Ogólnie malarstwo okresu romanizmu i przede wszystkim gotyku określić można jako: religijne, realistyczne, ekspresyjne. Przedstawione postaci są wysokie, wręcz wydłużone,
o ostrych konturach. Czasami pojawiają się elementy krajobrazów, sceny tortur. Przeważają obrazy moralizatorskie i alegoryczne.