Jerzy Szaniawski

I. Informacja biograficzna.
- rodzina Szaniawskich herbu Junosza wywodziła się z Podlasia
- po klęsce powstania styczniowego zostały z ich fortuny żałosne szczątki
- Szniawscy przenosili się z wolna normalną koleją tamtych czasów w sferę inteligencji pracującej, chwytali się zawodów praktycznych i konkretnych,
- Literackie zdolności i skłonności późniejszego pisarza nie były w rodzie Szaniawskich jakimś ewenementem niezwykłym i zaskakującym, raczej były wrodzone i w dziedzictwie przekazywane. Brat stryjeczny Zygmunta Szaniawskiego, Klemens Junosza, był jednym z najwybitniejszych prozaików drugiej połowy ubiegłego stulecia, a syn jego, Władysław, współpracownik „Kuriera Warszawskiego” i „Muchy”, tudzież wydawca pisma satyrycznego „Krokodyl”, cieszył się popularnością jednego z głośnych i chętnie czytywanych humorystów tamtej epoki. Również Zygmunt Szaniawski miał niejakie aspiracje publicystyczne, pisując niekiedy do „Przeglądu Tygodniowego”
- Jerzy Szaniawsi miał usposobienie samotnicze, do W-wy wpadał rzadko i na krótko, nie utrzymywał kontaktów z literackim życiem stolicy, nie miał bliższych przyjaciół. Do wyjątków należeli młody wówczas Stefan Flukowski i zawsze mu życzliwy Wojciech Natason
- Nie znosił dziennikarzy i niechętnie godził się na udzielanie wywiadów, w informacje zresztą z reguły skąpe
- Debiutował w 1912r. krótkimi utworami nowelistycznymi i humorystycznymi na łamach „Kuriera Warszawskiego” i satyrycznego tygodnika „Sowizdrzał”, podpisując je kryptonimami J.Sz., Jotes, Żak. Zebrał je później w r. 1928 w tomie opowiadań pt. „Łgarze pod Złotą Kotwicą”
- Jako dramatopisarz rozpoczął swoją karierę teatralną w r. 1917 trzyaktową komedią „Murzyn”. Odtąd pojawiały się sztuki: „Papierowy kochanek” (1920), „Ewa” (1921), „Lekkoduch” (1923), „Ptak” (1923), „Żeglarz” (1925),
- Powieść- Szaniawskiego: „Miłość- i rzeczy poważne” (1924)
- Komedia w trzech aktach :”Adwokat i róże” (1929)-wyróżniona Państwową Nagrodą Literacką w 1930 roku
- Dalsze sztuki: „Fortepian” (1932), „Most” (1933), „Dziewczyna z lasu” (1939)-potwierdziły jego pozycje i rangę. Szaniawski został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta w 1930 r., a w 1933r. powołany w poczet pierwszych członków Polskiej Akademii Literatury
- W ostatnich latach przed wojną nawiązał współpracę z radiem, okazując się niebawem znakomitym autorem miniatur scenicznych dla tego największego tworu wyobraźni, tworząc sztuki , jak „Zegarek” (1935), „W lesie” (1937), „Służbista” (1937), „Srebrne lichtarze” (1938)
- To spokojne życie literata zostało zawalone w katastrofie wrześniowej. Zegrzynek został przyłączony do Rzeszy, majątek skonfiskowany. Szaniawski znalazł oparcie i przytułek w W-wie, przy rodzinie zaprzyjaźnionego już przed wojną profesora gimnazjalnego Józefa Natolskiego
- W 1944 r. profesor Natolski został aresztowany, a wraz z nim Szaniawski. Wypuszczony z więzienia w przeddzień wybuchu walk powstańczych, przeżył dramatyczne tygodnie jak cała ludność-stolicy i wraz z nią wysiedlony po klęsce, po długiej tułaczce znalazł tymczasowy przytułek w jakimś majątku pod Kłajem, gdzie zaopiekowała się nim przebywająca tam również, spokrewniona ze znaną rodziną wydawców i księgarzy w-wskich, pani Maria Niklewiczowa
- Po kapitulacji Niemiec i ustaniu działań wojennych, jak większość literatów, których wojna zagnała w okolice Krakowa, Szaniawsi znalazł na lat parę przystań w historycznym już domu na ul. Krupniczej
- 1946r. - napisał nowy dramat „Dwa teatry”
- po okresie udręk wojennych nadszedł krotki czas powodzenia. Pojawiły się: „Kowal, pieniądze i gwiazdy” (1948), „Chłopiec latający” (1949)
- nie dał się namówić- do spisania i opublikowania w „Listach z teatru” swoich wspomnień o życiu teatralnym lat dawnych, w prasie i tygodnikach zaczęły się ukazywać-pierwsze „Opowiadania profesora Tutki”
- nastąpiła odwilż, a po niej gwałtowny zwrot październikowy
- teatry wznowiły jego sztuki, pojawiły się nowe; „Łuczniczka” (1959), „Dziewięć lat” (1960), w r. 1958 ukazały się w trzech tomach jego „Dramaty zebrane”, wznowiono powieść i nowele oraz wydano „Nowe opowiadania profesora Tutki” (1962), tom wspomnień „W pobliżu teatru” (1956) i napisany wspólnie z Józefą Hennelową szkic „Juliusz Osterwa” (1956).
- Przyszły znów nagrody i wyróżnienia: w 1958 nagroda literacka miasta W-wy, w 1959 nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w W-wie, w 1962 nagroda literacka im. Włodzimierza Pietrzaka
- W pięciu odcinkach ukazał się serial telewizyjny „Klub profesora Tutki”
- W 1976 r. wstąpił w związek małżeński z Wandą Anitą Szatkowską
- Nie bywał odtąd w W-wie
- Wejścia do zegrzynieckiej pustelni ( którą odbudował, kiedy miał pieniądze) strzegła sfora złych psów, brama była głucho zamknięta
- Ostatnie tygodnie życia spędził pisarz w sublokatorskim pokoiku przy ul. Salezego w W-wie, gdzie zmarł 16 marca 1970r. w wieku 84 lat

II. TEATR SZANIAWSKIEGO
- jest to teatr swoisty, osobliwy, własny, oryginalny, do żadnego ze współcześnie z nim istniejących nie podobny
- posługiwał się konwencjonalną na pozór formą komedii, ale była to komedia o szczególnej tonacji, o przedziwnym nastroju i rozgrywająca się w niezwykłej i właściwej tylko sobie przestrzeni
- zdawała się wyrażać środkami sztuki scenicznej jak gdyby własną, autorską filozofię życia, miała swoją formę i styl, po których można było poznać natychmiast teatr tego pisarza. Ale owa „forma” i „styl” wymykały się wszelkim konwencjonalnym schematom i stereotypom krytycznym i gatunkowym
- wywodził skromnie ten swój teatr z potocznej, zwyczajnej obserwacji ludzi i świata
- najprościej zdawał się streszczać-istotę tego teatru tytuł jednej z najbardziej reprezentatywnych dla jego stylu sztuk Szaniawskiego- „Adwokat i róże”. Profesja zawodowego obrońcy w różnych i sprawach i sprawkach ludzkich, mówiąc najoględniej wątpliwych i niezbyt czystych oraz wysublimowane, „niepotrzebne” piękno, marzenie o idealnie doskonałym. Ta opozycja, a zarazem jakby „sprzężenie zwrotne” tych dwóch nie przystających do siebie rzeczywistości zdaje się stanowić-ów stale obecny obszar, po którym porusza się wyobraźnie poety. Wszystkie zburzenia zdają się być-próbą wyjścia poza fakty realne w jakiś inny wymiar, równie rzeczywisty i równie trwale osadzony w najtajniejszych impulsach, instynktach, w półświadomych przeczuciach, jak świat rzeczy i świat egzystencjalnego konkretu, tyle że nie dający się nazwać- i określić- w kategoriach pragmatycznego realizmu. Jest to więc teatr na niektórych swoich poziomach i płaszczyznach realistyczny, ale jednocześnie przechodzący raz po raz w plan i wymiar kreacji, teatr wyobraźni
- ta podwójność-widzenia i wyrazu ma też psychologia kreacji postaciowych tego teatru.
- Tworzył też figury świadomie jakby jednowymiarowe, raczej struktury modelowe określonych zachowań bez ambicji psychoznawczego cieniowania, postaci z teatru lalek, których proste i jednoznaczne gesty marionetek pełnią funkcję alegorycznych i symbolicznych znaków
- Był wiec Szaniawski bardziej filozofem niż psychologiem
- Jest to zarazem teatr przemilczeń i niedopowiedzeń, którego sensy i znaczenia sugerowane są jedynie najczęściej poprzez domysł i nastrój. Nastrój nieoczekiwanego marzenia, przeczucia i oczekiwania na coś więcej niż daje życie w swym potocznym przebiegu szarych nocy i dni. Nastrój ten pogłębia i jak gdyby utrwala cieniutka, delikatna ironia, subtelny humor. Zaprawiona liryzmem ironia stwarza dystans między widzem tego teatru, a przedstawioną w nim rzeczywistością, komizm słowny i sytuacyjny uwydatnia niezmienność-, powtarzalność-zachowań, sztuczność-istnienia groteskowych, śmiesznych mieszkańców, zaludniających świat wyobraźni pisarskiej Szaniawskiego
- Systematykę rodzajową dramaturgii Szaniawskiego, idąc za sugestiami Krystyny Starczewskiej, można by sprowadzić- do 4 odmian o wyraźnie zarysowanych różnicach morfologicznych:
1. do „groteski lirycznej”- Groteski liryczne to utwory o najdalej posuniętej deformacji wewnętrznej, oparte na efekcie kontrastu między rzeczywistością a marzeniem, miedzy sztucznością świata uwięzionego w schematach i konwencjach, a nieograniczoną wolnością kreacyjną poetyckiej wyobraźni. Są to najwcześniejsze sztuki pisarza: „Murzyn”, „Papierowy kochanek”, „Lekkoduch”, „Ptak”
2. modernistyczny dramat- modernistyczny dramat psychologiczny sztuki, w których sedno konfliktu przeniesione jest do wnętrza zasadniczo realistycznie potraktowanych bohaterów i ogniskujące się w tej sytuacji wyboru między dwiema równie istotnymi i znaczącymi wartościami. To „Ewa”, „Adwokat i róże”, „Dziewczyna z lasu”
3. dramat idei- dramaty idei usiłują przekazać4.pewną tezę, dla której cała aparatura dramatyczna i teatralna staje się jedynie swoistym rusztowaniem, unoszącym ową założoną myśl i znaczenie. Są to: „Żeglarz”, „ Fortepian”, „Most” i w pewnym sensie „Dwa teatry”, które w swej pojemności treściowej i ideowej zdają się łączyć5.elementy również kategorii poprzednich, stanowiąc swoistego rodzaju summę dramaturgii tego pisarza
6. „baśnie sceniczne”- „Kowal, pieniądze i gwiazdy”, „Chłopiec latający”. Różnią się od wszystkich pozostałych sztuk usunięciem akcji poza wydarzenia sceniczne i przewagę treści dyskursywno- sentencjonalnych

III. INTERPRETACJE
- Rozdział skserowany

IV. STRUKTURA ARTYSTYCZNA DRAMATÓW
- Czas i przestrzeń:
· wielopłaszczyznowość·przestrzenna, wielość·i różnorodność·funkcjonujących w nim czasów
· tylko w „Dwa teatry” można powiedzieć·, że jest czas historyczny, a przestrzeń, topograficznie i geograficznie jest określona, poddaje się próbie identyfikacji i weryfikacji realistycznej
· o „Żeglarzu”, „Adwokacie „ o „Moście” można by z kolei powiedzieć·, ze ich akcja rozgrywa się najogólniej „współcześnie” i „w pewnym miejscu”
· przedstawione biegi wydarzeń, wyzwolone z ograniczeń jednoznacznej lokalizacji, nabierają znaczenia faktów typowych i w swej typowości jakby reprezentatywnych i symbolicznych, w których objawia się powszechność·i powtarzalność·sytuacji egzystencjalnych i moralnych, w jakie mogą być·uwikłani ludzie
- Struktura postaci:
· postaci dramatu mają charakter projekcji bezpośredniej, unaoczniającej niejako
· ujmowanie postaci w wymiarach zbliżonych do natury czy też wręcz narzucających złudzenie „życia rzeczywistego”
· wielość· i różnorodność·ujęć·, w zależności od charakteru danej sztuki
· „Dwa teatry”- indywidualizacja charakterów posunięta do najdalszych, możliwych w tych warunkach granic. Kontrastowe ustawienie postaci wydobywa doskonale osobnicze rysy partnerek dialogu: surowość·, pewną trywialność·i prostactwo, ale i zarazem życiową mądrość· , doświadczenie, intuicję moralną starej kobiety oraz próżność·, lekkomyślność·i nieodpowiedzialność·kolorowej, rozszczebiotanej i bawiącej się nieoczekiwaną przygodą pani z innego i dalekiego świata. W charakterystyce postaci uwzględniono nie tylko determinanty osobowościowe, ale i socjologiczne. Osoby dramatu określone są nie tylko poprzez rysy psychiczne im właściwe niejako z samej natury, lecz i okoliczności życiowe, różność·doświadczeń osobistych, rodowód środowiskowy i socjalny
· w innych dramatach stopień tego realizmu jest różny
· „Ptak”- tu wszystkie postaci mają status ontologiczny nie pełnowymiarowych psychologicznie osób ludzkich, lecz groteskowych, pociesznych marionetek. Każda z nich jest nosicielką jednego tylko znaczenia i to jedno wyraża. Burmistrz to uosobienie zadufanego w sobie i podejrzliwego wobec wszelkich nowości konserwatysty; radca Anzelm- złośliwego i zjadliwego ironisty; radca Eustachy- bezkrytycznego entuzjasty istniejącego stanu rzeczy; radca Sebastian- nieufnego wobec przyszłości, pełnej potencjalnych zagrożeń, pesymisty. Ich kreacje, zachowania sprowadzone są do tych jednokierunkowych gestów psychicznych, swoistej jednowymiarowości wewnętrznej. W opozycji do tego świata zastygłego w martwocie młody sekretarz magistratu, balladowa burmistrzanka i ekscentryczny student, sprawca swoistej rewolucji w cichym dotąd miasteczku, stanowią stronnictwo postępu i otwarcia na świat, aczkolwiek i oni zredukowani są w swym rysunku psychicznym do jednej w istocie właściwości- tęsknoty za czymś innym, odmiennym, przeczuwanym i wyczekiwanym namiętnie
· najbliższe konwencji realistycznej są „Most” i „Adwokat i róże”. Dwa utwory o nachyleniu wyraźnie psychologistycznym. W oby istotę założenia i konfliktu dramatycznego stanowi pewien problem moralny, który rozgrywa się we wnętrzu postaci. „Miejscem akcji” staje się więc świadomość·ludzka, ukazana w całej jej złożoności i wewnętrznym skróceniu. W „Moście” jest to dramat życiowy starego przewoźnika, drążące jego świadomość·poczucie krzywdy i klęski osobistej, które doprowadza go w końcu do przestępstwa, okupionego aktem ryzykownej ofiary i poświęcenia. Temu „zdarzeniu” towarzyszą konflikty moralne innych osób dramatu, „współsprawców” sytuacji naznaczonej w zakończeniu fabuły dramatycznej piętnem nierozwiązalnego tragizmu winy i kary.
· W „Adwokacie i różach ukazany został poprzez środki słowne i teatralne proces psychiczny dokonujący się w tytułowej postaci i prowadzący ostatecznie do końcowego moralnego zwycięstwa
· Środkami wyrazu jakimi posługuje się Szaniawski w ewokacji swoich postaci, są konwencjonalne formy, przyrodzone niejako sztuce dramatycznej. A więc przede wszystkim dialog jako podstawowa forma podawcza, gestyka, sposób scenicznego istnienia, sugerowany często w didaskaliach, autocharakterystyka lub ujawnianie się postaci w odbiciu świadomości partnerów, zwłaszcza w sztukach zbliżonych najbardziej do konwencji realistycznej
- Budowa i kompozycja:
· strukturalne uporządkowanie materiału odbiega zwykle od form w tym gatunku pisarstwa konwencjonalnie przyjętych
· jest to teatr w swym wewnętrznym istnieniu jakby ściszony, w którym ruch sprowadzony bywa niemal z reguły do dyskretnego i powściągliwego dialogu jednako istotnych i uzupełniających się wzajemnie racji. Teatr przy tym wyraźnie dyskursywny, którego „ciągi zdarzeniowe” przebiegają nie tyle na poziomie zewnętrznych faktów, ile w wewnętrznym zamknięciu uczestniczących w anegdocie scenicznej świadomości
· niewspółmierność jest tu oczywiście pozorna,
· teatr ten nie mieści się też w klasycznych kategoriach trzech jedności- miejsca, czasu i akcji. Autor swobodnie operuje zarówno czasem, jak i przestrzenią, nagliżuje wyraźnie nawet tak nietykalną zdawałoby się normę wszelkiej dramaturgii, jak jedność· akcji.
· A „Adwokacie i różach” ta sama w zasadzie przestrzeń odmienia jak gdyby fizjonomię pod wpływem zachodzących wydarzeń i zmieniających się pór roku i dnia
· Najdalej ta eksperymentacja „czasoprzestrzenią” posunięta jest w „Dwu teatrach”, gdzie obok realnego miejsca i czasu w akcie pierwszym i trzecim, istnieje jeszcze, dzięki wprowadzeniu konstrukcji „teatru w teatrze”, czas i przestrzeń obu jednoaktówek, a w zakończeniu dramatu rzeczywistość·„Teatru Snów” z aluzjami i odwołaniami do miejsc i wydarzeń historycznych. Pojawia się również coś w rodzaju wielowątkowości. Obok wątku podstawowego, wyeksponowanego w tytule sztuki, istnieją autonomiczne wątki obu jednoaktówek.
· Również w pozostałych dramatach można dostrzec owo jakby rozszczepienie się akcji na jednocześnie występujące obok sienie wątki uboczne.
· W „Adwokacie i różach” w kulisach sprawy naczelnej tają się zarysowane dyskretnie, lecz brzemienne w dalsze, nie dające się przewidzieć· , domyślne zaledwie, niepokojące konsekwencje, wątki Doroty, Marka, Łukasza.
· Każdy fakt, postać , zdarzenie trwają tylko tyle w polu widzenia, ile im się należy ze względu na ich rolę w zestroju
· Każde słowo i każdy gest dorzucają tu jakiś istotny szczegół
· Napięcie dynamiczne jest stopniowane umiejętnie, z doskonałym wyczuciem kompozycyjnych walorów gradacji tego rodzaju
· Funkcję dynamizującą pełnią też momenty retardacyjne, jak w „Adwokacie i różach” owo wahanie się mecenasa przed podjęciem decyzji, a także zastosowanie form motywacyjnych inwersyjnych, przestawnych lub implikowanych, obliczonych na domysł, których walor dynamiczny jest oczywisty

- Formy podawcze i styl:
· najsłabiej ujawnia się funkcja dynamizująca dialogu jako siły napędowej dziania się dramatycznego, gdyż mamy tu do czynienia z dramaturgią statyczną, w której nad akcją dominuje jako element nadrzędny albo jakaś refleksja, zamyślenie nad życiem, albo jakaś idea, jakaś teza, teoria wartości, dla której zmienność· sytuacji scenicznych jest poniekąd ilustracją jedynie i unaoczniającym obrazem
· wyraziściej ujawnia się charakteryzacyjna funkcja dialogu, zwłaszcza w sztukach psychologicznych, w których konflikt moralny, usytuowany w doświadczeniu i przeżyciu wewnętrznym osób dramatu, domagał się pogłębionego zarysowania charakterów
· dialog w zasadzie jest realistyczny, oddaje naturalny tok rozmowy, jest to wypowiedź oralna, zachowująca wszystkie znamiona językowej komunikacji międzyosobowej, z wyraźnie w pewnych wypadkach podkreśloną personalną indywidualizacją tych wypowiedzi
· współczesny język warstw kulturalnych
· dialog ma charakter realistyczny, oddający słownictwo i składnię wypowiedzi w kategoriach gramatycznych obowiązującej normy poprawnościowej

- Tonacja:
· Szaniawski jest jednym z nielicznych pisarzy, od którego nazwiska urobiono neologizm, mający jakby określić· kwintesencję jego twórczości: szaniawszczyzna. Pojęciu temu nadawano raz znaczenie pejoratywne jako synonimowi pewnej maniery, kiedy indziej wyróżniające pozytywnie jako ekspresji pewnej wyraziście w dziele zarysowanej indywidualności twórczej. Pisarz, który stworzył własny swój styl, dający się rozpoznać· w każdym jego utworze, jest na pewno osobliwością pisarską oryginalną i niepospolitą. Najogólniej odczuwana jest ta charakterystyczność· jako stale obecny w wykreowanej przez pisarza rzeczywistości, szczególny nastrój i to bez względu na to, czy jest to groteska w stylu „Ptaka”, czy dramat zamyśleń nad powagą powikłanych spraw życia jak w „Adwokacie i róży” lub „Moście”. Jest to nastrój oczekiwania i jakby wewnętrznego otwarcia na coś więcej niż może ofiarować·codzienność·
· Cała dramaturgia Szaniawskiego oscyluje więc jak gdyby stale na pograniczu między konkretną, prozaiczną rzeczywistością, w której jesteśmy uziemieni i zakorzenieni, a potrzebą otwarcia na coś więcej, jako najgłębiej zakodowanym wyznacznikiem kondycji ludzkiej. Wyrazem tej potrzeby jest swoista symbolika „złotego ptaka”, żeglarza i żeglugi, „najpiękniejszych róż”, „wyrocznej godziny”, której tragizm wiąże się najściślej z wzniosłością i moralnym zwycięstwem.
· Tak wykreowanej rzeczywistości przedstawionej dodatkowego uroku dodaje oryginalny, jemu tylko właściwy humor i uśmiech. Nie ma w nim nic, co mogłoby ośmieszać·i niejako poniżać·, nawet jego groteska jest w istocie żartobliwa i pobłażliwa