Renesans i humanizm
Charakter epoki
Istota renesansu
Terminu renesans używamy na określenie epoki w rozwoju kultury, charakteryzującej się odrodzeniem (po francusku renaissance - odrodzenie) zainteresowań dorobkiem starożytności greckiej i rzymskiej. Po podboju Bizancjum przez Turków napłynęło stamtąd do Italii wielu uczonych i artystów, zapoczątkowując powszechną fascynację kulturą antyczną. We Włoszech renesans w pełni rozwinął się w XV wieku, chociaż o jego symptomach można mówić już w wieku XIV. Na przełomie XV i XVI wieku stał się zjawiskiem ogólnoeuropejskim.
Istota humanizmu
Dla renesansu charakterystyczny był prąd umysłowy zwany humanizmem (od łacińskiego humanus - ludzki). Jego istotą było zainteresowanie doczesnością i człowiekiem, traktowanie człowieka jako istoty zdolnej samodzielnie kierować swoim losem. W życiu społecznym nastąpiło złamanie monopolu duchowieństwa jako pośrednika między Bogiem a ludźmi - taką rolę zaczęli odgrywać także filozofowie, pisarze i ludzie sztuki. W myśli politycznej pojawiły się rozważania na temat roli wybitnych jednostek w historii.
W sztuce nastąpił zwrot ku naturze, przejawiający się w kulcie piękna ludzkiego ciała, w pojawieniu się w malarstwie pejzażu i portretu psychologicznego.
Racjonalizm i empiryzm
W naukach przyrodniczych zwyciężyła teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika, uświadamiająca, iż Wszechświat jest nieskończenie skomplikowany, a Ziemia wcale nie zajmuje w nim pozycji uprzywilejowanej.
Jako metody badawcze upowszechnił się racjonalizm i empiryzm, przy czym traktowano je nie jako metody konkurencyjne, wykluczające się nawzajem, lecz jako dwa uzupełniające się sposoby interpretowania rzeczywistości.
W renesansie dominował „duch mieszczański” - miasta stały się centrum rozwoju społecznego, w decydujący sposób wpływały na kształtowanie się mentalności, obyczajowości, a nawet mody.
Studia humanistyczne
wraz z zainteresowaniem człowiekiem zaczęła rozwijać się na uniwersytetach filologia - rozumiana jako studiowanie języków starożytnych (greki, łaciny i hebrajskiego), literatury antycznej oraz zgłębianie historii tamtej epoki; wśród autorów starożytnych szczególną popularnością cieszyli się Cyceron, Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Tacyt
spośród filozofów antycznych wielkie zainteresowanie budził Platon, którego nieznane rękopisy zostały przywiezione do Italii przez uczonych bizantyjskich w roku 1423; władca Florencji Kosma Medyceusz założył w swym mieście centrum studiów platońskich
popularną dyscypliną uniwersytecką stało się także prawo rzymskie, którego rozwój miał duże znaczenie dla kształtowania się nowożytnych państw z rozwiniętą administracją i ugruntowanym w prawie podziałem na stany
wynalezienie druku przez Jana Gutenberga z Moguncji w Niemczech spowodowało, że słowo pisane przestało być własnością nielicznej warstwy duchowieństwa i możnowładztwa; w roku 1455 Gutenberg wydrukował Biblię w nakładzie dwustu egzemplarzy; jego wynalazek rozprzestrzenił się w II połowie XV wieku we Włoszech, a następnie w całej Europie; największym ośrodkiem wydawniczym była drukarnia Aldo Manucjusza w Wenecji
Sztuka renesansowa
Funkcjonowanie sztuki w epoce renesansu opierało się na mecenacie, czyli popieraniu i finansowaniu artystów przez ludzi bogatych, dla których tego typu inwestowanie miało duże znaczenie prestiżowe. Do czołowych mecenasów należeli przedstawiciele florentyńskiego rodu Medyceuszy, a szczególnie Wawrzyniec Wspaniały (1449-1492) i papież Leon X (1513-1521).
Leonardo da Vinci (1452-1519) działał głównie we Florencji i Mediolanie; do jego najwybitniejszych dzieł malarskich zaliczane są Gioconda, Madonna w grocie, Święta Anna Samotrzecia i Ostatnia wieczerza, będąca wielkim freskiem w kościele Matki Boskiej Łaskawej w Mediolanie
Rafael Santi (1483-1520) działał w Rzymie jako malarz i architekt papieski; słynne są jego Madonny oraz portrety Leona X i Juliusza II; jego watykańskie freski charakteryzowały się harmonijną kompozycją przestrzenną
Michał Anioł Buonarotti (1475-1564) pracował głównie w Rzymie, był malarzem i rzeźbiarzem; jego najwybitniejszym dziełem są freski w Kaplicy Sykstyńskiej, a także rzeźby Pieta i Mojżesz
Tycjan (1490-1576) tworzył najpierw w Wenecji, gdzie się urodził, a później na dworze cesarza Karola V jako jego nadworny malarz; malował znakomite portrety oraz sceny religijne i mitologiczne
Myśl społeczna Odrodzenia
Erazm z Rotterdamu (1467-1536)
atakował stan moralności: demoralizację kleru, jego ciemnotę i brak pobożności; swoje przemyślenia na ten temat zawarł w pamflecie Pochwała głupoty (ok. 1511)
twierdził, że doskonałość etyczną uzyskuje się dzięki rozumowi i wiedzy; był wyznawcą tezy Sokratesa, że wiedza jest tożsama z cnotą; uważał, że tylko człowiek rozumny może postępować naprawdę etycznie, gdyż przewiduje następstwa swych czynów w przeciwieństwie do ludzi bezrozumnych, kierujących się emocjami; był przekonany, że droga do odbudowy społeczeństwa wiedzie przez oświecenie umysłów
był zwolennikiem irenizmu - prądu poszukującego wspólnego credo różnych religii, głoszącego potrzebę powszechnego pokoju religijnego oraz propagującego zasadę wolności i tolerancji religijnej
był zdeklarowanym pacyfistą - uważał, że wojny zawsze wszczynają monarchowie w interesie utrzymania bądź poszerzenia swej władzy, lecz ich skutki dosięgają przede wszystkim zwykłych ludzi
zdaniem Erazma najlepszą formą ustrojową była republika, oparta na demokracji bezpośredniej - na wzór starożytnych Aten; wśród organizmów politycznych mu współczesnych cenił system władzy panujący w kantonach szwajcarskich, gdzie obywatele bezpośrednio uczestniczą w podejmowaniu najważniejszych dla wspólnoty decyzji; z dużą niechęcią odnosił się natomiast do monarchii, twierdząc, iż monarchowie mają naturalną skłonność do despotyzmu
z niechęcią odnosił się do aktywności politycznej; jego mędrzec z Colloquium miłował nade wszystko spokój, książki i niezależność
Tomasz Morus (1478-1535)
był lordem kanclerzem Anglii, król Henryk VIII skazał go na śmierć za obronę katolicyzmu
napisał Złotą książeczkę o najlepszym ustroju państwa i o nowej wyspie Utopii (1516), w której przedstawił wizję społeczeństwa doskonałego; dzięki niemu do języka wszedł termin utopia na określenie zupełnie nierealnych koncepcji i projektów
w jego społeczeństwie idealnym nie istniała własność prywatna, wszyscy wspólnie mieszkali i pracowali; każdy mieszkaniec Utopii specjalizował się w jakimś rzemiośle i uprawiał rolę; obowiązywała rygorystyczna równość - jednakowe ubrania, wspólne posiłki; nie funkcjonował pieniądz - wszystkie towary były rozdzielane przez państwo według potrzeb; panowała surowa moralność oparta na sile związków rodzinnych; urzędnicy byli co roku wybierani przez lud; pogwałcenie porządku publicznego było karane koniecznością wykonywania najcięższych prac lub nawet niewolą
Nicollo Machiavelli (1469-1527)
całe życie spędził we Florencji; swoją filozofię polityczną wyłożył w dziele Książę, dedykowanym władcy Florencji Wawrzyńcowi Wspaniałemu
uważał, iż w przypadku dążenia do osiągnięcia wielkiego celu (takiego jak na przykład uratowanie ojczyzny), ważna dla władcy powinna być tylko skuteczność działania (stąd powiedzenie cel uświęca środki)
twierdził, że władca powinien być wyposażony w wybitne przymioty osobiste; władcy nie może krępować ani prawo, ani moralność; gdy wymaga tego sytuacja, może się on posługiwać podstępem i kłamstwem, a nawet brutalną siłą (trzeba być lisem i lwem)
Machiavellego można uznać za prekursora socjotechniki, czyli nauki zajmującej się metodami skutecznego oddziaływania na społeczeństwo
Tomasz Campanella (1568-1639)
urodził się w miejscowości Stilo w Kalabrii na południu Włoch; początkowo nosił imiona Diovanni Domenico, a od wstąpienia do zakonu dominikanów ok. r. 1583 - Tommaso (Tomasz); studiował w Neapolu, gdzie zetknął się z filozofem Bernardino Telesio, krytykiem myśli arystotelesowskiej; poglądy filozoficzne Campanelli spowodowały jego konflikt z Kościołem; w roku 1592 sąd kościelny nakazał mu osiedlenie się na prowincji kalabryjskiej, jednak Campanella zignorował ten wyrok i przebywał w Rzymie, Florencji, Bolonii oraz Padwie, następnie zamieszkał w klasztorze w rodzinnym Stilo; tam stanął na czele spisku przeciwko panowaniu hiszpańskiemu na południu Italii i za wprowadzeniem republiki teokratycznej; w roku 1602 spisek został rozbity, a Campanella znalazł się w neapolitańskim więzieniu z wyrokiem dożywocia; spędził w nim 24 lata; w tym czasie napisał wiele dzieł filozoficznych i publicystycznych, z których najsłynniejsza stała się książka Civitas solis (Państwo Słońca) z roku 1623; przedstawił w niej utopijną wizję państwa rządzonego przez mędrców-kapłanów, w którym nie istnieje własność prywatna, a wszyscy mieszkańcy intensywnie pracują dla wspólnego dobra; państwo zajmuje się także wychowywaniem i kształceniem młodzieży, rozwijając w niej zmysł wynalazczości
Campanella w świecie realnym był zwolennikiem powstania powszechnej monarchii, na której czele stałby papież; poglądowi temu dał wyraz w pracy Monarchia Mesjasza, wydanej w r. 1633
Wielkie odkrycia geograficzne
Przyczyny wypraw i czynniki je ułatwiające
Przyczyny ekonomiczne
Najważniejsze przyczyny dalekich wypraw morskich, a w konsekwencji wielkich odkryć geograficznych, miały charakter ekonomiczny. Europa w XV wieku miała ujemny bilans w handlu międzynarodowym - znacznie więcej towarów importowała niż eksportowała. By zapłacić za ten import, potrzebowała kruszców - złota i srebra - tymczasem na kontynencie europejskim występowały one w znikomej ilości.
Poza tym po zdobyciu przez Turków Konstantynopola w roku 1453 i ostatecznym upadku cesarstwa bizantyjskiego nasiliły się utrudnienia w handlu lewantyńskim, dostarczającym z Orientu przyprawy (pieprz, cynamon, gałkę muszkatołową, imbir, goździki), towary luksusowe i kamienie szlachetne. W Europie szybko rósł popyt na te towary, natomiast koszty ich sprowadzania ze Wschodu w dużej części drogą lądową były coraz wyższe, co podnosiło ich cenę. Transport morski bezpośrednio z południowo-wschodniej Azji byłby znacznie tańszy. Należało więc szukać nowych dróg handlowych, które pozwoliłyby ominąć tereny, na których dominowali Turcy, i dotrzeć do legendarnych Indii.
Do wypraw skłaniał także rosnący popyt na niewolników. Ten czynnik działał przede wszystkim w przypadku Portugalczyków, którzy opanowali w I połowie XV wieku Maderę i Azory, i potrzebowali afrykańskich niewolników do zagospodarowania tych kolonii.
Przyczyny społeczne
Sporą rolę odgrywały czynniki społeczne. W roku 1492 Hiszpanie zdobyli Granadę - ostatnią enklawę arabską na Półwyspie Iberyjskim. Zakończyła się rekonkwista, która przez kilka wieków angażowała rycerstwo hiszpańskie, stwarzając mu możliwości bogacenia się. Ustanie walk z Arabami oznaczało, że tysiące rycerzy, szczególnie młodszych synów szlacheckich, stracą takie możliwości. Wyprawy na odległe obszary dawały nową szansę.
Oprócz motywacji materialnej duże znaczenie miała motywacja religijna. U ówczesnych Europejczyków silne było przekonanie, że obowiązkiem chrześcijan jest rozprzestrzenianie ich religii na nowe obszary, gdzie Słowo Boże jeszcze nie dotarło. To poczucie misji leżało u podłoża wielu indywidualnych decyzji.
Postęp techniczny i naukowy
Wyprawom sprzyjały udoskonalenia techniczne. Upowszechnił się nowy rodzaj okrętów - karawele wyposażone w trzy maszty i wysokie burty. Dzięki żaglom skośnym mogły one wykorzystywać wiatr boczny, co zwiększało szybkość podróżowania. Wysokie burty umożliwiały zastosowanie dział broniących przed atakami ze strony korsarzy.
Busola wskazująca biegun magnetyczny i astrolabium określające położenie kątowe gwiazd pozwalały wyznaczać usytuowanie statków na pełnym morzu, dzięki czemu żegluga mogła się oderwać od linii brzegowych. Coraz powszechniejsza wiedza o kulistości Ziemi pobudzała wyobraźnię, skłaniała do żeglowania w nowych kierunkach (chociaż w kulistość Ziemi wierzyli już żeglarze średniowiecza, o czym świadczyła próba braci Vivaldi z Genui, którzy wyruszyli w roku 1291, by dotrzeć do Indii wschodnich szlakiem przez Atlantyk - i nigdy z tej wyprawy nie powrócili).
Odkrycia portugalskie
Jako pierwsi dalekie wyprawy zaczęli organizować Portugalczycy, przy czym szczególne zasługi na tym polu położył Henryk Żeglarz, najmłodszy syn króla portugalskiego Jana I Wielkiego. Organizował on w latach 1418-1460 wyprawy wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki. Pierwszym sukcesem Portugalczyków było zajęcie wyspy Madery w roku 1419, następnie archipelagu Azorów w roku 1431. W r. 1445 statki portugalskie osiągnęły Zielony Przylądek i ujście rzeki Senegal, w roku 1456 wpłynęły do Zatoki Gwinejskiej, a w roku 1471 osiągnęły równik. Portugalczycy na zachodnim wybrzeżu Afryki zakładali faktorie handlowe w celu pozyskiwania złota, kości słoniowej i niewolników. Zmonopolizowali handel niewolnikami, przeznaczając ich do pracy na plantacjach na Maderze i Azorach oraz odsprzedając ich kupcom z innych krajów.
Wyprawa Bartolomeo Diaza
W roku 1487 z inicjatywy króla Jana II (1481-1495) w poszukiwaniu morskiej drogi do Indii wyruszyła wyprawa Bartolomeo Diaza, składająca się z trzech niewielkich statków. Dotarła do wysuniętego najdalej na południe przylądka Afryki, lecz musiała zawrócić z powodu silnego sztormu. Miejsce to Diaz nazwał Przylądkiem Burz, król Jan II przemianował go na Przylądek Dobrej Nadziei.
Wyprawa Vasco da Gamy
W lipcu 1497 roku dzięki poparciu króla Manuela I (1495-1521) wyruszyła do Indii wyprawa Vasco da Gamy, dysponująca czterema statkami, na których znajdowało się 160 marynarzy. W ciągu czterech miesięcy żeglugi z dala od lądu da Gama opłynął południowy kraniec Afryki i dotarł do portu w Mombasie na wschodnim wybrzeżu. Tam wynajął arabskich pilotów, dzięki którym przepłynął przez Ocean Indyjski i dotarł w maju 1498 r. do Kalkuty. W roku 1499 powrócił do Lizbony z ładunkiem pieprzu i cynamonu. Od tego czasu Portugalczycy regularnie żeglowali do Indii.
Podboje admirała Albuquerque'a
Główną bazą portugalską na wybrzeżu Indii zostało terytorium Goa, podbite w roku 1510 przez admirała Alfonsa de Albuquerque. W r. 1511 opanował on Malakkę - główny ośrodek handlu korzennego na Półwyspie Malajskim. Dzięki Albuquerque'owi w rękach Portugalczyków znalazła się także wyspa Ormuz w Zatoce Perskiej i Cejlon w południowej Azji, zaś księstwa Mozambiku i Zanzibaru we wschodniej Afryce zostały podporządkowane jako lenna korony portugalskiej. Na początku XVI wieku Portugalia zapewniła sobie dominację w handlu korzennym - w Lizbonie przyprawy wschodnie można było kupić dwukrotnie taniej niż u kupców włoskich.
Odkrycie Cabrala
W roku 1500 wyprawa Pedro Alvaresa Cabrala do Indii wylądowała na wybrzeżu Ameryki Południowej, zepchnięta ze szlaku indyjskiego na zachód przez niekorzystne wiatry. To odkrycie zapoczątkowało portugalską kolonizację obszaru, który od występującego tam czerwonego drzewa brazil otrzymał nazwę Brazylia.
Odkrycia hiszpańskie
Wyprawy Kolumba
genueński żeglarz Krzysztof Kolumb zorganizował swą pierwszą wyprawę przez Atlantyk w poszukiwaniu drogi do Indii w roku 1492 dzięki poparciu hiszpańskiej pary królewskiej Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego; wcześniej jego projekt odrzucił król portugalski Jan II, uznając, że droga do Indii przez Atlantyk jest zbyt długa, by wyprawa była w stanie tam dopłynąć bez uzupełniania zapasów wody i żywności (jest faktem, iż genueński żeglarz oceniał tę odległość na znacznie mniejszą niż była w rzeczywistości - można więc powiedzieć, że odkrył Amerykę w wyniku błędu w wyliczeniach); Kolumb wyruszył w sierpniu 1492 roku z portu Palos, dysponując trzema karawelami (Santa Maria, Pinta i Niña) oraz dziewięćdziesięcioosobową załogą; dotarł 12 października do wyspy Guanahani w archipelagu Bahama; w trakcie tej wyprawy odkrył jeszcze Antyle, Kubę i Haiti (Hispaniolę)
podczas drugiej wyprawy w latach 1493-1496, w której uczestniczyło kilkanaście statków i 1,5 tys. ludzi, Kolumb założył na Hispanioli pierwszą osadę hiszpańską w Nowym Świecie, odkrył Puerto Rico i Jamajkę; trzecia wyprawa Kolumba w latach 1498-1500 dotarła do ujścia rzeki Orinoko w Ameryce Południowej, zaś podczas czwartej w latach 1502-1504 odkryto wybrzeża Hondurasu i Panamy; do końca swego życia (umarł w roku 1506) Kolumb trwał w przekonaniu, że odkrył wschodnie rejony Azji
Układ z Tordesillas
By uniknąć w przyszłości walki o strefy wpływów, Hiszpanie i Portugalczycy podpisali w roku 1494 układ w Tordesillas, wynegocjowany dzięki pośrednictwu papieża Aleksandra VI. W dokumencie tym ustalono, że linią graniczną będzie południk przebiegający w odległości stu mil na zachód od Azorów; wszystkie ziemie leżące między Europą a tą linią miały należeć do Portugalii, a ziemie znajdujące się na zachód od tej linii - do Hiszpanii. W r. 1529 w Saragossie przesunięto tę linię jeszcze bardziej na zachód, pozostawiając po stronie portugalskiej wschodnią część Brazylii. Postanowiono wówczas także, iż na półkuli wschodniej południk rozgraniczający będzie przechodzić przez najdalej wysunięty na zachód cypel Nowej Gwinei. Ustalenia te odcinały Portugalczykom możliwość poszukiwania drogi do Indii w kierunku zachodnim, zaś Hiszpanom - w kierunku wschodnim.
Podróż Vespucciego
Florentyński geograf Amerigo Vespucci w latach 1499-1502 odbył podróż wzdłuż wybrzeża Ameryki, od Hondurasu po Brazylię, udowadniając, że Kolumb odkrył nowy kontynent. W r. 1504 została opublikowana jego relacja z wyprawy, zatytułowana Mundus Novus - Nowy Świat. Nazwę nowego kontynentu utworzyli od imienia Amerigo niemieccy wydawcy, którzy publikowali mapy opracowane przez włoskiego podróżnika.
Wyprawa Magellana
We wrześniu 1519 roku z hiszpańskiego portu San Lucar portugalski żeglarz Ferdynand Magellan wyruszył w podróż dookoła świata, której celem było okrążenie Ameryki Południowej i wytyczenie szlaku do południowej Azji. Wyprawę finansował król Hiszpanii Karol I (później znany także jako cesarz Karol V). Magellan dysponował pięcioma karawelami i 265 ludźmi. W końcu listopada 1520 r. trzy karawele wpłynęły przez cieśninę, nazwaną później Cieśniną Magellana, na Ocean Spokojny (jedna karawela zatonęła, druga zawróciła do Europy na skutek buntu załogi). W marcu 1521 r. odkryto Wyspy Mariańskie, a następnie Filipiny. Na jednej z wysp archipelagu filipińskiego Magellan zginął w kwietniu 1521 r. w starciu z tubylcami.
Do Hiszpanii powróciła we wrześniu 1522 r. tylko jedna karawela z kilkunastoosobową załogą. Wyprawa Magellana empirycznie udowodniła, że Ziemia jest okrągła i szlakiem na zachód można dotrzeć do Azji.
Odkrycia francuskie i angielskie
John Cabot, naturalizowany w Anglii Wenecjanin, dotarł w roku 1497 do brzegów Ameryki Północnej, odkrywając Nową Fundlandię, a rok później dopłynął do wybrzeży Nowej Anglii; celem jego wypraw było zbadanie tamtejszych łowisk
Anglicy próbowali odkryć drogę do Indii przez opłynięcie Ameryki od północy - taki cel miała wyprawa Sebastiana Cabota (syna Jana) w roku 1509; dotarł on wówczas do Zatoki Hudsona
Franciszek Drake dotarł przez Cieśninę Magellana do Kalifornii - jego wyprawa miała miejsce w latach 1577-1580, za panowania Elżbiety I (1558-1603); był on pierwszym żeglarzem angielskim, który opłynął świat dookoła
Francuzi zaczęli wyprawiać się w kierunku Nowego Świata za panowania Franciszka I (1515-1547), który jako pierwszy francuski władca doceniał znaczenie eksploracji Ameryki; pierwsza francuska ekspedycja w tym kierunku kierowana była przez włoskiego żeglarza Giovanni da Verrazano, który w latach 1523-1524 spenetrował wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej; z kolei w latach 1534-1536 francuski żeglarz Jacques Cartier dopłynął do Labradoru, a potem pożeglował w górę Rzeki Św. Wawrzyńca
Skutki wielkich odkryć
Najważniejszym skutkiem wielkich odkryć było przesunięcie głównych szlaków handlowych z Morza Śródziemnego na Ocean Atlantycki. W konsekwencji zaczęły tracić na znaczeniu jako ośrodki handlu miasta północnych Włoch - zastąpiły je Hiszpania i Portugalia, a nieco później przede wszystkim Anglia, Holandia i Francja. Genua stopniowo spadła do roli bankiera Hiszpanii, a Wenecja stała się ośrodkiem handlowym o regionalnym znaczeniu.
Napływ kruszców z Ameryki gwałtownie zwiększył możliwości kapitałowe europejskich przedsiębiorców, co z kolei wpłynęło na przyspieszenie wzrostu gospodarczego, przejawiającego się w rozwoju manufaktur i eksportu towarów przemysłowych.
Długofalową konsekwencją wielkich odkryć było powstanie imperiów kolonialnych, które na kilka wieków zmieniły mapę polityczną świata. Zwiększyły się dla przedsiębiorczych jednostek szanse zdobycia bogactwa, wyrwania się z dotychczasowego środowiska, zrobienia szybkiej kariery. Europa pozbyła się nadwyżki demograficznej, co wpłynęło na ogólną poprawę warunków bytu.
Tragiczne były natomiast skutki europejskiej ekspansji dla tubylczej ludności Ameryki. Przywiezione z Europy choroby, na które miejscowa ludność nie była uodporniona - przede wszystkim ospa i odra - spowodowały epidemie, których ofiarami padły setki tysięcy Indian. Do tego doszło zmuszanie tubylców do ciężkiej pracy, co stało się przyczyną wysokiej śmiertelności. Ocenia się, że na przykład populacja Meksyku zmniejszyła się w XVI wieku o około 90 procent.
Reformacja
Przyczyny reformacji
Reformacja była w swej genezie ruchem religijno-społecznym zmierzającym do zreformowania Kościoła katolickiego, w efekcie jednak stała się ona ruchem dysydenckim, czyli zrywającym z katolicyzmem. Dała początek Kościołom, które nazywamy dziś protestanckimi. Po schizmie wschodniej (z roku 1054) spowodowała drugi wielki rozłam w chrześcijaństwie.
Przyczyny reformacji miały u swych korzeni charakter moralny - był to protest przeciwko sytuacji w Kościele: rozpuście, materializmowi, postępującemu zeświecczeniu. Wyrazem upadku etycznego był na przykład handel odpustami, czyli odpuszczanie grzechów za pieniądze. Metoda ta służyła gromadzeniu środków na liczne ambicjonalne inwestycje papieży, między innymi na renowację bazyliki św. Piotra w Rzymie.
Reformacja miała również przyczyny polityczne: część książąt niemieckich chciała się uwolnić spod wpływów papiestwa i popierającego go cesarstwa. Istotne znaczenie miały także przyczyny społeczne. Najważniejszą z nich było dążenie do przejęcia majątków kościelnych, żywe wśród szlachty i władców świeckich w wielu krajach. Inną był rozwój mieszczaństwa jako nowej siły społecznej, która w religii chciała znaleźć uzasadnienie dla swej ziemskiej aktywności.
Działalność i poglądy Marcina Lutra (1483-1546)
Luter pochodził z Saksonii, studiował w Erfurcie, wstąpił do zakonu augustianów, jako doktor teologii wykładał od roku 1512 na uniwersytecie w Wittenberdze (Saksonia)
w roku 1517 wystąpił przeciw sprzedaży odpustów, wywieszając na drzwiach katedry wittenberskiej 95 tez krytykujących ten proceder; chciał w ten sposób sprowokować dysputę z przedstawicielami papiestwa i udowodnić, że odpusty nie gwarantują nikomu zbawienia, a są jedynie nadużyciem ze strony Kościoła
w roku 1518 Luter został wezwany przed oblicze legata papieskiego kardynała Gaetano do Augsburga, jednak nie odwołał swojej krytyki, zaapelował natomiast do papieża Leona X o rozsądzenie sporu; w styczniu 1519 roku wziął udział w publicznej dyskusji w Lipsku, broniąc swych tez; w czerwcu 1520 papież wydał bullę, w której wezwał Lutra do ukorzenia się i odwołania swych poglądów w ciągu dwóch miesięcy; w odpowiedzi Luter napisał trzy broszury polemiczne, a w grudniu 1520 publicznie spalił potępiającą go bullę papieską, za co został ekskomunikowany
w kwietniu 1521 roku Luter przybył na sejm do Wormacji - został tam zaproszony przez cesarza Karola V, który zapewnił mu nietykalność osobistą; Luter domagał się udowodnienia mu błędów, ale tylko na podstawie Pisma Świętego, które uznał za jedyny autorytatywny tekst religijny; w efekcie potępił go zarówno papież (bullą z 29 kwietnia 1521 roku), jak i cesarz (edyktem wormackim z 26 maja 1521 roku)
na prawie rok uzyskał Luter azyl na zamku elektora saskiego Fryderyka Mądrego w Wartburgu; czas ten wykorzystał na tłumaczenie Biblii na język niemiecki, stwarzając w ten sposób podwaliny niemieckiego języka literackiego na bazie dialektu górnoniemieckiego; nadał także wówczas ostateczny kształt swojej doktrynie religijnej
Teologia luteranizmu
Luter przyjął założenie, że tylko Pismo Święte jest źródłem wiary jako głos samego Boga, dlatego należy odrzucić całą tradycję Kościoła; w związku z tym uzasadnione są tylko sakramenty ustanowione przez Chrystusa: sakrament chrztu i komunii pod dwiema postaciami; z tych samych względów nie ma racji bytu kult świętych i relikwii (w kaplicy zamkowej Fryderyka Mądrego zgromadzonych było aż 17 tys. relikwii różnych świętych, w tym rzekome fragmenty szat Chrystusa i 33 fragmenty krzyża, na którym umarł); Luter odrzucał teorię transsubstancjacji, twierdząc, że chleb i wino przyjmowane podczas komunii nie przeistaczają się na trwałe w ciało i krew Chrystusa, lecz że Chrystus jest w nich jedynie obecny w momencie przyjmowania sakramentu (teoria kosubstancjacji); głosił, iż o zbawieniu decyduje głęboka prawdziwa wiara, a nie dobre uczynki; nie znajdował w Biblii uzasadnienia dla celibatu
w poglądach Lutra wystąpił już wątek mówiący, że o losie człowieka decyduje łaska Boża lub jej brak; zapoczątkował więc tok myślenia, który został później rozwinięty przez Jana Kalwina pod postacią teorii predestynacji
Luterański model władzy państwowej
Zdaniem Lutra władza państwowa powinna być surowa i absolutna. Widział w książętach bożych katów i oprawców, wyraźnie nawiązując do poglądów św. Augustyna sformułowanych w jego dziele Civitas dei. Zdaniem Lutra poddany powinien słuchać każdego władcy, nawet tyrana. Kler powinien być poddany jurysdykcji świeckiej, władca świecki powinien być głową Kościoła na swoim terytorium. Luter podkreślał, że jakiekolwiek zaangażowanie duchownych w politykę sprzyja ich korumpowaniu i upadkowi wartości moralnych.
Działalność i poglądy Ulryka Zwingliego (1484-1531)
Ulryk Zwingli pochodził z bogatej rodziny chłopskiej ze wsi Wildhaus niedaleko Zurychu, w r. 1504 przyjął święcenia kapłańskie, a dwa lata później został proboszczem w Glarus. W latach 1516-1518 przebywał w Italii, gdzie towarzyszył najemnym oddziałom szwajcarskim - po powrocie do Szwajcarii wywalczył zakaz werbunku do oddziałów kondotierskich. Na wieść o wystąpieniu Lutra przystąpił do reformowania Kościoła w Zurychu, mając poparcie rady miejskiej.
Teologia zwinglianizmu
W r. 1525 opublikował książkę O prawdziwej i fałszywej religii, w której przedstawił główne założenia swojej doktryny religijnej. Podobnie jak Luter twierdził, że wiara jest gwarancją zbawienia, a Biblia jedynym źródłem wiary. Opowiadał się za likwidacją ceremonii religijnych niewynikających z Pisma Świętego, uważał, że nabożeństwo powinno składać się tylko z czytania Biblii, kazania i komunii rozumianej symbolicznie. Podkreślał, że eucharystia powinna być także traktowana jako posiłek wspólnotowy. Z kościołów w Zurychu usunął ołtarze oraz obrazy, odrzucił mszę świętą jako ofiarę, zniósł celibat. Był zwolennikiem teokracji.
Wojna domowa w Szwajcarii
Wpływy Zwingliego objęły, oprócz Zurychu, Bazyleę i Berno oraz część Nadrenii. Konflikt między katolikami a zwolennikami zwinglianizmu doprowadził do wybuchu w r. 1529 wojny domowej w Szwajcarii - początkowo przewagę uzyskali zwolennicy Zwingliego, jednak w październiku 1531 r. górale z katolickich kantonów zadali oddziałom protestanckim klęskę w bitwie pod Kappel. Zwingli zginął na polu walki, a jego ciało poćwiartowano i spalono.
Działalność i poglądy Jana Kalwina (1509-1564)
Jan Kalwin urodził się w Noyon w Pikardii (północna Francja), jego ojciec był urzędnikiem kurii biskupiej; w Paryżu studiował filozofię starożytną i średniowieczną, a w Orleanie i Bourges prawo; jego pierwszym dziełem był w roku 1532 komentarz do utworu Seneki De clementia (O łaskawości)
w roku 1534 zdecydował się na zerwanie z Kościołem katolickim - stało się to po potępieniu przez Kościół jego przyjaciela, rektora uniwersytetu paryskiego Mikołaja Copa, za wygłoszenie wykładu na temat teologii, uznanego za heretycki; z Francji wyemigrował do Strasburga (wówczas w granicach cesarstwa niemieckiego), następnie do Szwajcarii - początkowo zamieszkał w Bazylei, a potem w Genewie, gdzie założył ewangelicką gminę religijną
Teoria predestynacji
Najbardziej charakterystyczna dla poglądów Kalwina była teoria predestynacji - głosiła ona, iż Bóg przeznacza jednych na zbawienie, a innych na potępienie. Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że Bóg ich potępił. Warunkiem zbawienia jest łaska boża, obdarzeni nią ludzie bogacą się i są szczęśliwi.
Praca jako wartość religijna
Praca jest nakazem i wartością religijną. Człowiek powinien żyć oszczędnie, powinien unikać zabaw i rozrywek. Głoszony przez Kalwina model życia spotkał się z szeroką aprobatą wśród ówczesnego mieszczaństwa, gdyż sprzyjał pierwotnej akumulacji kapitału, czyli procesowi gromadzenia przez przedsiębiorców kapitału inwestycyjnego. Zdaniem wybitnego niemieckiego socjologa Maxa Webera etyka kalwińska wpłynęła na przyspieszenie rozwoju kapitalizmu w krajach, w których zaczęła dominować.
Republika teokratyczna
Kalwin był zwolennikiem republiki teokratycznej - uważał, że państwo powinno pilnować, by ludzie nie znieważali Boga herezją bądź bluźnierstwem; Kościół powinien stać ponad państwem, a pastora, który jest żywym głosem Biblii, wszyscy powinni bezwzględnie słuchać
w republice genewskiej Kalwin zaprowadził rządy organu kościelno-państwowego, zwanego konsystorzem; organ ten kontrolował życie codzienne i moralność obywateli, wprowadził zakaz zawierania małżeństw między osobami należącymi do gminy kalwińskiej a wyznawcami innych religii, głęboko ingerował w życie prywatne
Reformacja w Anglii
W roku 1531 król Anglii Henryk VIII (1509-1547) postanowił zerwać z Rzymem. Przyczyny tej decyzji nie miały charakteru religijno-doktrynalnego, lecz polityczno-personalny. Angielski monarcha nie mógł się bowiem doczekać męskiego potomka w małżeństwie z Katarzyną Aragońską i postanowił ten związek unieważnić, tym bardziej, że miał już kandydatkę na następną żonę - damę dworu Annę Boleyn. Papież Klemens VII odrzucił jednak wniosek Henryka VIII o unieważnienie małżeństwa z ciotką cesarza Karola V. W obliczu tej prestiżowej porażki król, ulegając opiniom swego doradcy Tomasza Cromwella, zaczął rozważać koncepcję podporządkowania sobie Kościoła angielskiego i konfiskaty jego majątków. Nie chodziło przy tym Henrykowi o stworzenie nowego wyznania, lecz o wzmocnienie władzy królewskiej i doprowadzenie do sytuacji, w której mógłby uzyskać rozwód z Katarzyną Aragońską.
W styczniu 1531 roku biskupi angielscy uznali króla za protektora Kościoła w Anglii, co w konsekwencji spowodowało wprowadzenie zakazu kierowania apelacji do Rzymu oraz wnoszenia jakichkolwiek opłat na rzecz papiestwa. W styczniu 1533 roku Henryk VIII potajemnie zawarł związek małżeński z Anną Boleyn, a w maju arcybiskup Canterbury Thomas Cranmer unieważnił jego poprzednie małżeństwo. Jednocześnie prawo do sukcesji utraciła Maria, jego córka ze związku z Katarzyną Aragońską.
Reakcją Klemensa VII na doniesienia z Anglii było obłożenie Henryka VIII ekskomuniką. Parlament angielski uchwalił wówczas szereg ustaw, które oznaczały ostateczne zerwanie z papiestwem - między innymi uchylały one moc interdyktów Stolicy Apostolskiej wobec Anglii, anulowały zwierzchnią władzę sądową papieża nad duchowieństwem angielskim oraz cofały jego prawo do mianowania arcybiskupów i biskupów. Ukoronowaniem schizmy angielskiej było przyjęcie przez parlament w roku 1534 Aktu supremacji, który czynił króla najwyższym zwierzchnikiem Kościoła w Anglii.
Henryk VIII zastosował represje wobec duchownych opowiadających się przeciwko zerwaniu z papiestwem i rozwodowi z Katarzyną Aragońską. Ich ofiarą padł między innymi kanclerz Tomasz Morus, ścięty w lipcu 1535 roku.
W latach 1536-1539 na mocy uchwalonych ustaw zlikwidowano klasztory, a ich własność przekazano przedstawicielom szlachty i mieszczaństwa zasłużonym dla Korony. Z inicjatywy arcybiskupa Canterbury Thomasa Cranmera przyjęty został w roku 1539 Akt 6 artykułów, regulujący kwestie doktrynalne w Kościele anglikańskim. Utrzymano celibat księży, komunię pod jedną postacią oraz teorię transsubstancjacji. Wprowadzono zasadę, iż wszystkie msze odprawiane są w języku angielskim. Struktura kościelna została podporządkowana władzy świeckiej.
Reformacja angielska wkroczyła głębiej w sferę dogmatyki dopiero za panowania Edwarda VI (1547-1553), syna Henryka VIII z małżeństwa z jego trzecią żoną Joanną Seymour. W imieniu małoletniego króla rządy sprawował do roku 1552 jako Lord Protektor jego wuj Edward Seymour, książę Somerset, a po jego śmierci John Dudley, hrabia Warwick.
Za panowania Edwarda VI wprowadzono do Kościoła anglikańskiego komunię pod dwiema postaciami oraz prawo księży do wstępowania w związki małżeńskie. Usunięto ze świątyń ołtarze i obrazy.
Rządy Marii Tudor (1553-1558), córki Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej, były próbą przywrócenia katolicyzmu. Maria rozpoczęła prześladowania protestantów i nawiązała zerwane kontakty z Rzymem. Nie zdecydowała się jednak na oddanie Kościołowi skonfiskowanych majątków, które miały już nowych, świeckich właścicieli.
Ostatecznego kształtu doktryna anglikanizmu nabrała za panowania Elżbiety I (1558-1603), córki Anny Boleyn. Z jej inicjatywy w roku 1559 parlament uchwalił nowy Akt supremacji, potwierdzający zwierzchnictwo monarchy nad Kościołem anglikańskim i przywracający Księgę modlitw z roku 1552.
Kontrreformacja
Kościół katolicki po wstrząsie, jakim było powstanie luteranizmu, kalwinizmu i anglikanizmu, przystąpił do ofensywy, której celem było zahamowanie wpływów reformacji i wewnętrzne wzmocnienie wspólnoty katolickiej. Najważniejszym elementem tej ofensywy był sobór, który obradował, z przerwami, w latach 1545-1563 w Trydencie - cesarskim mieście leżącym na pograniczu Włoch. Uczestnicy obrad omawiali zarówno kwestie doktrynalne, jak i organizacyjne Kościoła katolickiego. Podjęto następujące ustalenia:
sprecyzowano tradycyjne dogmaty i liturgię Kościoła katolickiego, odcinając się od wszelkich nowinek protestanckich
podkreślono autorytet władzy papieskiej, uznając de facto nieomylność papieży w sprawach wiary
postanowiono opublikować katechizm rzymski, formułujący zasady wiary katolickiej na użytek ludu; ogłoszono także brewiarz i mszał; w roku 1592 opublikowany został obowiązujący tekst Biblii, tak zwana Wulgata
zobowiązano biskupów do stałego przebywania w swoich diecezjach
ustalono regularne zwoływanie synodów (zjazdów wyższego duchowieństwa)
w roku 1542 papież Paweł III powołał Sacrum Officium (Święte Oficjum), najwyższy trybunał inkwizycyjny; jego zadaniem było nadzorowanie działalności Świętej Inkwizycji - instytucji tropiącej herezje; była to instytucja średniowieczna, pochodząca z XIII wieku, z okresu walki z herezją albigensów i waldensów; do czasów nowożytnych utrzymała się ona tylko w Hiszpanii; z jej działalnością zapoznał się w roku 1536 legat papieski w Hiszpanii Giovanni Pietro Carafa (późniejszy papież Paweł IV) - i postanowił odnowić tę instytucję w Rzymie, do czego przekonał papieża Pawła III; otrzymał od niego urząd Wielkiego Inkwizytora
Święte Oficjum składało się z sześciu kardynałów, podlegał mu trybunał złożony z zakonników dominikańskich; w roku 1543 inkwizycja objęła nadzór nad drukarniami, a w roku 1559 ogłosiła pierwszy Wykaz ksiąg zakazanych (Index librorum prohibitorum)
w roku 1534 baskijski szlachcic Ignacy Loyola (ok. 1491-1556) założył Towarzystwo Jezusowe; Loyola był w młodości rycerzem, służąc w gwardii wicekróla Nawarry; w roku 1521, podczas wojny między Hiszpanią a Francją o Nawarrę, został ranny w bitwie pod Pampeluną; zrezygnował wtedy z kariery żołnierskiej i zajął się studiami teologicznymi, najpierw w Paryżu, a potem w Rzymie; Towarzystwo Jezusowe, które założył z grupą swych uczniów, uzyskało zatwierdzenie reguły zakonnej przez papieża Pawła III w roku 1540; zakon jezuitów postawił sobie za cel obronę autorytetu papieskiego, odzyskiwanie strat Kościoła katolickiego poniesionych na rzecz heretyków oraz prowadzenie akcji misyjnej wśród pogan i wyznawców innych religii; istotną rolę w działalności jezuitów pełniło rozwijanie szkolnictwa katolickiego, przedstawiciele tego zakonu często występowali w roli spowiedników władców, wywierając realny wpływ na politykę
10