XVI wiek historia powszechna


Renesans i humanizm

Charakter epoki

Istota renesansu

Terminu renesans używamy na określenie epoki w rozwoju kultury, charakteryzującej się odrodzeniem (po francusku renaissance - odrodzenie) zainteresowań dorobkiem starożytności greckiej i rzymskiej. Po podboju Bizancjum przez Turków napłynęło stamtąd do Italii wielu uczonych i artystów, zapoczątkowując powszechną fascynację kulturą antyczną. We Włoszech renesans w pełni rozwinął się w XV wieku, chociaż o jego symptomach można mówić już w wieku XIV. Na przełomie XV i XVI wieku stał się zjawiskiem ogólnoeuropejskim.

Istota humanizmu

Dla renesansu charakterystyczny był prąd umysłowy zwany humanizmem (od łacińskiego humanus - ludzki). Jego istotą było zainteresowanie doczesnością i człowiekiem, traktowanie człowieka jako istoty zdolnej samodzielnie kierować swoim losem. W życiu społecznym nastąpiło złamanie monopolu duchowieństwa jako pośrednika między Bogiem a ludźmi - taką rolę zaczęli odgrywać także filozofowie, pisarze i ludzie sztuki. W myśli politycznej pojawiły się rozważania na temat roli wybitnych jednostek w historii.

W sztuce nastąpił zwrot ku naturze, przejawiający się w kulcie piękna ludzkiego ciała, w pojawieniu się w malarstwie pejzażu i portretu psychologicznego.

Racjonalizm i empiryzm

W naukach przyrodniczych zwyciężyła teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika, uświadamiająca, iż Wszechświat jest nieskończenie skomplikowany, a Ziemia wcale nie zajmuje w nim pozycji uprzywilejowanej.

Jako metody badawcze upowszechnił się racjonalizm i empiryzm, przy czym traktowano je nie jako metody konkurencyjne, wykluczające się nawzajem, lecz jako dwa uzupełniające się sposoby interpretowania rzeczywistości.

W renesansie dominował „duch mieszczański” - miasta stały się centrum rozwoju społecznego, w decydujący sposób wpływały na kształtowanie się mentalności, obyczajowości, a nawet mody.

Studia humanistyczne

Sztuka renesansowa

Funkcjonowanie sztuki w epoce renesansu opierało się na mecenacie, czyli popieraniu i finansowaniu artystów przez ludzi bogatych, dla których tego typu inwestowanie miało duże znaczenie prestiżowe. Do czołowych mecenasów należeli przedstawiciele florentyńskiego rodu Medyceuszy, a szczególnie Wawrzyniec Wspaniały (1449-1492) i papież Leon X (1513-1521).

Myśl społeczna Odrodzenia

Erazm z Rotterdamu (1467-1536)

Tomasz Morus (1478-1535)

Nicollo Machiavelli (1469-1527)

Tomasz Campanella (1568-1639)

Wielkie odkrycia geograficzne

Przyczyny wypraw i czynniki je ułatwiające

Przyczyny ekonomiczne

Najważniejsze przyczyny dalekich wypraw morskich, a w konsekwencji wielkich odkryć geograficznych, miały charakter ekonomiczny. Europa w XV wieku miała ujemny bilans w handlu międzynarodowym - znacznie więcej towarów importowała niż eksportowała. By zapłacić za ten import, potrzebowała kruszców - złota i srebra - tymczasem na kontynencie europejskim występowały one w znikomej ilości.

Poza tym po zdobyciu przez Turków Konstantynopola w roku 1453 i ostatecznym upadku cesarstwa bizantyjskiego nasiliły się utrudnienia w handlu lewantyńskim, dostarczającym z Orientu przyprawy (pieprz, cynamon, gałkę muszkatołową, imbir, goździki), towary luksusowe i kamienie szlachetne. W Europie szybko rósł popyt na te towary, natomiast koszty ich sprowadzania ze Wschodu w dużej części drogą lądową były coraz wyższe, co podnosiło ich cenę. Transport morski bezpośrednio z południowo-wschodniej Azji byłby znacznie tańszy. Należało więc szukać nowych dróg handlowych, które pozwoliłyby ominąć tereny, na których dominowali Turcy, i dotrzeć do legendarnych Indii.

Do wypraw skłaniał także rosnący popyt na niewolników. Ten czynnik działał przede wszystkim w przypadku Portugalczyków, którzy opanowali w I połowie XV wieku Maderę i Azory, i potrzebowali afrykańskich niewolników do zagospodarowania tych kolonii.

Przyczyny społeczne

Sporą rolę odgrywały czynniki społeczne. W roku 1492 Hiszpanie zdobyli Granadę - ostatnią enklawę arabską na Półwyspie Iberyjskim. Zakończyła się rekonkwista, która przez kilka wieków angażowała rycerstwo hiszpańskie, stwarzając mu możliwości bogacenia się. Ustanie walk z Arabami oznaczało, że tysiące rycerzy, szczególnie młodszych synów szlacheckich, stracą takie możliwości. Wyprawy na odległe obszary dawały nową szansę.

Oprócz motywacji materialnej duże znaczenie miała motywacja religijna. U ówczesnych Europejczyków silne było przekonanie, że obowiązkiem chrześcijan jest rozprzestrzenianie ich religii na nowe obszary, gdzie Słowo Boże jeszcze nie dotarło. To poczucie misji leżało u podłoża wielu indywidualnych decyzji.

Postęp techniczny i naukowy

Wyprawom sprzyjały udoskonalenia techniczne. Upowszechnił się nowy rodzaj okrętów - karawele wyposażone w trzy maszty i wysokie burty. Dzięki żaglom skośnym mogły one wykorzystywać wiatr boczny, co zwiększało szybkość podróżowania. Wysokie burty umożliwiały zastosowanie dział broniących przed atakami ze strony korsarzy.

Busola wskazująca biegun magnetyczny i astrolabium określające położenie kątowe gwiazd pozwalały wyznaczać usytuowanie statków na pełnym morzu, dzięki czemu żegluga mogła się oderwać od linii brzegowych. Coraz powszechniejsza wiedza o kulistości Ziemi pobudzała wyobraźnię, skłaniała do żeglowania w nowych kierunkach (chociaż w kulistość Ziemi wierzyli już żeglarze średniowiecza, o czym świadczyła próba braci Vivaldi z Genui, którzy wyruszyli w roku 1291, by dotrzeć do Indii wschodnich szlakiem przez Atlantyk - i nigdy z tej wyprawy nie powrócili).

Odkrycia portugalskie

Jako pierwsi dalekie wyprawy zaczęli organizować Portugalczycy, przy czym szczególne zasługi na tym polu położył Henryk Żeglarz, najmłodszy syn króla portugalskiego Jana I Wielkiego. Organizował on w latach 1418-1460 wyprawy wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki. Pierwszym sukcesem Portugalczyków było zajęcie wyspy Madery w roku 1419, następnie archipelagu Azorów w roku 1431. W r. 1445 statki portugalskie osiągnęły Zielony Przylądek i ujście rzeki Senegal, w roku 1456 wpłynęły do Zatoki Gwinejskiej, a w roku 1471 osiągnęły równik. Portugalczycy na zachodnim wybrzeżu Afryki zakładali faktorie handlowe w celu pozyskiwania złota, kości słoniowej i niewolników. Zmonopolizowali handel niewolnikami, przeznaczając ich do pracy na plantacjach na Maderze i Azorach oraz odsprzedając ich kupcom z innych krajów.

Wyprawa Bartolomeo Diaza

W roku 1487 z inicjatywy króla Jana II (1481-1495) w poszukiwaniu morskiej drogi do Indii wyruszyła wyprawa Bartolomeo Diaza, składająca się z trzech niewielkich statków. Dotarła do wysuniętego najdalej na południe przylądka Afryki, lecz musiała zawrócić z powodu silnego sztormu. Miejsce to Diaz nazwał Przylądkiem Burz, król Jan II przemianował go na Przylądek Dobrej Nadziei.

Wyprawa Vasco da Gamy

W lipcu 1497 roku dzięki poparciu króla Manuela I (1495-1521) wyruszyła do Indii wyprawa Vasco da Gamy, dysponująca czterema statkami, na których znajdowało się 160 marynarzy. W ciągu czterech miesięcy żeglugi z dala od lądu da Gama opłynął południowy kraniec Afryki i dotarł do portu w Mombasie na wschodnim wybrzeżu. Tam wynajął arabskich pilotów, dzięki którym przepłynął przez Ocean Indyjski i dotarł w maju 1498 r. do Kalkuty. W roku 1499 powrócił do Lizbony z ładunkiem pieprzu i cynamonu. Od tego czasu Portugalczycy regularnie żeglowali do Indii.

Podboje admirała Albuquerque'a

Główną bazą portugalską na wybrzeżu Indii zostało terytorium Goa, podbite w roku 1510 przez admirała Alfonsa de Albuquerque. W r. 1511 opanował on Malakkę - główny ośrodek handlu korzennego na Półwyspie Malajskim. Dzięki Albuquerque'owi w rękach Portugalczyków znalazła się także wyspa Ormuz w Zatoce Perskiej i Cejlon w południowej Azji, zaś księstwa Mozambiku i Zanzibaru we wschodniej Afryce zostały podporządkowane jako lenna korony portugalskiej. Na początku XVI wieku Portugalia zapewniła sobie dominację w handlu korzennym - w Lizbonie przyprawy wschodnie można było kupić dwukrotnie taniej niż u kupców włoskich.

Odkrycie Cabrala

W roku 1500 wyprawa Pedro Alvaresa Cabrala do Indii wylądowała na wybrzeżu Ameryki Południowej, zepchnięta ze szlaku indyjskiego na zachód przez niekorzystne wiatry. To odkrycie zapoczątkowało portugalską kolonizację obszaru, który od występującego tam czerwonego drzewa brazil otrzymał nazwę Brazylia.

Odkrycia hiszpańskie

Wyprawy Kolumba

Układ z Tordesillas

By uniknąć w przyszłości walki o strefy wpływów, Hiszpanie i Portugalczycy podpisali w roku 1494 układ w Tordesillas, wynegocjowany dzięki pośrednictwu papieża Aleksandra VI. W dokumencie tym ustalono, że linią graniczną będzie południk przebiegający w odległości stu mil na zachód od Azorów; wszystkie ziemie leżące między Europą a tą linią miały należeć do Portugalii, a ziemie znajdujące się na zachód od tej linii - do Hiszpanii. W r. 1529 w Saragossie przesunięto tę linię jeszcze bardziej na zachód, pozostawiając po stronie portugalskiej wschodnią część Brazylii. Postanowiono wówczas także, iż na półkuli wschodniej południk rozgraniczający będzie przechodzić przez najdalej wysunięty na zachód cypel Nowej Gwinei. Ustalenia te odcinały Portugalczykom możliwość poszukiwania drogi do Indii w kierunku zachodnim, zaś Hiszpanom - w kierunku wschodnim.

Podróż Vespucciego

Florentyński geograf Amerigo Vespucci w latach 1499-1502 odbył podróż wzdłuż wybrzeża Ameryki, od Hondurasu po Brazylię, udowadniając, że Kolumb odkrył nowy kontynent. W r. 1504 została opublikowana jego relacja z wyprawy, zatytułowana Mundus Novus - Nowy Świat. Nazwę nowego kontynentu utworzyli od imienia Amerigo niemieccy wydawcy, którzy publikowali mapy opracowane przez włoskiego podróżnika.

Wyprawa Magellana

We wrześniu 1519 roku z hiszpańskiego portu San Lucar portugalski żeglarz Ferdynand Magellan wyruszył w podróż dookoła świata, której celem było okrążenie Ameryki Południowej i wytyczenie szlaku do południowej Azji. Wyprawę finansował król Hiszpanii Karol I (później znany także jako cesarz Karol V). Magellan dysponował pięcioma karawelami i 265 ludźmi. W końcu listopada 1520 r. trzy karawele wpłynęły przez cieśninę, nazwaną później Cieśniną Magellana, na Ocean Spokojny (jedna karawela zatonęła, druga zawróciła do Europy na skutek buntu załogi). W marcu 1521 r. odkryto Wyspy Mariańskie, a następnie Filipiny. Na jednej z wysp archipelagu filipińskiego Magellan zginął w kwietniu 1521 r. w starciu z tubylcami.

Do Hiszpanii powróciła we wrześniu 1522 r. tylko jedna karawela z kilkunastoosobową załogą. Wyprawa Magellana empirycznie udowodniła, że Ziemia jest okrągła i szlakiem na zachód można dotrzeć do Azji.

Odkrycia francuskie i angielskie

Skutki wielkich odkryć

Najważniejszym skutkiem wielkich odkryć było przesunięcie głównych szlaków handlowych z Morza Śródziemnego na Ocean Atlantycki. W konsekwencji zaczęły tracić na znaczeniu jako ośrodki handlu miasta północnych Włoch - zastąpiły je Hiszpania i Portugalia, a nieco później przede wszystkim Anglia, Holandia i Francja. Genua stopniowo spadła do roli bankiera Hiszpanii, a Wenecja stała się ośrodkiem handlowym o regionalnym znaczeniu.

Napływ kruszców z Ameryki gwałtownie zwiększył możliwości kapitałowe europejskich przedsiębiorców, co z kolei wpłynęło na przyspieszenie wzrostu gospodarczego, przejawiającego się w rozwoju manufaktur i eksportu towarów przemysłowych.

Długofalową konsekwencją wielkich odkryć było powstanie imperiów kolonialnych, które na kilka wieków zmieniły mapę polityczną świata. Zwiększyły się dla przedsiębiorczych jednostek szanse zdobycia bogactwa, wyrwania się z dotychczasowego środowiska, zrobienia szybkiej kariery. Europa pozbyła się nadwyżki demograficznej, co wpłynęło na ogólną poprawę warunków bytu.

Tragiczne były natomiast skutki europejskiej ekspansji dla tubylczej ludności Ameryki. Przywiezione z Europy choroby, na które miejscowa ludność nie była uodporniona - przede wszystkim ospa i odra - spowodowały epidemie, których ofiarami padły setki tysięcy Indian. Do tego doszło zmuszanie tubylców do ciężkiej pracy, co stało się przyczyną wysokiej śmiertelności. Ocenia się, że na przykład populacja Meksyku zmniejszyła się w XVI wieku o około 90 procent.

Reformacja

Przyczyny reformacji

Reformacja była w swej genezie ruchem religijno-społecznym zmierzającym do zreformowania Kościoła katolickiego, w efekcie jednak stała się ona ruchem dysydenckim, czyli zrywającym z katolicyzmem. Dała początek Kościołom, które nazywamy dziś protestanckimi. Po schizmie wschodniej (z roku 1054) spowodowała drugi wielki rozłam w chrześcijaństwie.

Przyczyny reformacji miały u swych korzeni charakter moralny - był to protest przeciwko sytuacji w Kościele: rozpuście, materializmowi, postępującemu zeświecczeniu. Wyrazem upadku etycznego był na przykład handel odpustami, czyli odpuszczanie grzechów za pieniądze. Metoda ta służyła gromadzeniu środków na liczne ambicjonalne inwestycje papieży, między innymi na renowację bazyliki św. Piotra w Rzymie.

Reformacja miała również przyczyny polityczne: część książąt niemieckich chciała się uwolnić spod wpływów papiestwa i popierającego go cesarstwa. Istotne znaczenie miały także przyczyny społeczne. Najważniejszą z nich było dążenie do przejęcia majątków kościelnych, żywe wśród szlachty i władców świeckich w wielu krajach. Inną był rozwój mieszczaństwa jako nowej siły społecznej, która w religii chciała znaleźć uzasadnienie dla swej ziemskiej aktywności.

Działalność i poglądy Marcina Lutra (1483-1546)

Teologia luteranizmu

Luterański model władzy państwowej

Zdaniem Lutra władza państwowa powinna być surowa i absolutna. Widział w książętach bożych katów i oprawców, wyraźnie nawiązując do poglądów św. Augustyna sformułowanych w jego dziele Civitas dei. Zdaniem Lutra poddany powinien słuchać każdego władcy, nawet tyrana. Kler powinien być poddany jurysdykcji świeckiej, władca świecki powinien być głową Kościoła na swoim terytorium. Luter podkreślał, że jakiekolwiek zaangażowanie duchownych w politykę sprzyja ich korumpowaniu i upadkowi wartości moralnych.

Działalność i poglądy Ulryka Zwingliego (1484-1531)

Ulryk Zwingli pochodził z bogatej rodziny chłopskiej ze wsi Wildhaus niedaleko Zurychu, w r. 1504 przyjął święcenia kapłańskie, a dwa lata później został proboszczem w Glarus. W latach 1516-1518 przebywał w Italii, gdzie towarzyszył najemnym oddziałom szwajcarskim - po powrocie do Szwajcarii wywalczył zakaz werbunku do oddziałów kondotierskich. Na wieść o wystąpieniu Lutra przystąpił do reformowania Kościoła w Zurychu, mając poparcie rady miejskiej.

Teologia zwinglianizmu

W r. 1525 opublikował książkę O prawdziwej i fałszywej religii, w której przedstawił główne założenia swojej doktryny religijnej. Podobnie jak Luter twierdził, że wiara jest gwarancją zbawienia, a Biblia jedynym źródłem wiary. Opowiadał się za likwidacją ceremonii religijnych niewynikających z Pisma Świętego, uważał, że nabożeństwo powinno składać się tylko z czytania Biblii, kazania i komunii rozumianej symbolicznie. Podkreślał, że eucharystia powinna być także traktowana jako posiłek wspólnotowy. Z kościołów w Zurychu usunął ołtarze oraz obrazy, odrzucił mszę świętą jako ofiarę, zniósł celibat. Był zwolennikiem teokracji.

Wojna domowa w Szwajcarii

Wpływy Zwingliego objęły, oprócz Zurychu, Bazyleę i Berno oraz część Nadrenii. Konflikt między katolikami a zwolennikami zwinglianizmu doprowadził do wybuchu w r. 1529 wojny domowej w Szwajcarii - początkowo przewagę uzyskali zwolennicy Zwingliego, jednak w październiku 1531 r. górale z katolickich kantonów zadali oddziałom protestanckim klęskę w bitwie pod Kappel. Zwingli zginął na polu walki, a jego ciało poćwiartowano i spalono.

Działalność i poglądy Jana Kalwina (1509-1564)

Teoria predestynacji

Najbardziej charakterystyczna dla poglądów Kalwina była teoria predestynacji - głosiła ona, iż Bóg przeznacza jednych na zbawienie, a innych na potępienie. Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że Bóg ich potępił. Warunkiem zbawienia jest łaska boża, obdarzeni nią ludzie bogacą się i są szczęśliwi.

Praca jako wartość religijna

Praca jest nakazem i wartością religijną. Człowiek powinien żyć oszczędnie, powinien unikać zabaw i rozrywek. Głoszony przez Kalwina model życia spotkał się z szeroką aprobatą wśród ówczesnego mieszczaństwa, gdyż sprzyjał pierwotnej akumulacji kapitału, czyli procesowi gromadzenia przez przedsiębiorców kapitału inwestycyjnego. Zdaniem wybitnego niemieckiego socjologa Maxa Webera etyka kalwińska wpłynęła na przyspieszenie rozwoju kapitalizmu w krajach, w których zaczęła dominować.

Republika teokratyczna

Reformacja w Anglii

W roku 1531 król Anglii Henryk VIII (1509-1547) postanowił zerwać z Rzymem. Przyczyny tej decyzji nie miały charakteru religijno-doktrynalnego, lecz polityczno-personalny. Angielski monarcha nie mógł się bowiem doczekać męskiego potomka w małżeństwie z Katarzyną Aragońską i postanowił ten związek unieważnić, tym bardziej, że miał już kandydatkę na następną żonę - damę dworu Annę Boleyn. Papież Klemens VII odrzucił jednak wniosek Henryka VIII o unieważnienie małżeństwa z ciotką cesarza Karola V. W obliczu tej prestiżowej porażki król, ulegając opiniom swego doradcy Tomasza Cromwella, zaczął rozważać koncepcję podporządkowania sobie Kościoła angielskiego i konfiskaty jego majątków. Nie chodziło przy tym Henrykowi o stworzenie nowego wyznania, lecz o wzmocnienie władzy królewskiej i doprowadzenie do sytuacji, w której mógłby uzyskać rozwód z Katarzyną Aragońską.

W styczniu 1531 roku biskupi angielscy uznali króla za protektora Kościoła w Anglii, co w konsekwencji spowodowało wprowadzenie zakazu kierowania apelacji do Rzymu oraz wnoszenia jakichkolwiek opłat na rzecz papiestwa. W styczniu 1533 roku Henryk VIII potajemnie zawarł związek małżeński z Anną Boleyn, a w maju arcybiskup Canterbury Thomas Cranmer unieważnił jego poprzednie małżeństwo. Jednocześnie prawo do sukcesji utraciła Maria, jego córka ze związku z Katarzyną Aragońską.

Reakcją Klemensa VII na doniesienia z Anglii było obłożenie Henryka VIII ekskomuniką. Parlament angielski uchwalił wówczas szereg ustaw, które oznaczały ostateczne zerwanie z papiestwem - między innymi uchylały one moc interdyktów Stolicy Apostolskiej wobec Anglii, anulowały zwierzchnią władzę sądową papieża nad duchowieństwem angielskim oraz cofały jego prawo do mianowania arcybiskupów i biskupów. Ukoronowaniem schizmy angielskiej było przyjęcie przez parlament w roku 1534 Aktu supremacji, który czynił króla najwyższym zwierzchnikiem Kościoła w Anglii.

Henryk VIII zastosował represje wobec duchownych opowiadających się przeciwko zerwaniu z papiestwem i rozwodowi z Katarzyną Aragońską. Ich ofiarą padł między innymi kanclerz Tomasz Morus, ścięty w lipcu 1535 roku.

W latach 1536-1539 na mocy uchwalonych ustaw zlikwidowano klasztory, a ich własność przekazano przedstawicielom szlachty i mieszczaństwa zasłużonym dla Korony. Z inicjatywy arcybiskupa Canterbury Thomasa Cranmera przyjęty został w roku 1539 Akt 6 artykułów, regulujący kwestie doktrynalne w Kościele anglikańskim. Utrzymano celibat księży, komunię pod jedną postacią oraz teorię transsubstancjacji. Wprowadzono zasadę, iż wszystkie msze odprawiane są w języku angielskim. Struktura kościelna została podporządkowana władzy świeckiej.

Reformacja angielska wkroczyła głębiej w sferę dogmatyki dopiero za panowania Edwarda VI (1547-1553), syna Henryka VIII z małżeństwa z jego trzecią żoną Joanną Seymour. W imieniu małoletniego króla rządy sprawował do roku 1552 jako Lord Protektor jego wuj Edward Seymour, książę Somerset, a po jego śmierci John Dudley, hrabia Warwick.

Za panowania Edwarda VI wprowadzono do Kościoła anglikańskiego komunię pod dwiema postaciami oraz prawo księży do wstępowania w związki małżeńskie. Usunięto ze świątyń ołtarze i obrazy.

Rządy Marii Tudor (1553-1558), córki Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej, były próbą przywrócenia katolicyzmu. Maria rozpoczęła prześladowania protestantów i nawiązała zerwane kontakty z Rzymem. Nie zdecydowała się jednak na oddanie Kościołowi skonfiskowanych majątków, które miały już nowych, świeckich właścicieli.

Ostatecznego kształtu doktryna anglikanizmu nabrała za panowania Elżbiety I (1558-1603), córki Anny Boleyn. Z jej inicjatywy w roku 1559 parlament uchwalił nowy Akt supremacji, potwierdzający zwierzchnictwo monarchy nad Kościołem anglikańskim i przywracający Księgę modlitw z roku 1552.

Kontrreformacja

Kościół katolicki po wstrząsie, jakim było powstanie luteranizmu, kalwinizmu i anglikanizmu, przystąpił do ofensywy, której celem było zahamowanie wpływów reformacji i wewnętrzne wzmocnienie wspólnoty katolickiej. Najważniejszym elementem tej ofensywy był sobór, który obradował, z przerwami, w latach 1545-1563 w Trydencie - cesarskim mieście leżącym na pograniczu Włoch. Uczestnicy obrad omawiali zarówno kwestie doktrynalne, jak i organizacyjne Kościoła katolickiego. Podjęto następujące ustalenia:

10



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron