HISTORIA USTROJU POLSKI

1. PIERWSZE ORGANIZACJE PLEMIENNE

Po okresie wędrówki ludów (VII w.) stopniowo zaczęły się tworzyć organizacje społeczne oparte na wspólnocie terytorialnej. Uprawa żarowa zastąpiona została dwupolówką z wykorzystaniem sochy i bydła pociągowego. W XII wieku stosowano już pług odwracający skibę, a od XIII w. wprowadzano trójpolówkę. Lepsze metody uprawy ziemi nie wymagały już przemieszczania się na nowe tereny, co więcej, opłacało się bronić pozyskanego już terenu uprawnego.

Na czele jednostek terytorialnych (wielkich plemion) stali naczelnicy zwani też książętami. W toku wzajemnych walk plemiona większe podporządkowywały mniejsze i przyłączały ich terytoria. Ośrodkami plemion były opola, wg H. Łowmiańskiego zajmujące przeciętnie 300 km kw. i liczące po 1200-1400 ludzi. Centralnym punktem opola był ośrodek grodowy (czoło opolne), zwykle obronnie usytuowany i otoczony wałem ziemnym z palisadą. Tu mieszkała starszyzna, tu odbywały się wiece wolnych mieszkańców, na których podejmowano wspólne decyzje, tu gromadzono daniny i dokonywano wymiany towarowej (początkowo na niewielką skalę), tu w razie niebezpieczeństwa chroniono się. Wokół, w dogodnych do uprawy miejscach, znajdowały się mniejsze i większe osady grupujące rody. Na nowinach, terenach uzyskanych karczunkiem i wypalaniem, powstawały nowe osady. Część majątku była we wspólnym użytkowaniu (np. pastwiska, lasy, miejsce połowu, uzyskana zdobycz) część w indywidualnym (rodzinnym) np. bydło, pole orne. Opola były opodatkowane na rzecz księcia. Musiały oddawać wołu opolnego albo krowę. Ludność była zobowiązana także do śladu, czyli ścigania zbiegłych przestępców. W głównym opolu przebywał książę ze swoją drużyną. Odgrywał on coraz większą rolę w podejmowaniu decyzji o wyprawach wojennych, sojuszach i podziale zdobycznego majątku. Poszczególne obszary plemienne oddzielały od siebie bagna, większe rzeki i rozległe kompleksy leśne.

Geograf Bawarski (połowa IX w.) wymienia nazwy i liczbę opoli znanych mu największych polskich plemion. W IX w. do największego znaczenia doszły organizacje plemienne Wiślan, skupione wokół Wiślicy lub Krakowa, oraz Polan z ośrodkami w Gnieźnie, Poznaniu i Gieczu. W połowie X w. plemię Polan uzyskało znaczną przewagę i stopniowo, drogą sojuszów i podbojów podporządkowało plemiona wokół, dając początek państwu polskiemu.

2. MONARCHIA PATRYMONIALNA DO 1138 R.

Pierwsi historyczni władcy Polski posiadali bardzo szerokie uprawnienia. Nie ma jednak dowodów (nie podają je źródła) na charakter absolutny ich władzy. Książęta i królowie piastowscy posiadali szerokie uprawnienia w sferze ustawodawczej, sądowniczej, wojskowej i administracyjnej. Taka pozycja panującego była związana z prawem książęcym. Prawo to obejmowało ogół kompetencji, z których korzystał władca. Właśnie jemu przysługiwało prawo do poboru danin, który w XIV wieku został uzupełniony o regalia. Pozycja władcy była wzmacniana przez sukcesy w walkach w władcami państw ościennych oraz przez nabytki terytorialne. Już za panowania pierwszych Piastów następował proces centralizacji władzy książęcej i królewskiej. Na proces te nie mały wpływ miał Kościół, bowiem to właśnie chrześcijaństwo, przyjęte przez Mieszka I, usankcjonowało jego władzę nie tylko w państwie polskim, ale także na arenie europejskiej, został uznany za prawowitego władcę. U boku króla funkcjonowała rada, składająca się z dostojników kościelnych i świeckich. Bolesław Chrobry miał posiadać rade liczącą 12 osób. Rada miała charakter organu doradczego. Z jej decyzjami i opinią liczył się panujący. Rada nie miała jednak charakteru formalnego w strukturze państwa, mimo tego wypowiadała się w najważniejszych dla niego sprawach. Ludność mogła uczestniczyć w życiu publicznym, będąc uczestnikiem wiecu.

Monarcha i jego władza zmieniała się przez cały omawiany okres. Często jego pozycja zależała od stosunku do władzy królewskiej grupy możnych w państwie. To właśnie oni pełnili najważniejsze funkcje państwowe, a więc wchodzili w skład królewskiego dworu. Równocześnie jednak możni tworzyli także i opozycję wobec panującego. Ta dwoistość stała się przyczyną podziałów wśród tejże grupy. Możni z tytułu zajmowanych przez nich urzędów i pastowanych godności, otrzymywali od monarchy uposażenie w postaci nadań ziemskich. Z tej przyczyny z czasem uzyskali niezależność materialną oraz usamodzielnili się, osłabiając władzę centralną. Takie tendencje były już widoczne od lat 40-tych XI wieku. Statut Bolesława Krzywoustego jeszcze te procesy nasilił. Po 1138 r. w państwie polskim rozbitym na dzielnice zwyciężyły tendencje decentralizacyjne. Władza seniora uległa osłabieniu, rozluźniły się stosunki łączące go z braćmi juniorami. W wieku XIII upadła zasada pryncypatu. W Polsce podobnie jak w krajach sąsiednich rozwijał się już za panowania pierwszych Piastów system lenny. Już od XII wieku obserwuje się stopniową rezygnację monarchów z posiadanych przez siebie uprawnień, poprzez nadawanie możnym immunitetów, które przybierały formę przywilejów. Wyróżniamy immunitet skarbowy, zwany też ekonomicznym, który zwalniał z opłat na rzecz monarchy, oraz immunitet sądowy, który wykluczał obszar posiadający tego rodzaju immunitet spod jurysdykcji sądów królewskich. Wraz z postępującym nadawaniem immunitetów możni zyskiwali coraz więcej uprawnień, które do tej pory przysługiwały tylko władcy. Mowa tutaj chociażby o regaliach. Immunitety uzyskiwali nie tylko panowie świeccy, ale także duchowni i klasztory. Różnicowanie się ludności, doprowadziło w XIII wieku do powstania stanów: stanu duchownego, rycerskiego (szlacheckiego) i później mieszczańskiego. Pierwsze dwa wymienione posiadały największy zakres uprawnień.

Charakterystyczną cechą monarchii patrymonialnych było odróżnienie urzędów dworskich od państwowych. Mianem dostojników, określano najwyższych urzędników państwowej administracji. Były one sprawowane tylko przez osoby wywodzące się z warstwy możnych. Najwyższym dworskim urzędnikiem był komes nadworny. Do niego należał zarząd dworem. Zastępował także panującego w sprawach dotyczących rządzenia krajem oraz sprawował władzę sądową. Komes dowodził także wojskiem. To ostatnie z czasem stało się jego najważniejszą funkcją. Nazwa komes została w tym czasie zmieniona na - wojewodę. Po wojewodzie najważniejszą osobą na dworze był kanclerz. On prowadził kancelarię królewską. Zazwyczaj urząd ten pełniony był przez osobę duchowną, z racji posiadana umiejętności pisania i czytania. Do zadań kanclerza należało prowadzenie korespondencji. Wśród innych dostojników dworskich należy wymienić skarbnika, który zarządzał królewskim skarbem i finansami oraz archiwum. Inne urzędy dworskie to urząd stolnika, łowczego, koniuszego czy cześnika. Po 1138 r. hierarchia urzędnicza w Polsce uległa rozwojowi. Na dworach poszczególnych książąt w każdej z dzielnic powstał nowy, rozbudowany aparat urzędniczy. W celu zapewnienia sprawności zarządzania dzielnicą, zostali powołani zastępcy dotychczasowych urzędników, a mianowicie podkomorzy, podczaszy i inni.

Przed 1138 r. Polska dzieliła się na kilka prowincji: krakowską, gnieźnieńską, poznańską, sandomierską, śląską, mazowiecką, kujawską łęczycko-sieradzką oraz pomorską. Jednostką podstawową podziału terytorialnego państwa były grody, bądź okręgi grodowe, które w XII wieku otrzymały nazwy kasztelani. W XIII wieku ich liczba wynosiła ponad 100. najwyższymi urzędnikami w tych jednostkach byli komesi grodowi, zwani później kasztelanami. Do ich kompetencji należały sprawy z zakresu administracji, powierzonym im obszarem, sprawy wojskowe oraz sądowe. Swoje obowiązki kasztelan wykonywał przy pomocy podległych mu urzędników - chorążego, wojskiego, sędziego grodowego i innych. W podziale administracyjnym państwa jednostką najniższą było opole. Na opole składało się kilka lub kilkanaście wsi.

Władca jako najwyższy wódz, musiał stać na straży niepodzielności terytorium państwa. Na terenie kraju w każdym z grodów funkcjonowała drużyna grodowa, która odpowiadała za jego obronę w razie ataku. System obronny państwa oparty był więc o grody kasztelańskie, oraz grody leżące na terenach przygranicznych. Ważną rolę, jednak dopiero w XIII wieku odgrywały ufortyfikowane miasta. Na utrzymaniu władcy piastowskiego w XI i XII wieku pozostawała drużyna. Jej członkowie podlegali jej rozkazom, ale jednocześnie prestiż drużyny wpływał na pozycję jaką monarcha posiadał w państwie. Za panowania pierwszych Piastów liczebność drużyny możemy szacować na kilkanaście tysięcy wojów. Istniał w niej widoczny podział na starszych, bardziej doświadczonych wojów, oraz na grupę młodszą. Z czasem ze starszej drużyny wyłonią się urzędnicy pełniący wysokie funkcje państwowe i wojskowe. W tej sytuacji młodsza drużyna była właściwą siłą zbrojną państwa. W drugiej połowie XI wieku utrwalił się zwyczaj, że rycerstwo musiało się stawić na wezwanie królewskie konno i zbrojnie, aby ruszyć na wojenną wyprawę. Wojskiem dowodził monarcha, ale czasem w jego zastępstwie na czele armii stawał wojewoda         

Piastowie przejęli oraz rozbudowali system danin obowiązujący w państwie polskim. W XI wieku jego podstawą była danina z chłopskiego gospodarstwa, określana mianem poradlnego. Początkowo płacono ją w nierogaciźnie, później w zbożu, a z czasem w pieniądzu. Posługi, czyli służebności, związane były z systemem komunikacji. Monarcha miał obowiązek dokonywać objazdu swojego kraju. W tym czasie utrzymanie króla i jego dworu spadało na barki poddanych. Do powyżej wymienionych służebności należy zaliczyć: powóz (przewóz) i przewód. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej oraz wprowadzenie immunitetów, zwolniło częściowo ludność od świadczeń na rzecz panującego.

Panujący miał prawo do bicia monety oraz do określania nominalnej jej wartości. Mógł także przeprowadzić wymianę obowiązującej monety, czyli tzw. renowację. Za panowania Bolesława Śmiałego w Polsce upowszechniła się polska moneta, a w XIV wieku wprowadzono srebrny grosz. W monarchii piastowskiej, tak jak w innych państwach wczesnośredniowiecznej Europy, nie stosowano rozróżnienia na skarb państwowy i skarb monarszy. Te dwa pojęcia były pojęciami tożsamymi. Do najważniejszych natomiast wydatków państwowych należy zaliczyć w tym czasie wydatki na wojsko oraz opłacenie rzeszy urzędników.      

Do władcy należało też początkowo sądownictwo. On pełnił w państwie funkcję najwyższego sędziego. Sąd monarszy, jemu podlegający oraz sądy kasztelańskie były traktowane jako sądy państwowe. W chwili nieobecności króla, w jego imieniu i w jego zastępstwie wyroki były wydawane przez urzędników państwowych wojewodów lub kasztelanów. Po 1138 r. na każdym z dworów panującego księcia działał sąd książęcy. Istniała zasada, że każda ze spraw mogła zostać wniesiona przed sąd monarszy. W XII wieku pojawiła się funkcja sędziego dworskiego.

Władca mógł nadać ziemię sam sobie, tworząc prywatną domenę, a tym samym uzyskując prywatne źródło dochodu na różne cele. We własnej domenie lokował swoich chłopów, niewolników i przybyszów. Ściągania podatku z domen królewskich pilnowały dwory monarsze z włodarzem. Własne stałe dochody pozwalały księciu łatwiej rezygnować z należnych mu danin i hojniej szafować przywilejami. W akcie nadania ziemi zazwyczaj było zaznaczone wprost, do czego obdarowany ma prawo. O prawo lokacji zazwyczaj należało starać się specjalnie. Przy częściowym immunitecie było zaznaczone, jaką część może sobie zatrzymać pan, a jaką ma przekazać księciu. Zyski, z których rezygnował władca, zazwyczaj przejmował obdarowany, więc chłopi z tego tytułu nic nie zyskiwali (płacili tak samo). Co więcej, w nowym układzie poddany, który przestawał interesować księcia i jego poborców, był w większym stopniu narażony na samowolę, a nawet przymus i kary fizyczne ze strony obdarowanego immunitetem feudała.

Przedstawiciele Kościoła od początku mieli duże poważanie, a co za tym idzie duże dochody (nazwa ksiądz - pochodzi od książę). Duże nadania ziemskie (opola, wsie, a nawet całe kasztelanie) sprawiły, że przedstawiciele Kościóła, także pod względem majątku, zrównali się z wielkimi panami ziemskimi. Otrzymywana ziemia prędzej czy później była objęta pełnym immunitetem książęcym. Ziemię przekazywano z jej mieszkańcami (przypisańcy), do tego część chłopów traciła wolność w ramach tzw. komendacji. Kościół chętnie też korzystał z prawa lokacji tworząc w swoich dobrach wsie i miasta na prawie zachodnim.

Podatki na rzecz Kościoła początkowo były zbierane w ramach ogólnej daniny i wypłacane przedstawicielom po zebraniu i oszacowaniu całości. Do 1318 r. świętopietrze było podatkiem od rodziny. Dziesięcinę zbierano początkowo jako podatek snopowy. Z pola nie można było zebrać zboża, póki poborca kościelny nie przybył i nie zaznaczył, które snopki należą się kościołowi. Przyczyniało to strat ludności, bo bywało, że ziarno skiełkowało w snopkach, zanim je można było zwieźć, a i kłopot miał ksiądz ze zwiezieniem i wymłóceniem. Podatek snopowy dość szybko zastąpiono daniną w zbożu (ziarnie), rzadziej w pieniądzu. Dziesięcina w zbożu, zwana małdratową, wynosiła z łanu po 4 miary pszenicy, żyta i owsa. Dziesięcina pieniężna wynosiła 12 groszy z łanu. Panowie płacili po zebraniu plonów tzw. dziesięcinę swobodną, na dowolny obiekt kościelny. Najczęściej był to kościół zbudowany z ich fundacji.

Księża byli objęci pełnym immunitetem sądowym i mogli być sądzeni wyłącznie przez własne sądy. Swoich poddanych mogli sądzić sami. Na terenach kościelnych obowiązywało prawo kanoniczne zebrane w Collectio tripartita (XII w.) oraz statuty prowincjonalne będące wspólnymi ustaleniami kleru i wizytujących legatów papieskich, zebranych na synodach diecezjalnych.

3. OKRES ROZBICIA DZIELNICOWEGO

Testament Bolesława Krzywoustego (1138) zapoczątkował trwające ok. 200 lat rozbicie dzielnicowe. Początkowo książę zwierzchni (princeps) sprawował władzę nad całym krajem. Kierował on polityką zagraniczną, dowodził wojskiem, wyznaczał biskupów, bił monetę. Ten stan rzeczy utrzymał się do końca XII w., kiedy to nastąpił upadek zasady pryncypatu i senioratu. Próby jego restytucji w pierwszej połowie XIII w. zakończyły się niepowodzeniem. Poszczególne dzielnice stopniowo przekształcały się w osobne państwa, ulegając dalszym podziałom. Panujący w nich książęta przejmowali zaś kompetencje princepsa. Ustrój prawa książęcego uległ rozkładowi w wyniku wzrostu znaczenia możnych skupionych w radzie książęcej oraz rozwoju, zwłaszcza w XIII w., immunitetu (zwolnienie instytucji kościelnych, a także majątków możnych i rycerzy od ciężarów prawa oraz sądownictwa książęcego). Wraz z rozbiciem dzielnicowym zanikły urzędy centralne. Ich miejsce zajęły natomiast dzielnicowe struktury urzędnicze na czele z wojewodami (lub komornikami) i kanclerzami. Wprowadzenie immunitetu przyczyniło się w ciągu XIII w. do rozkładu systemu kasztelańskiego. Istotne zmiany, gdy idzie o ustrój i struktury władzy, przyniosły lata panowania Wacława II. W poszczególnych prowincjach ustanowił on bowiem starostów, których powoływał i odwoływał wedle swego uznania. Dalej jednak funkcjonowały urzędy dzielnicowe.

W pierwszej ćwierci XIII w. pojawiło się na Śląsku prawo osadnicze, określane mianem prawa niemieckiego (ius teutonicum) i stąd rozszerzyło się na pozostałe dzielnice Polski. Obejmowało ono zespół swobód osadniczych (dziedziczne i zbywalne posiadanie ziemi na ustalonych warunkach, wolność osobistą, własne sądownictwo) oraz zwyczaje prawne, którymi posługiwali się niemieccy koloniści. Prawem tym obejmowana była stopniowo także ludność polska, co sprzyjało kształtowaniu się stanowej struktury społecznej - własne prawo zyskiwali mieszczanie, a częściowo także chłopi. W ciągu XIII w. powstał zbiór norm składających się na najbardziej rozpowszechnioną w Polsce odmianę prawa niemieckiego - prawo magdeburskie. Rycerze (szlachta) posługiwali się natomiast prawem ziemskim. Dzięki prawu niemieckiemu w Polsce pojawiło się miasto w sensie prawnym.

W okresie rozdrobnienia dzielnicowego na ziemiach polskich nastąpiły istotne zmiany społeczne. W ciągu XIII w. Z dawnego możnowładztwa i części wojów, awansujących w strukturach władzy księstw dzielnicowych, zaczął wykształcać się stan rycerski - szlachta. Jego wyróżnikiem było prawo rycerskie (ius militare - uprawnienia osobiste i rzeczowe) oraz herby rodowe. W Polsce nie doszło natomiast w zasadzie do recepcji prawa lennego. Fala lokacji miast na prawie niemieckim od początku XIII w. przyczyniła się do wykształcenia stanu mieszczańskiego. Ludność miast była zróżnicowana majątkowo. Elitę stanowił tzw. patrycjat, czyli kupcy i najbogatsi rzemieślnicy. Do około połowy XIII w. właściciele miast (lokujący je książęta, Kościół) sprawowali ścisłą kontrolę nad organami miejskimi - wójtem lub sołtysem i ławnikami. Dopiero powstanie rad miejskich i wykup przez miasto wójtostw zakończy proces formowania autonomii miejskiej. W drugiej połowie XIII w. miasta odgrywały już dużą rolę polityczną. Kres ich potędze położył na początku XIV w. Władysław Łokietek, który w swą polityce oparł przede wszystkim na rycerstwie. W ciągu XIII w. ukształtował się też jednolity stan chłopski. Zanikowi uległy chłopskie prawa grupowe związane z prawem książęcym. Chłop użytkował ziemię, na której był osadzony, za co płaci czynsz. Obciążony był też dziesięciną na rzecz Kościoła i pewnymi świadczeniami na rzecz państwa. Miał on prawo wychodu (opuszczenia swej wsi) i podlegał sądom sołtysa. Sołtysi, którzy stanowili elitę ludności wiejskiej, swoją pozycją zbliżali się do szlachty.

Odrębny stan, rządzący się prawem kościelnym tworzyło duchowieństwo. W okresie dzielnicowym nastąpiła polonizacja jego wyższej hierarchii. Dzięki osłabieniu władzy książęcej Kościół uniezależnił się od władzy państwowej zgodnie z duchem reformy gregoriańskiej, której orędownikami byli w Polsce arcybiskup Henryk Kietlicz, biskup krakowski Pełka, biskup wrocławski Tomasz II. Episkopat otrzymywał od książąt liczne przywileje (Łęczyca - 1180, Borzykowa - 1210, Wolbórz - 1215) gwarantujące kanoniczny wybór biskupów, rezygnację państwa z majątku ruchomego po zmarłym biskupie, wyłączenie duchownych spod sądownictwa świeckiego. Mimo podziału państwa zachowana została jednolita organizacja kościelna z metropolią w Gnieźnie. W XIII w. nastąpiła rozbudowa administracji kościelnej. Diecezje podzielono na archidiakonaty, a te na dekanaty. Jednocześnie zagęściła się sieć parafialna. Książęta i możni fundowali klasztory nowych zakonów: od pierwszej połowy XII w. cystersów i premonstransów, zaś od początku XIII w. - franciszkanów i dominikanów. Rozwijał się kult patronów polskich - dawny, św. Wojciecha i nowe: św. Stanisława (kanonizacja 1253) i św. Jadwigi (kanonizacja 1267).

4. PRAWO LOKACYJNE

Uzyskanie pozwolenia na dokonanie lokacji wymagało sporo zabiegów i nie dla każdego było możliwe do osiągnięcia. Dla władcy wiązało się, może z nieznacznym w skali, lecz zawsze z uszczerbkiem w dochodach. Można je więc było uzyskać za jakieś szczególne zasługi w ramach wdzięczności. Także dla wychodzącego z inicjatywą lokacji była to trudna decyzja. Udzielanie wolnizny mogło nawet na kilkanaście lat pozbawić znacznych wpływów. Nie wszyscy feudałowie myśleli dalekosiężnie - woleli dostać określoną kwotę już, niż nawet większą w ratach. To mogło być istotną zachętą do podejmowania akcji lokacyjnych. W dalszej perspektywie lokacja niosła następujące korzyści:

• wieść o lokacji przyciągała nowych ludzi (często zbiegów) i pozwalała stosunkowo szybko zagospodarować nieużytki lub podnieść wydajność z już użytkowanej ziemi

• lokacja uwalniała właściciela od nadzorowania - co, gdzie i kiedy ma być robione - tym zajmował się zasadźca. Pan feudalny dostawał sprawozdanie i należności.

• podobnie miała się sprawa z miastem. Należy pamiętać, że nie od razu miasta uzyskiwały pełną niezależność. Odbywało się to stopniowo i na zasadzie wykupu. Za każdym razem, kiedy feudał miał większe wydatki, można było dokonać korzystnej transakcji. Pan dostawał konkretne pieniądze, a w zamian zrzekał się prawa ingerencji w wewnętrzne sprawy miasta lub pobierania opłat z tytułu np. mlewa, opłaty drogowej i innych, do których miał jeszcze prawo.

• lokacja miasta przy szlaku objętym przymusem drogowym pozwalała uszczknąć coś z dochodów kupieckich.

• lokujący, zwłaszcza w późniejszym czasie, kiedy miasta uzyskały już prawo do utrzymywania własnej siły zbrojnej, podnosił obronność własnych ziem.

• tam też lokował swój pałac czy zamek. Liczna ludność, umocnienia miejskie oraz cechowy obowiązek ćwiczenia się w obronności dawały dużą szansę na skuteczną obronę.

• posiadanie własnego, prywatnego miasta podnosiło prestiż - zrównywało z królem, który zwykle jako pierwszy, tworzył miasta królewskie.

W Polsce, stale lub okresowo, od XIII do XVIII w. stosowano prawo zachodnie w różnych wersjach, o nazwach zazwyczaj wziętych od miasta, z którego je skopiowano. Wyróżnia się więc:

• prawo chełmińskie

• prawo lubeckie - prawo miejskie typowe dla miast hanzeatyckich

• prawo magdeburskie - zwane też prawem niemieckim, prawo miejskie najczęściej stosowane w Polsce

• prawo średzkie - stworzone w oparciu o lokację Środy Śląskiej, powstałe na bazie praw miasta Halle (Henryk I Brodaty ze względu na konflikt z arcybiskupstwem Magdeburga nie chciał korzystać z tamtejszego prawa).

Mimo obfitości nazw w rzeczywistości używano dwóch wersji prawa rzymskiego, niezależnie przetłumaczonych na język niemiecki. Były to Speculum Saxonum oraz Ius Municpale lub Magdeburger Weichbild. Pierwszy zbiór powstał na podstawie własnych notatek, sporządzonych podczas prowadzonych spraw sądowych i ma układ przypadkowy, tak jak na wokandę trafiały kolejno rozpatrywane sprawy. Drugi (Weichbild) zapewne jest bardziej zgodny z łacińskim oryginałem. Niemniej oba prawa, poza inną kolejnością artykułów, są prawie identyczne. Traktują o spadkach, podziale majątku, odszkodowaniach, karaniu za przestępstwa (także cudzołóstwo, karano je wtedy śmiercią) i sprawach dotyczących całej społeczności, np. że od jednej miejscowości do drugiej powinna biec jedna droga nie węższa niż 8 stóp. Oprócz podstawowego prawa samorząd miejski mógł uchwalać prawo regulujące własne sprawy wewnętrzne, np. dotyczące całej ludności miasta (np. w sprawach obrony przeciwpożarowej, czystości na ulicy, itp.) takie prawa nazywano wilkierzem. Bywało, że król zatwierdzał prawo wilkierzowe i wtedy obowiązywało ono w stosunku do wszystkich sądzonych w danym mieście (a nie tylko np. członków cechu szewców). Właśnie tego prawa wilkierzowego mogły dotyczyć różnice prawa stosowanego w poszczególnych miastach. W Polsce bardzo szybko zrezygnowano ze stosowania prawa niemieckiego po niemiecku. W powszechnym użyciu były tłumaczenia na język łaciński, a tam, gdzie go nie znano, używano języka polskiego. W konsekwencji, ferowane wyroki były bardziej zdroworozsądkowe i zgodne ze zwyczajowym prawem polskim, niż z pisanym prawem niemieckim.

Ok. 1300 roku w Polsce istniało już ok. 250 miast lokowanych na nowym prawie.

Wielokrotne lokowanie tej samej miejscowości nie należało do rzadkości. Większość lokacji przez dłuższy lub krótszy czas rządziła się prawem polskim. Dla nich przejście na prawo zachodnie było w rzeczywistości przeniesieniem (przelokowaniem). Wobec wielości wzorców prawa zachodniego przelokowania zdarzały się także miastom już lokowanym na prawie zachodnim, zwłaszcza tym lokowanym najwcześniej. Nysa i Racibórz pierwotnie były lokowane na prawie walońskim i dopiero później przeniesiono je na prawo magdeburskie. Gdańsk (1261-1263), Tczew (1260), Szczecin (1243) były początkowo lokowane na prawie lubeckim. Przeniesiono je jednak na prawo magdeburskie. Aż do przełomu XVI/XVII w. prawo magdeburskie funkcjonowało jako podstawowy wzór dla lokacji. Ostatnie lokacje na prawie magdeburskim przeprowadzali możnowładcy na wschodzie Polski w Zamościu, Tomaszowie Lubelskim, Żółkwi, Głogowie Małopolskim. Lokacje na prawie magdeburskim zyskały tak wielką popularność przede wszystkim dlatego, że Magdeburg uzyskał pełnię autonomii (biskup nie chciał sobie zawracać głowy przyziemnymi sprawami), a przy tym miał najpełniej (precyzyjnie i obszernie) opracowane kwestie prawne dotyczące funkcjonowania miasta. W razie sporów zawsze można było się powołać na jakiś stary dokument.

Najłatwiej lokację mogły uzyskać miejscowości w dobrach królewskich, książęcych lub biskupich. Suwereni nie musieli sami siebie pytać o zgodę, a dobra kościelne zazwyczaj były w pełni immunizowane (zwolnione z wszelkich roszczeń władzy świeckiej). W pozostałych przypadkach zgodę na lokację na prawie zachodnim wystawiał panujący na prośbę właściciela ziemi. Było to konieczne, bowiem w akcie nadania ziemi zazwyczaj o prawie lokacji, a co za tym idzie, znaczącym wyłączeniu spod prawa książęcego, nie było mowy. Po otrzymaniu zgody właściciel znajdował zasadźcę i spisywał z nim odpowiednią umowę. Określał w niej terytorium lokacji, swoje prawa, należności, wolnizny i inne warunki - reszta należała do zasadźcy. Lokacja na prawie niemieckim dawała mieszkańcom wsi lub miasta, podobnie jak lokacja na prawie polskim, prawo własności podległej, ściśle określony czynsz oraz prawo wychodu. Nowością były: możliwość stosowania własnego wewnętrznego prawa i własnej organizacji osadniczej/przestrzennej. Ponadto akt lokacyjny wydany na piśmie zapobiegał nadużyciom i kwestionowaniu ustaleń np. po śmierci dotychczasowego właściciela lub sprzedaży majątku. Spis obowiązków, z natury krótki, zwykle nie wymieniał wszystkich zwyczajowych, a sporadycznych obciążeń ludności i już chociażby przez to był korzystniejszy. W osadzie bez praw spisanych na piśmie, gdy o takich zwyczajowych obowiązkach właściciel sobie przypominał, zwykle dokonywał ich reluicji.

Lokację na surowym korzeniu stosowano w miejscach o mniejszym zaludnieniu, co przy ówczesnej niewielkiej liczbie ludności było dość normalne. W takich terenach zagospodarowywano najlepsze ziemie lub pustki po uprowadzonych w niewolę dotychczasowych mieszkańcach. Nawet jednak w miejscach dość licznie zamieszkanych były nieużytki możliwe do zagospodarowania pod warunkiem znalezienia odpowiednich fachowców. Tereny zabagnione, zalewowe, z nierówną powierzchnią zagospodarowywano przy pomocy osadników z krajów zachodnich, np. z Holandii. Osadnicy na takich miejscach mogli uzyskać nawet 24 lata wolnizny, czas potrzebny na zagospodarowanie i doprowadzenie ziemi do stanu mogącego przynosić zyski. Lokacje na surowym korzeniu, w miarę zagospodarowywania kolejnych obszarów, przesuwały się stopniowo na wschód. Największe nasilenie lokacji miało miejsce za Kazimierza Wielkiego w centralnej Polsce i na Rusi. Lokacje na surowym korzeniu w późniejszym okresie były rzadsze, na co wpłynął ogólny regres miast i zmiany w gospodarce rolnej. Wzrost „sobiepaństwa” warstwy uprzywilejowanej spowodował, że o lokacjach wiejskich się nie słyszy, jedynie lokacje miast budowanych od zera, w „szczerym polu”, takich jak Zamość, Żółkiew, Głogów Małopolski mogły należycie świadczyć o potędze i mocy sprawczej ich właścicieli.

5. MONARCHIA STANOWA

W wyniku przekształceń i zmian, które doprowadziły w XIV wieku do zjednoczenia państwa polskiego pod berłem Władysława Łokietka, w Polsce ukształtowała się monarchia stanowa. Poprzedni typ monarchii, czyli monarchia patrymonialna ustąpiła nowym stosunkom społecznym i politycznym, w których dominującą rolę w państwie zaczęły odgrywać stany, głównie stan szlachecki i duchowny.

 Powstawanie monarchii stanowej w Polsce przebiegało w odmienny sposób w porównaniu do innych europejskich krajów. Należy zaznaczyć, że bardzo szybko na sytuację panującą w kraju zyskała szlachta, wywodząca się z rycerstwa. Rok 1320 możemy uznać za moment końcowy rozbicia dzielnicowej i powstanie Królestwa Polskiego. W tym właśnie roku Władysław Łokietek koronował się na króla Polski. Za jego panowania poszerzał się stopniowo wpływ stanów na rządy w państwie. Przebiegającym zmianom towarzyszyły nadania przywilejów szlachcie polskiej przez monarchów. Zwiększający się wpływ stanów na sytuację polityczną w państwie, wpływał bardzo niekorzystnie na władzę królewską. Następowała decentralizacja i jej sukcesywne osłabianie. Musimy jednak podkreślić, że w okresie monarchii stanowej w Polsce, król posiadał jeszcze stosunkowo duże uprawnienia. Miało to ulec zmianie w okresie późniejszym w czasach nowożytnych. W tym czasie następowały również zmiany o charakterze administracyjnym, powstawały nowe urzędy centralne i lokalne. Pojawiły się w końcu organy przedstawicielskie, mowa tutaj o Sejmie, gdzie zasiadali przedstawiciele poszczególnych stanów. Dla państwa polskiego w tym okresie charakterystyczne było równoczesne funkcjonowanie organów władzy państwowej i organów władzy stanowej. Możemy w tym wypadku mówić o dualizmie władzy. Okres kształtowania i rozwoju monarchii stanowej w Polsce zakończył się w 1454 r. W tym roku zostały wydane statuty nieszawskie, które były ostatnimi przywilejami wydanymi przez monarchę dla szlachty.    

Dla polskiej monarchii stanowej charakterystyczne jest oddzielenie państwa od osoby monarchy. Wyrażało się to w konstrukcji Korony Królestwa Polskiego. Korona miała symbolizować niezależność państwa. W pojęciu Korony Królestwa Polskiego zawierała się zasada suwerenności państwa. Ponadto można z niego było wyprowadzić zasadę niepodzielności i niezbywalności terytorium państwa polskiego. W 1320 r., kiedy książę Władysław Łokietek koronował się na króla Polski, państwo polskie wychodziło bardzo osłabione z rozbicia dzielnicowego. Terytorium państwa zostało mocno okrojone. Pod władzą Łokietka znajdowały się Małopolska wraz z Krakowem, Wielkopolska, ziemia łęczycka oraz część Kujaw. Nie udało się Łokietkowi odzyskać Pomorza Gdańskiego. Ponadto w czasie jego panowania Zakon Krzyżacki zajął ziemię dobrzyńską oraz Kujawy. Dopiero za panowania jego następcy - Kazimierza Wielkiego, rozpoczął się proces odzyskiwania pokojowego zagrabionych ziem. Mimo podejmowanych działań, Kazimierzowi udało się jedynie odzyskać Kujawy i ziemię dobrzyńską. W 1331 r. niemal cały Śląska znalazł się pod panowaniem Jana Luksemburczyka. Król Czech wysuwał pretensje do tronu Polski. W wyniku układów zawartych z Kazimierzem Wielkim Jan Luksemburczyk zrzekł się pretensji do tronu polskiego, ale w zamian za to Kazimierz musiał się zgodzić na odstąpienie Śląska Czechom, a w okresie późniejszym także i księstwa płockiego, dotychczas będącego lennem czeskim. Polska wkraczała więc bardzo osłabiona w nowy okres w jej historii. Za panowania Kazimierza Wielkiego doszło powiększenia terytorium Polski. Ekspansja naszego państwa skierowała się wówczas w kierunku wschodnim, na teren Rusi. W wyniku wypraw do Polski została przyłączona Ruś Halicka z Przemyślem, Haliczem i Lwowem. W kolejnym wieku państwo polskie musiało się zmierzyć z potęgą Zakonu Krzyżackiego, który zagrażał integralności terytorialnej naszego państwa. Z Krzyżakami walczyli już przedstawiciele innej dynastii, rządzącej Polską, a mianowicie Jagiellonowie. Państwo polskie do tego starcia przygotowało się, zawierając unię z sąsiednią Litwą. Za panowania Władysława Jagiełły Polacy i Litwini stawili opór Zakonowi Krzyżackiemu.          

Na czele państwa polskiego od 1320 r. stał ponownie król. Sprawował on swoją władzę z łaski bożej. Zakres władzy monarszej był odzwierciedlany w stosowanej tytulaturze królewskiej, bowiem mówiąc o królu wymieniano wszystkie ziemie nad którymi panował. Z chwilą gdy doszło do odnowienia Królestwa Polskiego, i państwo polskie podniosło się z rozbicia dzielnicowego, wzmocnieniu uległa władza monarchy. Formalnie pełnia władzy w państwie należała do niego, praktycznie z czasem jego uprawnienia uległy ograniczeniu na rzecz stanów, główni stanu szlacheckiego. Wynikały one przede wszystkim z zakresu przywilejów, którymi stan szlachecki był obdarzany. Szlachta w razie nie przestrzegania przez króla jej praw, uzyskała prawo wypowiedzenia mu posłuszeństwa. Szlachta na podstawie uzyskanych przywilejów zdobyła wpływ na politykę państwa, mogąc ją kształtować w dowolny i odpowiadający temu stanowi sposób. Proces decentralizacji władzy królewskiej był procesem długotrwałym. Monarcha przez cały omawiany okres sprawował nadzór i zarząd nad podległym mu państwem. Był on najwyższym zwierzchnikiem administracji państwowej. W tej dziedzinie jego władza została ograniczona poprzez nominacje urzędników ziemskich, których dokonywała rada szlachty. Kolejnym ograniczeniem w nominacjach urzędniczych, była ich dożywotność. Król utrzymał kierownictwo nad wojskiem polskim. Formalnie był nadal jego najwyższym dowódcą. Monarcha pełnił także rolę najwyższego sędziego. Podległy mu sąd mógł rozpatrywać każdą sprawę. Uprawnienia sądowe monarchy zostały z czasem ograniczone na rzecz sądów ziemskich. Do króla należało także ustawodawstwo w państwie. To on wydawał edykty, statuty i uniwersały. W każdym z podejmowanych działań w tym zakresie musiał się jednak liczyć z głosem doradczym w postaci rady królewskiej, a później także i organów stanowych. Monarcha reprezentował państwo polskie w stosunkach z innymi państwami. Do niego należało prowadzenie polityki zagranicznej, jednak w momencie zawierania traktatów międzynarodowych konieczna była zgoda przedstawicieli stanu szlacheckiego. Pozycję króla wzmacniało w państwie posiadanie rozległych dóbr zwanych królewszczyznami, które zapewniały mu utrzymanie. Ostatni Piastowie przejmowali tron polski na zasadzie dziedziczności. Po śmierci więc Władysława Łokietka na tron wstąpił jego syn Kazimierz Wielki. Nie doczekał się on jednak legalnego męskiego potomka. W tej sytuacji w roku 1370 na Kazimierzu Wielkim skończyła się w Polsce dynastia Piastów. Nowa dynastia pochodziła już w innego państwa. Tron polski przypadł na mocy porozumienia pomiędzy Kazimierzem Wielkim a królem Węgier Ludwikiem Andegaweńskim, przypadł właśnie temu władcy, a po jego śmierci córce Jadwidze. Pomiędzy Polską a Węgrami została zawiązana unia personalna. Zasady dziedziczenia tronu nie zezwalały na dziedziczenie w linii żeńskiej. Aby zapewnić sukcesję swojej córce, Ludwik Andegaweński nadał szlachcie przywilej w Koszycach w 1374 r. Na jego mocy polska szlachta, w zamian za korzyści natury skarbowej, zgadzała się na objęcie tronu polskiego przez córkę Ludwika - Jadwigę. Szlachta zdecydowała, że królowej wybierze męża. W 1384 r. Jadwiga objęła tron. W tym samym roku odbyła się w Krakowie jej koronacja. Rok później został podpisany akt unii polsko-litewskiej w Krewie. Polscy panowie wybrali na męża królowej litewskiego księcia Jagiełłę, który na chrzcie przybrał imię Władysława. Jagiełło w 1386 r. został koronowany na króla Polski, a oba państwa Polskę i Litwę, połączyła unia personalna, która przetrwała aż do XVIII wieku. Panowanie Jagiellonów na tronie polskim przyniosło rozwój przywilejów stanowych, których adresatem była głównie szlachta polska. Królowie chcąc zyskać przychylność stanu szlacheckiego wydawali przywileje, które ograniczały coraz bardziej ich władzę, a szlachcie umożliwiły wpływ na politykę państwa. Po śmierci Władysława Jagiełły na tron polski wybrany został jego syn Władysław. W 1434 r. był on jeszcze małoletni, dlatego też w jego imieniu rządy w kraju sprawowała rada królewska. W 1440 r. Władysław został wybrany na króla Węgier. Po jego śmierci w trakcie bitwy pod Warną w 1444 r., na tron Polski wstąpił jego brat Kazimierz Jagiellończyk. Lata 1440-1444 to czas krótkotrwałej kolejnej unii Polski z Węgrami. Po śmierci Władysława Warneńczyka, nie powrócono już do tego układu politycznego, a zdecydowano się pogłębić unie pomiędzy Litwą a Polską. Do 1572 r. wybierano na tron polski władców z dynastii Jagiellonów, którzy byli równocześnie dziedzicznymi władcami na Litwie. Takie działania umożliwiły zachowanie ciągłości panowania tej dynastii na tronie Polski. W trakcie wyboru kandydata rolę decydującą odgrywała rada królewska. W czasie zajazdu elekcyjnego szlachty następował wybór króla. We wspomnianym zjeździe obok przedstawicieli miast udział brali także mieszczanie oraz członkowie kapituł katedralnych. Koronacja miała miejsce w Krakowie, a dokonywał jej arcybiskup gnieźnieński. Monarsze wręczone były insygnia władzy, a więc korona, berło, jabłko, pierścień oraz miecz. Król składał następnie przysięgę liturgiczną, a następnie państwową. Zobowiązywał się do przestrzegania dotychczasowych praw i przywilejów nadanych szlachcie oraz do odzyskania utraconych terytoriów. Jeszcze za panowania Władysława Warneńczyka przyjęła się praktyka, aby każdorazowo nowy król wystawiał dokument, w którym były zawarte wszystkie obowiązujące w państwie prawa. Dokument ten miał stanowić ich potwierdzenie.         

W okresie zjednoczenia państwa polskiego, oraz powstawania monarchii stanowej, wzrosła rola rady królewskiej. To właśnie z niej w przyszłości wyłoni się wyższa izba sejmu walnego, czyli senat. Rada królewska spełniała role organu doradczego monarchy. Jej członkowie pochodzili z królewskiej nominacji. W skład rady wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi, a więc zasiadali w niej kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi, wojewodowie, kasztelanowie a także arcybiskupi i biskupi, ale tylko wyznania katolickiego. Rada królewska uzyskała z biegiem czasu dość duży wpływ na decyzje zapadające w państwie na najwyższym szczeblu. Formalnie nie możemy mówić, że władca był zobowiązany do wypełniania zaleceń rady. Jednak w praktyce powstała reguła, że monarcha uwzględniał stanowisko rady, szczególnie jeśli dana sprawa dotyczyła polityki zagranicznej państwa, wypowiedzenia wojny albo też zawarcia pokoju, bądź dotyczyła obsady najwyższych stanowisk państwowych. Król musiał się także konsultować z radą w sprawie planowanego przez siebie małżeństwa. Członkowie rady, na czele których stał król, obradowali jako sąd królewski. W okresie monarchii stanowej stopniowo wykształcił się nowy aparat administracyjny państwa. Nastąpiło rozszerzenie kompetencji urzędów. W wyniku tych działań urzędy dzielnicowe zaczęły zanikać, a tworzyła się całościowa struktura państwowej administracji. Utrzymał się podział na urzędy państwowe i na urzędy lokalne. Te pierwsze dzieliły się na koronne i nadworne. Podział ten jednak nie oznaczał rozróżnienia pomiędzy nimi pełnionych przez nie funkcji. Na szczeblu centralnym najwyższymi urzędnikami państwowymi pozostawali kanclerz, podkanclerzy, podskarbiowie i marszałkowie. W IXV wieku bardzo wyraźnie wzrosła rola królewskiej kancelarii. Kierujący nią kanclerz i podkanclerzy, pełnili rolę urzędników o charakterze ogólnopolskim. Do zadań wymienionych urzędników należało prowadzenie korespondencji dyplomatycznej państwa polskiego. Ponadto to właśnie królewska kancelaria wystawiała przywileje nadane szlachcie przez króla. Za skarb państwa odpowiadał podskarbi. Do niego należała opieka nad mennicą, oraz dokonywanie wypłat ze skarbu. Oprócz tego podskarbiemu powierzony został nadzór nad archiwum oraz królewskim skarbcem. Urząd marszałka dworu powstał w XIV wieku. Do zadań marszałka należał zarząd dworem monarszym. Z racji posiadanych przez siebie kompetencji także do niego należał nadzór oraz sądownictwo nad dworzanami.

Spośród urzędników ziemskich należy wymienić kasztelanów i wojewodów. W połowie XIII wieku najwyższe miejsce w urzędniczej hierarchii państwowej zajął krakowski kasztelan. Dopiero po nim najwyższa władza należała do wojewody. Osoba pełniąca funkcję wojewody cieszyła się dość szerokimi uprawnieniami. Wchodziła w skład rady królewskiej oraz posiadała uprawnienia sądowe. Wojewoda kierował radą panów, która działała na terenie każdego województwa. Ponadto zachował dowództwo nad oddziałam pospolitego ruszenia, stacjonującymi w podległym mu województwie. Wojewoda nadzorował miasta, wydała także taksy, czyli cenniki na produkty w miastach wytwarzane. Obok wojewody do grona najważniejszych urzędników ziemskich należał także kasztelan. Część swoich uprawnień z zakresu sądownictwa, administracji i wojskowości, utracił na rzecz starosty. Do jego zadań należało doprowadzenie oddziałów pospolitego ruszenia z terenów kasztelani do wojewody. Wśród urzędników ziemskich warto także wymienić podkomorzego, który głównie pełnił funkcje sądowe oraz sędziego ziemskiego. Do niższych urzędników ziemskich należeli: chorąży, wojski, oraz stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy czy łowczy. Można także wyodrębnić grupę urzędów sądowych, takich jak: podsędek, pisarz ziemski oraz woźny sądowy. W Polsce w okresie rozwoju monarchii stanowej ewolucję przeszedł urząd starosty. Funkcja ta została wprowadzona przez władców z dynastii czeskiej Przemyślidów, panujących w Polsce jeszcze w okresie rozbicia dzielnicowego. W okresie o którym mowa starostowie byli urzędnikami powoływanymi przez króla. On także miał prawo odwołać ich z zajmowanego stanowiska. Starostowie generalni stali na czele prowincji, np. na czele prowincji wielkopolskiej, ruskiej. Także starosta krakowski określany był mianem starosty generalnego. Obszar podlegający staroście określano jako starostwo ziemskie. Starosta pełnił rolę królewskiego namiestnika na terenie, który znajdował się pod jego kontrolą. Mógł wydawać przywileje oraz wypełniał wszystkie królewskie polecenia. Był niejako zastępcą monarchy w starostwie, stąd często określano go mianem królewskiego ramienia. Starosta posiadał uprawnienia o charakterze sądowym, policyjnym i skarbowym.

W połowie XV wieku została wprowadzona zasada niepołączalności stanowisk urzędniczych (incompatibilitas). Jedna osoba nie mogła zgodnie z nią piastować dwóch godności ziemskich.

6. PRZYWILEJE SZLACHECKIE

1388 - przywilej piotrkowski

Władysław Jagiełło - król musiał wykupić szlachcica do niewoli, jeśli ten dostał się do niej poza granicami krraju; wypłata żołdu w wysokości 3 grzywny od kopii podczas wyprawy zagranicznej; niepowierzanie zamków osobom obcej narodowości

1422 - przywilej czerwiński

Władysław Jagiełło - zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku; nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; sądy miały sądzić według prawa pisanego; król musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie monety

1423 - statut warcki

Władysław Jagiełło - szlachta mogła wykupić majątki sołtysów "krnąbnych i nieużytecznych" i sama wyceniała wartość sołectw; ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi; taksy wojewodzińskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemieślnicze w miastach

1430, 1433 - przywilej jedlneńsko-krakowski

Władysław Jagiełło - nietykalność osobista i majątkowa szlachty (Neminem captivabimus nisi iure victum - "nikogo nie będziemy więzić bez wyroku sądowgo"); tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym

1454 - przywileje cerekwicko-nieszawskie

Kazimierz Jagiellończyk - potwierdzenie dotychczasowych praw dla szlachty; król nie mógł wydać nowych praw, nakładać nowego podatku i zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich; przywilej stał się podstawą polskiego parlamentaryzmu

1456 - przywilej korczyński

Kazimierz Jagiellończyk - gwarantował, że w sprawach dotyczących losów danej ziemi zawsze o zdanie będą pytani jej dygnitarze

1496 - statuty piotrkowskie

Jan Olbracht - ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi (tylko jeden chłop w roku mógł opuścić wieś, tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i iść do miasta; jeśli był to jedynak, nie mógł opuścić wsi); zwolnienie szlachty z opłat celnych na towary własne i sól; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan; wprowadzenie taks wojewodzińskich na towary miejskie

1505 - konstytucja "Nihil novi"

anulowanie przywilejów Senatu z 1501; nowe prawa i podatki mogą być stanowione tylko za zgodą Sejmu i Senatu

1520 - sejm w Toruniu i Bydgoszczy

ustalono wymiar obowiązkowej pańszczyzny w wysokości minimum jednego dnia z łanu w tygodniu; swoboda żeglugi po Wiśle dla szlachty; ograniczenie praw sądów miejskich w razie, gdy sprawcą przestępstwa popełnionego w mieście był szlachcic

1573 - artykuły henrykowskie

Henryk Walezy - w 21 artykułach zagwarantowanao "złotą wolność" szlachecką i tolerancję religijną; wolna elekcja; władza ustawodawcza sprowadzona do dwuizbowego sejmu zwoływanego co 2 lata na 6 tygodni (sprawy podatków, cła, pospolitego ruszenia); kontrola senatu nad polityką zagraniczną; 16 senatorów rezydentów miało kontrolować działalność króla; prawo szlachty do rokoszu jeżeli król złamie prawo

1578

oddanie szlachcie sądownictwa apelacyjnego w ręce Trybunałów Koronnego i Litewskiego (1581) przez Stefana Batorego zakończyło proces kształtowania się przywilejów szlacheckich

7. DEMOKRACJA SZLACHECKA

Demokracja szlachecka - określenie wykształconego w XV i XVI w. systemu politycznego Królestwa Polskiego a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, który w założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego, co stanowiło ewenement na skalę europejską owego czasu.

Szlachta zbierała się na sejmikach ziemskich, gdzie wybierała przedstawicieli, którzy mieli reprezentować dany obszar na sejmie walnym. Dostawali oni tzw. "instrukcje sejmowe", które mówiły im jak mają głosować. Po zakończeniu sejmu walnego ponownie zbierały się sejmiki, a posłowie zdawali relacje z obrad.

W skład sejmu wchodził król oraz członkowie izby poselskiej i senatu. W izbie poselskiej zasiadali posłowie, czyli przedstawiciele szlachty wybrani na sejmikach ziemskich. Senat stanowili członkowie dawnej rady królewskiej, tj. dostojnicy duchowni i świeccy oraz najwyżsi urzędnicy królewscy. Członkiem senatu zostawało się z racji pełnienia wyższego stanowiska, a nie na skutek wyboru. Króla uważano za jednoosobowy trzeci stan sejmujący. Sejm walny zbierał się co dwa lata na okres 6 tygodni.

Sejm walny powstał na początku XV wieku, gdy na ogólnopolskie zjazdy urzędnicze zaczęła przybywać szlachta i przedstawiciele miast. Pierwszy sejm dwuizbowy zwołano 18.01.1493 w Piotrkowie. W skład sejmu wchodzili członkowie rady królewskiej (odgrywający największą rolę), niżsi urzędnicy ziemscy (pełniący rolę nieformalnych reprezentantów swych ziem) szlachta przybywająca na sejm, a niepełniąca żadnych urzędów, oraz przedstawiciele miast. Były to tak zwane 3 stany sejmujące: król, senat, izba poselska.

Do czasu zawarcia unii lubelskiej w 1569 i utworzenia wspólnego polsko-litewskiego sejmu jego sesje odbywały się w Piotrkowie, Krakowie, Toruniu, Bydgoszczy, Radomiu, Sandomierzu (sejmik generalny przy osobie króla), Lublinie, Parczewie i w Warszawie. Od 1573 zwoływany był przez monarchę raz na dwa lata. Od tego czasu sesje odbywały się w Warszawie i co trzecia w Grodnie (tzw. sejm grodzieński), sporadycznie miejscem obrad był też Toruń^[1].

Bez zgody sejmu jako reprezentanta szlachty, król nie mógł nałożyć nowych podatków. Jednak monarcha zwoływał sejm i zasięgał jego rady nie tylko z "fiskalnych" względów. Sejm był organem ustawodawczym, co potwierdziła konstytucja z 1505.

Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwać zatwierdzenie dla swych propozycji na każdym z osobna. Mógł też przedstawiać swoje propozycje bezpośrednio sejmikom ziemskim i od nich uzyskać zatwierdzenie dla swych propozycji. Taka sytuacja określana jest jako alternatywność sejmu walnego, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Utrzymała się do końca XV wieku.

Po wydaniu przywilejów dla szlachty w 1454 roku wzrosła rola sejmików ziemskich. Szlachta zamiast zjeżdżać na sejmy walne zaczęła wysyłać swych przedstawicieli wybieranych na sejmikach. Doprowadziło to do wyłonienia się na sejmie piotrkowskim w 1493 roku osobnej izby sejmowej, będącej reprezentacją szlachty wybraną na sejmikach ziemskich - Izby Poselskiej.

Na początku XVI wieku przedstawiciele sejmików ziemskich utworzyli izbę poselską, zaś rada królewska przeistoczyła się w senat. W tym czasie nastąpiła również inna zmiana o dużym znaczeniu - król stał się trzecim, obok izby poselskiej i senatu, "stanem sejmującym", co wyraźnie świadczyło o zmniejszającej się roli monarchy w państwie. Na początku XVI wieku ostatecznie określił się skład senatu i izby poselskiej. Większe zmiany nastąpiły po zawarciu unii lubelskiej. I tak w skład izby poselskiej wchodzili: posłowie od sejmików ziemskich w liczbie ok. 170 w tym 48 z Wielkiego Księstwa, oraz przedstawiciele miast, posiadających prawa szlacheckie (Kraków i Wilno, później także Lublin, Lwów, Toruń, Gdańsk i Kamieniec Podolski), którzy nie mieli jednak prawa głosu. Skład senatu przedstawiono w osobnym artykule.

Dopiero w artykułach henrykowskich sprecyzowano na piśmie zasady działania Sejmu. Sejm musiał być zwoływany co dwa lata na, trwającą do sześciu tygodni, sesję zwyczajną (ordynaryjną). W razie potrzeby można było zwołać sesję nadzwyczajną (ekstraordynaryjną), nie trwającą jednak dłużej niż dwa tygodnie. W razie potrzeby obrady sejmu mogły być za zgodą wszystkich posłów zawieszone (limita) lub przedłużone (prolongata sejmu).

Sejm miał obradować w Warszawie, choć w 1673 postanowiono, iż co trzeci będzie zbierał się w Grodnie. Na Sejmie walnym obowiązywała zasada jednomyślności. Głosowanie większością głosów zachowano jedynie dla wyboru marszałka Sejmu i sprawdzania ważności mandatów poselskich (tzw. rugi poselskie).

Konstytucja (ustawa) przechodziła przez izbę poselską, gdzie była poddawana pod dyskusję i głosowanie, oraz przez senat, w którym jedynie dyskutowano. Na podstawie dyskusji przeprowadzonej w senacie król dokonywał ostatecznej redakcji jej treści i zarządzał ogłoszenie. Głosowanie w izbie poselskiej od samego początku opierało się na zasadzie jednomyślności. Jednakże w XVI wieku starano się przekonywać opornych, by przyjęli postulowane rozwiązanie, a w ostateczności ignorowano sprzeciw, jeśli nie był zbyt liczny. Dopiero w następnym stuleciu zaczęto rygorystycznie przestrzegać zasady jednomyślności. Częstokroć wskutek tej zasady i przeciągających się dyskusji sejm po ustawowych sześciu tygodniach rozchodził się bez podjęcia uchwał. Brak zgody, na dopuszczalne według prawa przedłużenie obrad Sejmu (prolongatę), oraz sprzeciw wobec jakiegoś projektu - liberum veto były często wykorzystywane przez stronnictwa magnackie dla prywatnych interesów i prowadziły, w ich interesie zresztą, do rozkładu instytucji Sejmu. Próby zreformowania trybu obrad sejmowych podjęto na sejmie konwokacyjnym w 1764 oraz Sejmie Czteroletnim.

W kompetencjach Sejmu leżała: obrona praw i przywilejów, przestrzeganie prawa pospolitego, uchwalanie podatków, decyzje o wojnie, pokoju i o wysłaniu poselstw. W dobie wolnych elekcji sejm zbierał się także trzykrotnie w czasie każdego bezkrólewia, by wybrać nowego króla. Kolejne sejmy nosiły nazwy: konwokacyjnego (na którym interrex, którym zawsze był prymas Polski, wyznaczał termin następnego sejmu, zaś szlachta zawiązywała się w konfederację dla wyboru króla i strzeżenia porządku w państwie w okresie bezkrólewia), elekcyjnego (na którym dokonywano wyboru króla) oraz koronacyjnego (na którym koronowano króla).

Sejmik ziemski w dawnej Polsce (od końca XIV wieku), był to zjazd całej szlachty z terenu danej ziemi bądź województwa. Wywodził się ze zjazdu urzędników ziemi, na który zaczęła przybywać szlachta.

Obradom sejmiku przewodniczył Starosta (w Wielkopolsce), Wojewoda (w Małopolsce) lub najwyższy godnością urzędnik ziemski. Sejmik uchwalał lokalne podatki i tworzył sąd sejmikowy.

Sejmiki ziemskie były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym i król mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji.

Od połowy XV wieku sejmiki zaczęły wysyłać swych przedstawicieli - posłów - na sejm walny. Z chwilą powstania izby poselskiej sejmu walnego zmalała rola ustawodawcza sejmików, zachowały one jednak pewne istotne kompetencje. Zależnie od funkcji sejmiki przybierały różne nazwy:

• Sejmik przedsejmowy (wysłuchiwał legacji króla zwołującej sejm walny, wybierał posłów i sporządzał dla nich instrukcje)

• relacyjny (wysłuchiwał relacji posłów z sejmu walnego i decydował o przyłączeniu się do jego decyzji, a także ustalał sposób rozdziału podatków uchwalonych na sejmie. Sejmiki relacyjne odbywały się od 1589.)

• elekcyjny (wybierał w poczwórnej liczbie kandydatów na wakujące urzędy podkomorzego, sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza ziemskiego, a w Wielkim Księstwie Litewskim również na urząd marszałka sejmikowego)

• kapturowy (zwoływany na czas bezkrólewia dla wybrania władz konfederacji i sądu kapturowego)

• deputacki (wybierał deputata do Trybunału Koronnego i Litewskiego)

• gospodarczy (w XVII wieku w okresie "rządów sejmikowych" zajmował się sprawami gospodarczymi i po 1677 wybierał deputatów do Trybunału Skarbowego Radomskiego)

Wyrazem rosnącej roli szlachty na sejmikach było wybieranie przewodniczącego obradom, marszałka spośród szlachty.

Sejmik wybierając posła układał instrukcję dla niego, określając tym samym granice jego działania na sejmie walnym. Mogły w nich warunkować swą zgodę dla uchwał sejmowych od przyjęcia swych postulatów lub dawać posłowi swobodę działania. Poseł, który działał sprzecznie z instrukcją, nie był karany - jedyną konsekwencją było niewybieranie go następnym razem. Niektóre postanowienia sejmu walnego wymagały zatwierdzenia przez sejmik. W przypadku odmowy, król zwracał się z prośbą do opornego sejmiku by ten jednak zatwierdził rozpatrywaną ustawę.

Posłowie poszczególnych prowincji zbierali się na sejmikach generalnych by ustalić swoje stanowisko przed obradami sejmu walnego.

Uchwały sejmikowe zwano laudami. Od końca XVI wieku wpisywano je zwykle do ksiąg grodzkich.

W XVII wieku w obliczu bezwładu władzy centralnej sejmiki przejęły znaczną część jej uprawnień (egzekucja i redystrybucja podatków, powoływanie żołnierza, zarząd lokalny). Te tzw. "rządy sejmikowe" zostały zniesione w 1717.

Wolna elekcja - Pierwsza udokumentowana elekcja na tron Polski odbyła się w roku 1386, a osobą która została wybrana na władcę ówczesnego państwa polskiego był Władysław Jagiełło. Chociaż zasada elekcji w podobnym kształcie obowiązywała do 1572, czyli do wymarcia Jagiellonów (blisko 200 lat) i była w rzeczywistości tylko zatwierdzeniem członka dynastii panującej, nie utrzymała się dalej. Głównym powodem takiej sytuacji był problem z wyborem władcy. Ostatni król z dynastii Jagiellonów Zygmunt II August zm. 7 lipca 1572 r. Otwierało to nowy okres w dziejach monarchii w Rzeczypospolitej - w Polsce nastało bezkrólewie.

W kraju zapanował wielki zamęt i chaos. Obawiano się, że przedłużający się okres braku monarchy może źle wpłynąć na całą Rzeczpospolitą, a może nawet doprowadzić do jej upadku. Wygaśnięcie rodu Jagiellonów i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa szlacheckiego. Choć wielu możnych liczyło się z możliwością wygaśnięcia dynastii, nie istniały żadne ustalone metody postępowania w takiej sytuacji. Bezkrólewie, które do tej pory straszyło niczym widmo, stało się rzeczywistością. Szlachta zachowywała pozory porządku w kraju i podejmowała próby rozwiązania problemu. Oczywiście nie mogło obyć się bez walk o władzę i sporów pomiędzy poddanymi pozbawionymi króla. Cały kraj był skłócony od pewnego czasu. I nagle do zwykłych waśni doszły sporne kwestie związane z bezkrólewiem. Chodziło nie tylko o rozważenie kandydatów na nowego władcę, ale też o ustalenie sposobu jego wyboru, a także stworzenie takich mechanizmów, które gwarantowałyby, że nowy król nie naruszy zasad "złotej wolności". Szlachta musiała przygotować umowę, dzięki której nie utraciłaby swoich wielkich przywilejów, a przy okazji zdołałaby zyskać pewne dodatkowe korzyści. Oczywiście chodziło także o ochronę wspaniałych osiągnięć Rzeczypospolitej Obojga Narodów, takich jak tolerancja wyznaniowa, a także zabezpieczenie kraju na wypadek samowolnych decyzji króla czy konieczności prowadzenia wojny. W końcu jednak, pomimo lekkich sporów między szlachtą, magnatami i duchowieństwem, znaleziono porozumienie. Postanowiono, że do czasu wyboru następnego króla będą obowiązywać następujące ustalenia:

1. Osobą sprawującą naczelną władzę będzie na czas bezkrólewia prymas Jakub Uchański, (tzw. interrex),

2. Konfederacje (kaptury) szlacheckie przejmą władzę w terenie (np. w województwach),

3. Pokój religijny na terenie kraju zapewni tzw. konfederacja warszawska, uchwalona na początku 1573 roku.

Lecz najważniejszym wynikiem tego między szlacheckiego porozumienia było ustalenie, iż wybór na króla będzie się odbywał przez elekcję, której ostateczną formę ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573. Wybory miały być powszechne w obrębie stanu szlacheckiego (viritim, czyli „mąż w męża”). Inicjatorami pomysłu elekcji w systemie viritim była szlachta małopolska, a dokładniej: wojewoda sandomierski Piotr Zborowski, wojewoda krakowski Jan Firlej oraz kasztelan lubelski Stanisław Słupecki. Mieli oni "swojego człowieka" w sejmie - był to Jan Zamoyski (który został później wielkim kanclerzem koronnym i hetmanem), który ze wszystkich sił próbował przeforsować ten system elekcji. I rzeczywiście mu się udało, dzięki poparciu tego pomysłu także przez duchowieństwo, które było zaniepokojone dużą liczbą protestantów zasiadających w senacie.

Od tej pory wybieranie monarchy nazywało się wolną elekcją, i w istocie była ona wolna, mógł w niej uczestniczyć każdy szlachcic, a nie tak jak w przeszłości tylko członkowie sejmu.

Urzędy senatorskie I Rzeczypospolitej - Porządek zasiadania w senacie (starszeństwo) ustalił pod koniec panowania Zygmunt I Stary. Zmienił się on w 1569 r., a ponownie dopiero w 1768 r., kiedy to utworzono województwo gnieźnieńskie.

Pierwszym senatorem był interrex, prymas, arcybiskup gnieźnieński. li za nim senatorowie duchowni: arcybiskup lwowski, biskup krakowski, biskup kujawski, biskup wileński, na zmianę z biskupem poznańskim, biskup płocki na zmianę z biskupem warmińskim, biskup łucki, biskup przemyski, biskup miednicki (żmudzki), biskup chełmiński, biskup chełmski, biskup kijowski, biskup kamieniecki, biskup smoleński. W 1593 włączono biskupa wendeńskiego. Najwyższą pozycję wśród senatorów świeckich miał kasztelan krakowski. Po nim następowali wojewodowie i wyróżnieni kasztelanowie (wileński, trocki). Dalej szło trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych). Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na szarym końcu i nie na krzesłach ale na wąskich ławach pod ścianą. Dopiero w 1775 r. zniesiono tą dyskryminację. Było ich czterdziestu dziewięciu. Na sam koniec senatorskich urzędów ziemskich, trzech tzw. kasztelanów konarskich (koniuszych). Formalnie ostatni w hierarchii, choć w rzeczywistości ich znaczenie było pierwszoplanowe, znajdowali się ministrowie. Od 1569 r. w senacie było ich dziesięciu, w następującej kolejności: marszałek wielki koronny, marszałek wielki litewski, kanclerz wielki koronny, kanclerz wielki litewski, podkanclerzy koronny, podkanclerzy litewski, podskarbi wielki koronny, podskarbi wielki litewski, marszałek nadworny koronny, marszałek nadworny litewski. Teoretycznie odpowiedni ministrowie koronni i litewscy byli sobie równi, ale pierwszeństwo brali dygnitarze koronni chociażby z racji tego, iż król częściej przebywał w Koronie. Ze znaczniejszych dygnitarzy w senacie nie zasiadali hetmani ponieważ urząd ten uformował się w XVI w. , kiedy skład senatu był już sformalizowany (po Unii Lubelskiej). Jednak hetmani bardzo często zasiadali w senacie z racji posiadania też innych godności (wojewodzińskich bądź kasztelańskich).

Hierarchia senatorów odpowiadała starszeństwu diecezji, województw i ziem. Miała znaczenie nie tylko podczas obrad senatu ale i ustalała szczeble kariery urzędniczej a w zasadzie godności honorowych jakimi były zasadniczo senatorskie urzędy świeckie z wyjątkiem ministerialnych.

Mianowanie urzędników senatorskich leżało w kompetencji króla. Prawo to było ograniczone dożywotnością urzędów. Tu z pomocą władcom przyszła niska ranga urzędników ministerialnych. Niewygodnego ministra można było się pozbyć awansując go na godniejsze, ale praktycznie mało znaczące stanowisko kasztelana czy wojewody.

Urzędy centralne senatorskie:

• Kanclerz wielki koronny -urzędnik kierujący kancelarią monarchy oraz odpowiadający za politykę zagraniczną

• Kanclerz wielki litewski - urzędnik centralny Wielkiego Księstwa Litewskiego.

• Podkanclerzy koronny - odpowiedzialny za mniejszą kancelarię państwa. Formalnie był zastępcą kanclerza wielkiego koronnego, ale nie jego podwładnym. Zakres jego kompetencji był taki sam jak kanclerza wielkiego.

• Podkanclerzy litewski

• Marszałek wielki koronny - posiadał kompetencje zbliżone do współczesnego ministra spraw wewnętrznych.

• Marszałek wielki litewski

• Marszałek nadworny koronny - był zastępca marszałka wielkiego koronnego i mógł działać samodzielnie tylko pod jego nieobecność

• Marszałek nadworny litewski

• Podskarbi wielki koronny - sprawujący pieczę nad skarbem i mennicą państwową.

• Podskarbi wielki litewski

Inni ministrowie:

• Hetman wielki koronny - dowódca wojsk zaciężnych, potem komputowych koronnych, czyli armii polskiej

• Hetman wielki litewski

• Hetman polny koronny

• Hetman polny litewski

Inne urzędy centralne:

• Podskarbi nadworny koronny - zastępca podskarbiego wielkiego koronnego

• Podskarbi nadworny litewski

• Sekretarz wielki koronny - zastępca kanclerza wielkiego koronnego

• Sekretarz wielki litewski

• Referendarz koronny - sędzia sądu referendarskiego

• Referendarz litewski

• Instygator koronny - najwyższy prokurator w państwie

• Instygator litewski

• Pisarz wielki koronny - pomoc przy tekstach dokumentów króla i kanclerza

• Pisarz wielki litewski

• Kustosz koronny - strzegł archiwum i skarbca królewskiego

• Skarbny - strzegł archiwum i skarbca litewskiego

• Marszałek sejmu

• Wielkorządca krakowsko-sandomierski - zarządzał dobrami królewskimi w Małopolsce

Wybrane urzędy ziemskie i dworskie:

• Wojewoda - urząd honorowy reprezentujący dane województwo

• Kasztelan - zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii

• podkomorzy - przewodniczył sądom podkomorskim

• starosta grodowy - sprawował w imieniu króla administrację i sądownictwo na terenie swojego powiatu i ziemi. Stał na czele sądu grodzkiego

• sędzia ziemski - przewodniczący sądu ziemskiego

• stolnik - urząd honorowy, sprawował pieczę nad stołem monarszym

• podczaszy - urząd honorowy, obsługa uczt królewskich

• podsędek - zastępca sędziego ziemskiego

• podstoli - zastępca stolnika

• cześnik - urząd honorowy, dbał o piwnicę monarchy

• łowczy - urząd honorowy, organizował królewskie polowania

• wojski - zastępca kasztelana do spraw wojskowych

• pisarz ziemski - pisarz sądu ziemskiego

• miecznik - urząd honorowy, nosił miecz królewski

Sądownictwo:

Trybunał Koronny i Trybunał Litewski - Trybunał był drugą i ostatnią instancją dla spraw cywilnych, rozstrzyganych w sądach ziemskich, grodzkich, podkomorskich, komisarskich i wiecowych. Rozpatrywał też sprawy karne wniesione według kompetencji sądów grodzkich oraz wypadki naruszenia procedur i łamanie prawa przez starostów i urzędników grodzkich.

Sąd Sejmowy - Funkcjonował tylko w czasie obrad sejmu. Sądził pod przewodnictwem króla z wyjątkiem spraw o obrazę majestatu. Asesorami byli wszyscy obecni senatorowie a od 1588 doszło 8 deputatów wybieranych przez izbę poselską. Kierownictwo nad obradami sprawował marszałek wielki koronny, a gdy sejm odbywał się w Grodnie marszałek wielki litewski. Należały do niego w pierwszej i ostatniej instancji sprawy o: obrazę majestatu, zdradę stanu, nadużycia skarbowe wyższych urzędników, gwałty na sejmach, rozbijanie sejmiku, trybunału, zbrodnie popełnione przez szlachcica a zagrożone karą śmierci, konfiskaty dóbr, banicji, szczególnie ważne sprawy cywilne, w których zainteresowany był skarb państwa, tylko on władny był rozstrzygać przypadki nie przewidziane w prawie, formułując przepisy w formie prejudykatów, ingerencja sądu sejmowego w postępowanie innych sądów miała charakter zbliżony do prawa łaski.

Sąd ziemski - szlachecki sąd w dawnej Rzeczypospolitej. Wywodził się z sądu książęcego na dworze i przez to miał status sądu monarchy, co było o tyle istotne, iż szlachta osiadła mogła być sądzona jedynie przez sąd monarszy. Działał w każdej ziemi i województwie. Objeżdżał on województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach. Określone terminy, w których sądził sąd ziemski. nazywano roczkami. Przywileje nieszawskie stanowiły, że w każdym powiecie mają się odbywać 4 sesje rocznie. W Małopolsce w skład sądu ziemskiego wchodzili: sędzia ziemski, podsędek, od czterech do sześciu asesorów ze szlachty, pisarz ziemski oraz woźny. W Wielkopolsce i na Mazowszu w skład sądu ziemskiego wchodzili: starosta, sędzia ziemski, podsędek, wojewoda, podkomorzy i chorąży.W XV w. zanikali asesorowie i wykształcał się zwyczaj (potwierdzony przez przywileje cerekwicko-nieszawskie), iż kandydatów na sędziego, podsędka i pisarza w poczwórnej liczbie wyznacza sejmik ziemski, zaś wyboru dokonuje król. Od przełomu XV i XVI w. w całej Koronie sąd ziemski miał skład "małopolski".Kompetencja rzeczowa sądu ziemskiego obejmowała wszystkie sprawy, w których pozwanym był szlachcic osiadły, z wyjątkiem tych zastrzeżonych dla sądu grodzkiego (cztery artykuły grodzkie) oraz podkomorskiego. Sąd mógł uznać się niewładnym do orzekania w jakiejś sprawie, jeśli była bardzo skomplikowana, i odesłać ją do rozstrzygnięcia do sądu wiecowego, sejmikowego lub monarszego. Dodatkowo sąd ten prowadził do XVII w. księgi wieczyste.

Sąd grodzki - sąd w dawnej Rzeczypospolitej. Wykształcił się z sądów małopolskich starostów grodowych na przełomie XIV i XV w. Sąd pod przewodnictwem starosty i sędziego grodzkiego sądził wszystkie sprawy, w których pozwanym był szlachcic nieosiadły (gołota) oraz tzw. sprawy gardłowe z czterech artykułów grodzkich. Podczas gdy w XVII wieku znaczenie sądów ziemskich malało, zwiększała się rola sądów grodzkich. Liczba ich funkcjonariuszy rosła. Rozszerzały się również ich kompetencje - obok spraw karnych zaczęto obejmować również cywilne. Sędzia grodzki, mianowany przez starostę, a tym samym powoływany niezależnie od sejmiku, nadal działał sprawnie.

Sąd podkomorski - szlachecki sąd w dawnej Rzeczypospolitej. Ukształtował się w XIV wieku. Urzędował pod przewodnictwem podkomorzego lub jego zastępcy. Miał wyłączność na sprawy o granice nieruchomości. Wyodrębnił się najpierw w Małopolsce, a później w XV w. w Wielkopolsce. Sąd zbierał się na polu, w miejscu wytyczenia granicy. Utrzymał się aż do końca I Rzeczypospolitej. Dotyczył tylko szlachty osiadłej.

Sąd asesorski, asesoria - sąd królewski w I Rzeczypospolitej. Powstał w XVI w. Przewodniczył w nim kanclerz lub w jego zastępstwie podkanclerzy, asesorami byli referendarze i urzędnicy królewskiej kancelarii. Orzekał w sprawach gdy stroną pozwaną było miasto rządzące się prawem magdeburskim lub chełmińskim albo mieszczanin pochodzący z takiego miasta, a także w sprawach tyczących się dóbr i dochodów królewskich. Wobec słabości sądownictwa dawnej Rzeczypospolitej, sąd asesorski uchodził za najbardziej kompetentny i bezstronny.

Sąd relacyjny - sąd królewski w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Przewodniczył w nim monarcha, asesorami byli obecni na dworze senatorowie. W jego kompetencji leżały odwołania od sądu biskupa prawosławnego po 1676, odwołania od sądów lenn Korony Królestwa Polskiego, odwołania od Asesorii oraz spory o cerkwie i ich uposażenie pomiędzy Kościołem prawosławnym, a greckokatolickim po unii brzeskiej.

Sąd marszałkowski - królewski sąd w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Przewodniczył w nim marszałek wielki koronny lub w jego zastępstwie marszałek nadworny. Jego kompetencja obejmowała sprawy o naruszenie porządku i bezpieczeństwa publicznego w miejscu przebywania króla. Marszałek dla zapewnienia bezpieczeństwa i sprawnego funkcjonowania sądu dysponował Strażą Marszałkowską i specjalnym więzieniem (Wieża Marszałkowska).

Sąd kapturowy, kaptur - nadzwyczajny sąd w dawnej Rzeczypospolitej. Sądy były powoływane po ziemiach przez sejmiki kapturowe w czasie bezkrólewia, kiedy to zawieszały swą działalność wszystkie sądy zwykłe, wyrokujące w imieniu władcy. Były dwuinstancyjne - sąd konfederacji generalnej pełnił rolę sądu apelacyjnego. Sądziły kolegialnie i w przyspieszonym trybie przestępstwa przeciw bezpieczeństwu mienia lub osób, porządkowi publicznemu lub skierowane przeciwko Rzeczypospolitej. Po elekcji króla kończyły swą działalność, zaś elekt musiał zatwierdzić wydane przez nie wyroki. Nazwa pochodziła prawdopodobnie od kapturów żałobników obecnych na pogrzebie władcy.

Sąd konfederacki - powoływany w I Rzeczypospolitej od 1715 w czasie trwania konfederacji. Do jego kompetencji należało sądzenie oskarżonych o crimina status, pod które to pojęcie z czasem podciągano wszystkie działania przeciwko konfederacji.

8. OLIGARCHIA MAGNACKA

Przejście od złotej wolności szlacheckiej do oligarchii magnackiej zapoczątkowane zostało za panowania Zygmunta III Wazy. Pierwszym znaczącym konfliktem pomiędzy monarchą a szlachtą był rokosz Zebrzydowskiego z lat 1606 - 1609. Przyczyną konfliktu była polityka zagraniczna Zygmunta III Wazy i jego zainteresowanie tronem Szwecji, jego stosunek do wolności religijnej, zarzut dążenia do wzmocnienia władzy królewskiej i wprowadzenia absolutyzmu oraz prywatny konflikt króla z marszałkiem wielkim koronnym Michałem Zebrzydowskim. Właściwą istotą sporu była kwestia kompetencji króla co do obsadzania urzędów, rokoszanie uważali, że nie jest to prerogatywa króla a urzędy powinny być obieralne. Ważnym stronnikiem rokoszan został potężny posiadacz ziemski, szlachcic i magnat Jan Zamoyski. Rokosz zakończył się zwycięstwem szlachty, doprecyzowaniem praw do nieposłuszeństwa wobec króla oraz ustanowieniem dodatkowych instytucji kontroli króla poprzez obowiązek sprawozdania sejmowi z jego poczynań.

Za ucieleśnienie idei oligarchii magnackiej uznać można postać Janusza Radziwiłła, hetmana wielkiego litewskiego w drugiej połowie XVII wieku. Janusz Radziwiłł, formalnie urzędnik króla Jana Kazimierza, stał się z racji zamożności, poszanowania wśród drobniejszej szlachty i urzędu, najpotężniejszą postacią na Litwie. Jego potęga sprawiała, ze czuł się upoważniony do prowadzenia własnej polityki zagranicznej. Podczas tak zwanego potopu szwedzkiego zawarł układ z Karolem X Gustawem w Kiejdanach tworząc z Litwy szwedzki protektorat. Prowadził tez pertraktacje z pruską dynastią Hohenzollernów, Wołoszczyzną i Siedmiogrodem. Polityka Janusza Radziwiłła poniosła klęskę, ale nie za sprawą sprawności instytucji państwa. Pokonał go inny oligarcha - Paweł Sapieha, który stał na czele konfederacji tyszowieckiej, deklarującej wierność królowi Rzeczpospolitej Janowi Kazimierzowi.

Za szczytowy okres oligarchii magnackiej w Rzeczpospolitej można uznać okres władzy Jana III Sobieskiego. Za jego panowania, ale także jego poprzednika Michała Korybuta Wiśniowieckiego, najpełniej objawiła się potęga rodów magnackich, dążących do objęcia władzy poprzez samodzielność w podejmowaniu decyzji wewnętrznych i zagranicznych i tworzenie koalicji - konfederacji, niezależnie od instytucji państwa. Następnie panowanie Wettynów - Augusta II Mocnego i Augusta III, efemeryczne panowanie Stanisława Leszczyńskiego oraz III wojna północna utrwaliły system oligarchii magnackiej, powodując jednak pierwsze wyraźne symptomy upadku Rzeczpospolitej. W XVIII wieku rodziny Radziwiłłów i Sapiehów poprzez sprawność ekonomiczną ich rozległych latyfundiów wytworzyły zalążki "prywatnych państw" na własnych ziemiach, imitując instytucje Rzeczpospolitej i nie dopuszczając władzy państwowej na swe dobra. Próby naprawy ustroju państwa, podejmowane na skutek popularyzacji filozofii oświecenia, ale także motywowane racjonalną potrzebą wzmocnienia państwa, przyszły za późno, ponieważ dopiero w okresie Sejmu Wielkiego 1788 - 1792. Do zmian w państwie dążyli sami oligarchowie: motorem zmian propaństwowych było stronnictwo zwane familią, składające się z rodów Potockich i Czartoryskich. Familia stosowała narzędzia właściwe dla oligarchii magnackiej, na przykład własną politykę zagraniczną, tym razem w oparciu o Rosję Katarzyny II, co - nawet niezamierzenie - przyczyniało się do dalszego osłabiania Rzeczpospolitej. Kres oligarchii magnackiej przyniosła Konstytucja 3 Maja 1791 roku ustanawiająca nowy ustrój. Kryzys państwa, wywołany niekorzystną formą rządów i stosunków społecznych, był jednak zbyt daleko posunięty - reformy Sejmu Wielkiego nie nadrobiły dwóch stuleci samowoli szlachty, która doprowadziła do rozbiorów.

9. KONSTYTUCJA 3 MAJA

Konstytucja 3 maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) - uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Ponieważ trudno konkretnie stwierdzić co jest konstytucją a co nią nie jest, istnieją sprzeczne informacje nt. kolejności ich powstawania. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją. Inne stanowiska uznają konstytucję korsykańską z 1755 r. za pierwszą na świecie, a tym samym amerykańską za drugą i polską za trzecią.

Pracę nad ustawą rządową rozpoczął król Stanisław August Poniatowski wraz z kilkoma parlamentarzystami i intelektualistami, podczas Sejmu Czteroletniego w 1788 r. W pracach brali udział m.in. między innymi:

• Stanisław Małachowski - marszałek Sejmu

• Ignacy Potocki

• Hugo Kołłątaj

• Stanisław Staszic

• Scipione Piattoli

Konstytucję 3 maja uchwalono w najbardziej sprzyjających dla uchwalenia pierwszych dniach maja, gdyż większość posłów opozycji, sprzeciwiających się konstytucji, była jeszcze na urlopie wielkanocnym. Aby nic nie przeszkodziło w uchwaleniu ustawy, zdecydowano się złamać obowiązujący w Sejmie zwyczaj, który nakazywał wcześniejsze ogłoszenie projektu. Zlekceważono też konieczność przebywania na sali obrad minimum połowy posłów. Po siedmiogodzinnych obradach, ignorując protesty opozycji (m. in. posła Jana Suchorzewskiego, który groził że zabije własnego syna, jeśli konstytucja zostanie uchwalona), konstytucję przyjął Sejm, a następnie podpisał król Stanisław August Poniatowski.

Na mocy Konstytucji 3 maja:

• Katolicyzm ustanowiono religią panującą

• Ustanowiono wolność wyznania, choć apostazja, czyli odejście od katolicyzmu, było nadal przestępstwem

• Pozbawiono praw politycznych szlachtę gołotę, tzn. nie posiadającą dóbr ziemskich; szlachcie posesjonatom potwierdzono stare przywileje

• Na mieszczan rozciągnięto przywilej neminem captivabimus nisi iure victum

• Wprowadzono trójpodział władzy

• Liczebność wojska miała zostać zwiększona do 100 tysięcy

• Tron polski miał być dziedziczny (dynastia Wettinów Saskich po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego)

• Polska stała się monarchią konstytucyjną

• Zniesiono liberum veto, wolne elekcje, konfederacje.

• Decyzje Sejm miały być wiążące dla sejmików wojewódzkich

• Sejm składał się z dwóch izb - wybieranych na dwuletnią kadencję, a nie na 6 tygodni, przy czym Izba Poselska miała przewagę nad Senatem

• Stworzono tzw. Sejm Gotowy - posłowie, którzy w nim zasiadali byli wybierani co dwa lata i mogli być powołani na obrady Sejmu w każdej chwili.

• Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierać się miał Sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucję.

• Władzę wykonawczą powierzono Straży Praw czyli rządowi, w której skład wchodzili król, prymas i pięciu ministrów wyznaczonych przez króla, którzy mu podlegali lecz których mógł usunąć tylko sejm, z dwóch sekretarzy (bez prawa głosu), z pełnoletniego następcy tronu (bez prawa głosu) i marszałka Sejmu (bez prawa głosu).

• Głową Straży Praw został nieodpowiedzialny politycznie ani konstytucyjnie król - jego decyzje, by weszły w życie, wymagały kontrasygnaty ministrów, którzy z kolei byli odpowiedzialni przed sejmem.

• Chłopi przeszli pod opiekę rządu.

Konstytucja faktycznie nie weszła w życie, została obalona przez konfederację targowicką popieraną przez Rosję i Prusy.

10. KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

Księstwo utworzono z ziem byłego zaboru pruskiego po pokoju z Napoleonem w Tylży w 1807 r.

Ustawa konstytucyjna została podpisana w Dreźnie 22 lipca 1807 r. Opracowana została w kancelarii cesarza i tylko w niewielkim stopniu uwzględniała propozycje strony polskiej. Tekst Konstytucji opublikowano w „Moniteur” i warszawskich gazetach - po francusku i w tłumaczeniu polskim. Po wprowadzeniu porządku konstytucyjnego ponownie opublikowano tekst w pierwszym numerze „Dziennika Praw”- tekstem autentycznym był tekst francuski. Ustawa ta wzorowana na francuskich aktach konstytucyjnych, była uważana za składową część prawa francuskiego. Ustawodawstwo szczegółowe z zakresu ustrojowo administracyjnego było wzorowane na francuskim. Księstwo było swoistym konglomeratem systemowym łączącym policyjne państwo oświeconego absolutyzmu z tradycją polską i republikańskim modelem państwa.

1809 r. - po wojnie z Austrią przyłączono Galicję Wschodnią.

Najwyższą władzę wykonawczą posiadał król (książę warszawski, którym już wg Konstytucji 3 Maja miał być dziedzicznie król saski). Jego władzą były wszystkie funkcje państwowe oprócz ustawodawstwa zastrzeżonego dla sejmu i sądownictwa. Król regulował wszystkie sprawy nie przekazane do kompetencji sejmu za pomocą dekretów. Przewaga egzekutywy nad legislatywą. Monarcha był suwerenem. Król obsadzał wszystkie stanowiska państwowe z wyjątkiem dożywotnich senatorów i sędziów. Król prowadził politykę zagraniczną. Rezydent Francji w Warszawie uzależniał księstwo od Francji.

Ministerstwa:

-sprawiedliwości

-spraw wewnętrznych i religijnych

-wojny

-przychodów i skarbu

-policji

oraz minister sekretarz stanu stale obecny przy królu szef jego kancelarii. Ministrowie kontrasygnowali akty królewskie oraz wykonywali je i ustawy sejmowe.

Rada Ministrów:

Miała osobnego prezesa mianowanego przez króla. Rada ta przedstawiała królowi sprawy wchodzące w kompetencje więcej niż jednego resortu. W 1810 r. na mocy dekretów z czerwca i września rozszerzono jej uprawnienia do kontroli poszczególnych ministrów i całej administracji. W 1812 r. otrzymała prawo sprawowania całej władzy z wyjątkiem usuwania ministrów i zmian w sądownictwie - stała się centralną władzą rządową.

Rada Stanu:

-organ pomocniczy króla

-składała się z ministrów, a od dekretu króla z 1808 r. dodatkowo 6 radców stanu (po przyłączeniu Galicji 12 radców). Później przyłączono ministrów stanu - członków Rady. Funkcjonariuszami Rady (lecz nie jej członkami) byli referendarze (4, a później 6). Rada miała prawo inicjatywy ustawodawczej; sąd kasacyjny, rozstrzygała spory kompetencyjne między administracją a sądami oraz spory administracyjne. Rozpatrywała też spory dotyczące umów zawartych przez ministrów na rzecz całego kraju. Od 1810 r., gdy zwiększono kompetencje Rady Ministrów Rada Stanu stała się przede wszystkim organem sądownictwa administracyjnego.

Administracja lokalna:

-podział na departamenty (6): warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński, a po 1809 r. było ich 10 -dodatkowo krakowski, radomski, lubelski i siedlecki.

-utrzymano tymczasowo podział na powiaty ( 60, a po 1809r. - 100)

Na czele departamentu podlegającego ministrowi spraw wewnętrznych stał prefekt. Podlegały mu wszystkie działy administracji w departamencie. Przy prefekcie funkcjonował komisarz policji z intendentem i adiunktem, odbierający polecenia od ministra policji. Na czele powiatu stał podprefekt, podlegający prefektowi. W departamentach i powiatach były rady o charakterze samorządowym, które zbierały się raz do roku na sesje 15 dniowe. Do funkcji rad departamentowych należał rozkład ciężarów na powiaty, opinie o ulepszaniu administracji i zażalenia na urzędników. Sesje rad powiatowych odbywały się raz do roku i trwały 10 dni. Ich funkcje to: rozkład ciężarów na dwory, miasta i wsie, opinie o potrzebach powiatu i zażalenia na podprefekta.

-municypalność,- zarządzana przez burmistrza lub prezydenta - Warszawa, Poznań, Toruń, Kalisz, a od 1812 r. Kraków, Lublin i Sandomierz. W miastach tych mianowano prezydentów municypalnych podległych prefektom, którym pomagali ławnicy mianowani przez ministerstwo spraw wewnętrznych i religijnych oraz intendentów policji. W Warszawie powołano osobnego prezydenta policji. Organami samorządowymi były rady municypalne - 30-osobowe -powoływane przez króla, które zajmowały się majątkiem miejskim i rozkładem ciężarów.

-gminy-każde miasto i wieś stanowiły osobną gminę-wg dekretu z 1809 r.- w mieście administracja należała do burmistrza, mianowanego przez króla, któremu pomagali honorowi ławnicy, mianowani przez podprefekta. Organem samorządowym była rada miejska - 3 do 10 radców.

-gminy wiejskie-dekret z 1809 r. uznawał wszystkie wsie za gminy wiejskie - władzę sprawował wójt, a jeżeli sprawował swój urząd na kilku wsiach to w każdej mianował sołtysa. Stanowiska wójtowskie powierzano panom wsi. Wójt nie pobierał żadnego wynagrodzenia.

11. KRÓLESTWO POLSKIE 1815-30

Po klęsce Napoleona, na Kongresie Wiedeńskim 1815 r. z części ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie.

1 marca 1813 r. wódz naczelny wojsk rosyjskich Michaił Kutuzow w imieniu cara Aleksandra I powołał pięcioosobową Radę Najwyższą Tymczasową - organ zwierzchni administracji. W maju 1815 r. dekret carski znoszący Radę Najwyższą Tymczasową powołał Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego i Tymczasową Radę Stanu. Rząd Tymczasowy: 5 namiestników królewskich. Rada Stanu: namiestnicy, 2 prezydujących w ministeriach, 6 radców stanu i 8 referendarzy stanu. Rada Najwyższa Tymczasowa miała zajmować się tylko sprawami przekazanymi przez rząd do zaopiniowania.

Od maja do grudnia 1815 r. działały władze ministerialne: przychodów i skarbu oraz spraw wewnętrznych. Ponadto wydział oświecenia narodowego oraz zarządy spraw wojskowych i sprawiedliwości.

27 listopada 1815 r. cesarz Aleksander I nadał Królestwu Polskiemu Ustawę Konstytucyjną, której zarys stworzony był przez Księcia Adama Czartoryskiego. Językiem oryginału był francuski. Aktami rozwijającymi były statuty organiczne. Były dwa ich rodzaj: wydane przez króla zaraz po ogłoszeniu konstytucji oraz wydawane później należące do kompetencji króla, Rady Stanu i Sejmu (tych nie można było zmieniać bez zgody Sejmu). Aktami niższego rzędu były: dekrety królewskie, postanowienia namiestnika (od 1826 r. Rady Administracyjnej), rozporządzenia komisji rządowych oraz zarządzenia komisji wojewódzkich. Wszystkie organy państwowe działały na zasadzie kolegialności. Królestwo było związane z Rosją unią personalną. Koronacja na króla Polski i cara Rosji była odrębna. Polityka zagraniczna obydwu państw była wspólna.

Król:

-najwyższa władza w państwie

-nominacje urzędników i dostojników kościelnych

-kierowanie siłą zbrojną i wyłączne prawo zawierania pokoju i wypowiadania wojny

-inicjatywa ustawodawcza; wszelkie akty kontrasygnował minister

-królestwo dziedziczne dla rodziny Romanowów

Namiestnik:

-zastępca króla podczas jego nieobecności

-do 1826 r. generał Józef Zajączek - później Rada Administracyjna

-działał w obrębie udzielonych przez króla pełnomocnictw

-prezydowanie w radzie stanu, wydawanie postanowień, mianowanie urzędników

-po każdym pobycie króla w Warszawie namiestnik dostawał pozwolenie na dalsze sprawowanie urzędu, bo jego władza na czas pobytu króla ustawała.

Rada Stanu:

-dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu (Radę Stanu) i Radę Administracyjną

-Zgromadzenie Ogólne: namiestnik, ministrowie, radcy stanu oraz referendarze

-Rada Administracyjna - ministrowie i inne osoby mianowane przez namiestnika - organ doradczy monarchy -gabinet ministrów -rozpatrywała sprawy przekraczające właściwość jednego resortu

-po śmierci namiestnika rada przejęła jego kompetencje

Komisje rządowe:

-Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

-Sprawiedliwości

-Spraw Wewnętrznych i Policji

-Wojny

-Przychodów i Skarbu

Przy boku króla w Petersburgu przebywał sekretarz stanu-minister bez teki - pośredniczący kontaktom z Królestwem.

-komisjom podlegał zarząd kraju

-komisje podległe były Radzie Administracyjnej

-działania komisji: wykonawcze i doradcze

-komisjom rządowym podlegały dyrekcje generalne, urzędy i organy pomocnicze oraz Najwyższa Izba Obrachunkowa i Prokuratura Generalna

Administracja lokalna:

-kraj podzielono na województwa i obwody

-8 województw, a każde z nich podzielono na 4 do 7 obwodów (w sumie 39)

-podział na powiaty miał zastosowanie pomocnicze

-administracja sprawowana była przez komisje wojewódzkie, urzędy municypalne w miastach oraz przez wójtów w gminach

-komisje podzielone były na resorty i miały czuwać nad wszystkim co „naród i rzecz publiczną obchodzić może”

Miasta i gminy wiejskie:

-zwierzchność miejska: prezydent municypalności lub burmistrz oraz ławnicy

-zwierzchność wiejska: wójt gminy. Właściciele wsi byli wójtami. Pomocnikami wójta byli sołtysi.

12. KRÓLESTWO POLSKIE 1831-64

-14 luty 1832 r. statut organiczny - inkorporacja Królestwa Polskiego do Rosji - zachowano tylko osobny skarb i rząd

-Rada Administracyjna - przewodniczył jej mianowany przez cara namiestnik - tylko funkcje administracyjne

-Rada Stanu - podlegała Radzie Państwa Cesarstwa Rosyjskiego - zlikwidowana w 1841 r., a na jej miejsce powołano Departament do Spraw Królestwa Polskiego w Radzie Państwa

-zlikwidowano Sejm

-pozostawiono 3 komisje rządowe - spraw wew., sprawiedliwości oraz przychodów i skarbu

-podział na województwa, obwody, powiaty i gminy -po unifikacji z Rosją w 1837 r. województwa przemianowano na gubernie, w 1847 r. obwody na powiaty, a powiaty na okręgi

-gubernatorzy i rządy gubernialne i naczelnicy powiatowi

-od 1836 r. wymagano znajomości rosyjskiego w służbie państwowej

-w miastach rady municypalne przemianowano na magistratury

-po 1862 r. wprowadzono ograniczony samorząd terytorialny - rady gubernialne

-w gminach wiejskich wprowadzono samorząd: zgromadzenie gminne, wójt, urząd i sąd gminny

-1864 r. -Komitet do Spraw Królestwa Polskiego - Petersburg

-Komitet Urządzający - Warszawa -obydwa komitety miały zunifikować z Rosją Królestwo Polskie

-1867 r. - zniesiono Radę Administracyjną, Radę Stanu i komisje rządowe

-1864 r. - język urzędowy rosyjski oraz rosyjska administracja i procedura adm.

-zaczęto używać nazwy Priwislinskij Kraj

-1874 r. - zamiast namiestnika wprowadzono generała-gubernatora warszawskiego

-nastąpiła całkowita recepcja urzędów rosyjskich i całej magistratury

13. RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA

Aktem z 3 maja 1815 roku na kongresie wiedeńskim nadano Wolnemu Miastu wstępną konstytucję, którą zredagował książę Adam Jerzy Czartoryski, a gwarantami miały być państwa opiekuńcze. Następnie Komisja Organizacyjna, w której skład weszli komisarze tych państw i senatorowie Wolnego Miasta, miała zająć się rozwinięciem konstytucji i zorganizowaniem administracji. Specjalnie powołana Komisja Włościańska miała uregulować status prawny włościan.

Tekst rozwinięty konstytucji ogłoszony został 11 września 1818 r. Mocą jej uchwał władza wykonawcza należała do Senatu, złożonego z prezesa i 12 członków, z których 8 wybierała Izba Reprezentantów a po 2 kapituła i uniwersytet. Inicjatywa ustawodawcza i wyłączność w organizowaniu policji i administracji dawała Senatowi przewagę nad Izbą.

zba Reprezentantów składała się z 41 członków, z których 26 wybierały zgromadzenia gminne, po 3 Senat spośród senatorów, kapituła spośród kanoników i prałatów i uniwersytet pośród profesorów i doktorów. Pozostałe 6 miejsc należało do tzw. sędziów pokoju. Izba posiadała kompetencje ustawodawcze i kontrolujące. Zbierała się raz w roku w celu uchwalenia budżetu, skontrolowania pracy urzędników państwowych, wyboru senatorów i sędziów. Konstytucja uzależniała jednak jej inicjatywę ustawodawczą od zgody Senatu, który posiadał zarazem prawo zawieszenia na rok wykonania uchwały sejmowej, jeśli ta nie przeszła większością co najmniej 7/8 głosów.

Czynne prawo wyborcze w Rzeczypospolitej otrzymali profesorowie uniwersytetu, nauczyciele, artyści, kler świecki, kierownicy fabryk i warsztatów, znaczniejsi kupcy i właściciele gospodarstw i domów opłacający co najmniej 50 złp podatku gruntowego. Od kandydata do Zgromadzenia lub Senatu konstytucja wymagała ukończenia studiów na którymś z polskich uniwersytetów. Wyjątkiem byli dawni urzędnicy Księstwa Warszawskiego i nominaci państw opiekuńczych.

Konstytucja gwarantowała równość wszystkich wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej i panowanie języka polskiego. Religią stanu był katolicyzm, ale innym wyznaniom chrześcijańskim zapewniono pełnię praw obywatelskich, a niechrześcijańskim - tolerancję i opiekę prawa.

Na terytorium Wolnego Miasta obowiązywał Kodeks Napoleona, francuski kodeks handlowy oraz francuska procedura cywilna i karna. Sądownictwo działało sprawnie. Zgodnie z konstytucją było niezależne, a postępowanie w sprawach cywilnych i karnych - jawne. Od sędziów, mianowanych przez Izbę, wymagano tytułu doktora praw. Wprowadzono sądy przysięgłych, sądy pokoju, pierwszej instancji i apelacyjny. Sądem kasacyjnym był wydział prawa uniwersytetu.

Zarząd nad Wolnym Miastem, kierowanie pracą urzędników (w tym wójtów gmin miejskich i wiejskich), należał do kompetencji Senatu. W związku z przewagą stronnictwa konserwatywnego w tym ciele urzędy znalazły się w większości w rękach byłych urzędników Księstwa Warszawskiego - na ogół pochodzenia szlacheckiego. Aparat administracyjny, któremu konstytucja zagwarantowała znaczny wpływ na życie państwa, uchodził za sprawny.

Działalnością policji Wolnego Miasta kierował Senat. W razie potrzeby mogła być rozwinięta do liczby 50 konnych i 500 pieszych. Po wkroczeniu wojsk trzech mocarstw w 1836 roku została rozwiązana przez Austriaków jako siedlisko "żywiołów anarchicznych". Uformowana na nowo przez okupanta policja stała się narzędziem sprawowania władzy i nacisku na społeczeństwo Wolnego Miasta.

Milicję oddano oficerowi austriackiemu Hochfeldowi, a reorganizację policji przeprowadził oficer austriacki z Podgórza - Franciszek Guth, który na czele swego aparatu rozpoczął prześladowanie tajnych stowarzyszeń politycznych. W 1837 Guth aresztował ok. 30 młodych ludzi, których oskarżył o udział w konspiracji. Na delegację mieszkańców do rezydentów w obronie aresztowanych Austriacy odpowiedzieli zwiększeniem załogi w mieście do 1500 ludzi. Sąd krakowski uwolnił jednak aresztowanych od podejrzeń o spiskowanie i pociągnął do odpowiedzialności Gutha, wywołując gniew Metternicha. Dwory odpowiedziały ograniczeniem kompetencji sądów - sprawy dotyczące bezpieczeństwa publicznego oddano policji, a sprawy polityczne specjalnej komisji przysłanej przez rezydentów, której działalność doprowadziła do usunięcia się większości polskich struktur spiskowych z Krakowa aż do 1845 roku. Komisarze odebrali także Izbie prawo mianowania i odwoływania sędziów na rzecz Senatu.

W roku 1838 posypały się aresztowania w związku z zabójstwem rosyjskiego agenta - Czelaka. W 1839 Guth zginął z rąk polskich spiskowców w Przemyślu. Po 1841 roku, mimo opuszczenia Wolnego Miasta przez obce wojska, policja i milicja pozostały austriackie.

14. ZABÓR PRUSKI

Na zagarniętym przez Prusy obszarze utworzono trzy prowincje :

• Prusy Południowe - to tereny położone na lewym brzegu Wisły oraz Warszawa;

• Prusy Nowowschodnie - obszary leżące na północ od Wisły i Bugu;

• Nowy Śląsk - Księstwo Siewierskie oraz zachodnie kresy Małopolski po Częstochowę;

Zarządzali nimi ministrowie podlegający Generalnemu Dyrektorium w Berlinie. W skład prowincji wchodziły departamenty a po 1795r. utworzono nowe departamenty w : Warszawie, Białymstoku, Kaliszu, Poznań, Płock. Jednostkami niższymi były kamery w których zakres kompetencji wchodziło zarządzanie skarbem, policją, dostawy rekruta. Natomiast rejencje pełniły funkcje sądownicze. Najniższymi jednostkami były powiaty zarządzane przez landratów, którzy na ziemiach polskich byli nominowani przez zwierzchność w Berlinie .

W przeciwieństwie do czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej i tej próbującej się reformować na zagrabionym przez Prusy obszarze dominowały karne i zdyscyplinowane służby państwowe organizowane na wzór armii pruskiej. Identyfikujące się z państwem i jego celami politycznymi. Skuteczne narzędzie władzy stanowiło rygorystyczne prawo karne. Natomiast głównym zadaniem nowych władz było jak najszybsze zintegrowanie ziem polskich z resztą państwa pruskiego oraz ich germanizacja. Starano się to osiągnąć poprzez zmianę języka urzędowego na niemiecki, wymianę kadry urzędniczej na rodowitych Niemców oraz prowadzoną ostrą politykę antypolską w szczególności za czasów kanclerza Bismarcka.

Największym zyskiem dla państwa pruskiego była wielkopolska która nawet w stosunku do niektórych pruskich prowincji była bardziej cywilizowana z wysoką rentownością rolnictwa. Miała zdecydowany charakter, sporą grupę zamożnych obywateli oraz duży zurbanizowany obszar. Zasadnicze różnice cywilizacyjne istniały jedynie między wschodnią i północno - wschodnią częścią ziem polskich a resztą państwa pruskiego.

Po 1807r. terytorium będące w posiadaniu Prus uległo znacznemu zmniejszeniu albowiem pozostawiono im tylko: większość Pomorza Gdańskiego, bez Gdańska oraz Warmię. Z reszty terytorium utworzono natomiast Księstwo Warszawskie. Przeprowadzono szereg reform np. dotychczasowe kamery wojenne i urzędy skarbowe przekształcono w rejencje posiadające uprawnienia w zakresie administracji i skarbu natomiast dotychczasowe rejencje przekształcono w Wyższe Sądy Krajowe. Wprowadzono nowe urzędy powiatowe podlegające landratowi, ujednolicono ustrój miast - skończono z podziałem na prywatne i królewskie. Przyznano im szeroki samorząd. 9.X.1807r. wprowadzono istotne zmiany w ustroju rolnym - zniesiono nierówności stanowe, chłopi otrzymali wolność osobistą, zlikwidowano przymus służby we dworze, szlachcie pozwolono wykonywać zawody miejskie, mieszczanom pozwolono bez ograniczeń kupować grunty ziemskie. Natomiast 14.IX.1811r. ogłoszono edykt zezwalający chłopom na uzyskanie na własność użytkowanych gruntów. Prawa do własności nie otrzymali dzierżawcy gruntów folwarcznych albowiem należały one w pełni do pana. Natomiast ustawy podatkowe z 27.X1810r. znosiły dotychczasowe przywileje podatkowe duchowieństwa i szlachty wprowadzając w całym kraju jednolite podatki dotyczące w równej mierze wszystkich, zniesiono monopole cechowe, wprowadzono świadectwa przemysłowe. Z dobrodziejstw reform korzystała cała ludność niezależnie od wyznania i języka.

W 1815r. do państwa pruskiego weszły zimie leżące na prawym brzegu Wisły, powiaty: Toruń, Brodnica, Chełmno. Zostały włączone do prowincji Prusy Zachodnie.

Zabór pruski składał się z trzech mocno zróżnicowanych pod względem tradycji i statusu prawnego regionów: Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Prus Zachodnich oraz Warmii ( biskupstwa warmińskiego ) które administracyjnie należała do Prus Wschodnich. Od 1824r. na pięćdziesiąt lat Prusy Zachodnie zostały połączone ze Wschodnimi w jedną prowincję. Do 1832r. Polacy mieli zagwarantowane używanie języka polskiego w administracji na równych prawach z niemieckim, oraz mieli zapewniony dostęp do urzędów administracyjnych średniego szczebla. Również publikacje urzędowe wychodziły w dwóch językach. Wszystko uległo zmianie po powstaniu listopadowym - Polacy nie mogli już piastować urzędu landrata, a zachodzące zmiany były stałe ale miały charakter pogłębiający się.

Prusy Zachodnie w latach 1824 - 1878 były połączone z Prusami Wschodnimi w jedną prowincję. Po rozdziale składały się z rejencji : gdańskiej i kwidzyńskiej. Jej ludność uległa w dużym stopniu germanizacji w szczególności na obszarach i w czasie w którym brakowało aktywnych polskich ośrodków. Germanizację ułatwiała trwała przynależność tego terenu od czasu zaborów.

Wielkie Księstwo Poznańskie było głównym ośrodkiem polskiego życia narodowego, gospodarczego i kulturalnego. Podzielone było na dwie rejencje : bydgoską i poznańską. Występował wielki problem z odpływem ludności polskiej po 1861r. co skrzętnie wykorzystywali Niemcy prowadząc zakrojoną na szeroką skalę akcję kolonizacyjną. Z początkiem lat siedemdziesiątych ta niebezpieczna tendencja została zahamowana i doszło do powolnego powrotu ludności polskiej.

Na Warmii nie zdołała się uformować ani polska inteligencja ani mieszczaństwo. Jedyną ostoją polskości na tym terenie był prawie wyłącznie lud, który przywiązany był do tradycji biskupstwa ale mieli też wykształcone poczucie lojalności w stosunku do państwa i dynastii pruskiej.

15. ZABÓR AUSTRIACKI

W zaborze Austriackim znalazły się tereny powszechnie zwane Galicją. Siedzibą gubernatora i Gubernium był Lwów. Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim stanowiło jedność administracyjną i prawną - to dla mieszkańców utrwalił się podział na Galicję Zachodnią ze stolicą w Krakowie oraz na Galicję Wschodnią której stolicą jak i całej Galicji był Lwów. Po przyłączeniu ziem trzeciego zaboru Galicję podzielono na 18 cyrkułów - wielkości małych województw kierowanych przez polskich odpowiedników starostów . Administracja austriacka była wielonarodowościowa a od kandydatów wymagano znajomości przynajmniej jednego języka lokalnego. Cechowała ja również pełna lojalność względem państwa i panującego. Urzędnicy niezależnie od wyznania i języka czuli się częścią administracji austriackiej. Nie była ona również najsprawniejsza a jednocześnie należała do najbardziej kosztownych struktur państwa co powodowało wzrost obciążenia podatkowego obywateli.

Na Kongresie Wiedeńskim w 1815r. ustalono granice zaboru opartego o naturalne ukształtowanie terenu: Wisła, Zbrucz, Karpaty. Zachodnia Galicja stanowiła fragment historycznej Małopolski a Wschodnia - Rusi ( dawne województwo ruskie ).

W 1817r. cesarz zwołał w Galicji Sejm Stanowy z siedzibą we Lwowie. Jego zadaniem było dziękować za to co mu dano a czego w Galicji się nie spodziewano i nie wiedziano na co mogło się to przydać oraz prosić o coś co i tak było wiadome, że nie zostanie spełnione. W sejmie tym reprezentowane były cztery stany: duchowny, delegatów kapituł, magnacki, rycerski. Do lat czterdziestych - w których nastąpiło ożywienie w działalności Sejmu - panował w jego działaniu marazm. Dyskutowano w nim o zagadnieniach gospodarczych, kulturalnych, moralnych oraz o ewentualnym włączeniu Galicji do Korony Św. Stefana. Zastanawiano się nad ekonomią w kraju, stanem dróg i zajazdów, stanem higieny i zdrowia a także oświaty. Polemizowano nad zamianą pańszczyzny na czynsz.

Po Wiośnie Ludów ustanowiono namiestnictwo podzielone na dwa okręgi : krakowski i lwowski. Mimo iż odrębności administracyjne między Galicją Wschodnią a Zachodnią zostały usunięte, to jednak pozostały one w takich dziedzinach jak sądownictwo i zarząd policją. W 1850r. powołano dwa trybunały apelacyjne w Krakowie i we Lwowie. W 1860r. na mocy patentu cesarskiego z marca 1860r. poszerzono skład Rady Państwa do którego weszli polscy konserwatyści. 1859r. dopuszczono języki polski i ruski do administracji jako urzędowe a w 1860r. do sądownictwa i administracji skarbowej. Natomiast w wydanym patencie z 26.II.1861r. dokonano rozdziału władzy na legislacyjną i krajową wymieniając dokładnie kompetencje władz krajowych i ustanowił zasadę domniemania kompetencji leżącą w gestii wiedeńskiego parlamentu. Zapoczątkowano w ten sposób proces przekształcania państwa Habsburgów w federację autonomicznych krajów - jego kulminacją był rok 1867 a dla Galicji 1873r.

24.IX.1868r. Sejm Krajowy uchwalił rezolucję zawierającą postulat wyodrębnienia Galicji i nadania jej większych niż innym krajom uprawnień, wzmocnienie konstytucyjne Sejmu Krajowego, powołanie rządu odpowiedzialnego przed tym Sejmem, ustanowienie w rządzie wiedeńskim stanowiska kanclerza do spraw Galicji. Niestety działania zmierzające do spełnienia tych postulatów zostały w Wiedniu powstrzymane.

Autonomia jaka ukształtował się w latach 1860 - 1873:

• powołano autonomiczne ciało legislacyjne - Sejm Krajowy który miał nadzorować prace powiatowych ciał legislacyjnych i był jednocześnie dowodem federalizacji i decentralizacji państwa.

• wprowadzenie konstytucji grudniowej zapewniało wszystkim mieszkańcom państwa wolności i prawa obywatelskie;

• akty cesarskie z lat 1865 - 1867 i 1869 - 1873 doprowadziły do autonomii administracji państwowej w Galicji oraz były dowodem polonizacji i oddania władzy politycznej w ręce Polaków

Kompetencje Sejmu Krajowego:

• decyzje w zakresie ustroju rolnego;

• rolnictwo i dziedziny pokrewne oraz związane z nimi zakłady dobroczynne;

• ustawodawstwo związane z obiektami publicznymi;

• całokształt ustawodawstwa gminnego oraz szkolnego z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla państwa.

W 1865r. zlikwidowano okręgi okręgi a ich kompetencje przelano na powiaty - dystrykty. Powoli miejsca trójstopniowej zajmowała miejsca dwustopniowa administracja. Na czele powiatu stał starosta który organizował i nadzorował wybory do Rady Państwa, Sejmu Krajowego oraz rad gminnych i powiatowych jemu też podlegały urzędy gminne.

16. ZABÓR ROSYJSKI PO POWSTANIU STYCZNIOWYM

Po zakończeniu powstania styczniowego nastąpiły zmiany w systemie represji wobec Polaków który był stosowany w trakcie trwania walk. W Petersburgu powstał, z inicjatywy Aleksandra II, tajny Komitet dla Spraw Królestwa Polskiego. Celem jaki stał przed tą instytucją było zapobieżenie wybuchowi w przyszłości podobnego powstania oraz stworzenie planów pozbawienia Polski odrębności. W tym celu zamierzano zlikwidować jakąkolwiek autonomię Królestwa oraz wykorzystać konflikty jakie panowały pomiędzy chłopami a szlachtą. Ta ostatnia została uznana za największe zagrożenie jako, że z niej pochodzili ludzie pragnący niepodległości Polski. Ostatecznie Rosjanie zlikwidowali autonomię państwa oraz zmienili jego nazwę na Kraj Przywiślański. W 1866 rozwiązano Sekretariat Stanu dla Królestwa a utworzono Własną Jego Cesarskiej Mości Kancelarię dla Spraw Królestwa. Rada Stanu i Rada Administracyjna Królestwa Polskiego zostały zlikwidowane. Także Komisja Wyznań i Oświecenia została zniesiona i zastąpiona przez uzależniony od Petersburga Warszawski Okręg Naukowy. Dokonane zmiany miały podkreślać fakt wchłonięcia Polski przez Rosję.

Posługiwanie się językiem polskim na Litwie, Ukrainie i Białorusi zostało zakazane, majątki należące do Polaków były konfiskowane a sami Polacy nie mogli kupować ziemi. Urzędnicy pracujący w administracji rekrutowani byli spośród ludzi chętnych do prowadzenia tej anty-polskiej polityki. Rozpoczęto intensywną rusyfikację wymierzoną zwłaszcza przeciw Unitą, czyli Polakom wyznającym Greko katolicyzm. Ostatecznie wszyscy Unici zostali zaliczeni do Prawosławnych a biskupstwo greckokatolickie w Chełmie zostało zlikwidowane w 1875 roku. Stosowano także przemoc, na przykład w stosunku do Unitów podlaskich.

Rusyfikacja nie ominęła edukacji, w której wprowadzono obowiązkowe nauczanie języka rosyjskiego. Język ten miał też być językiem wykładowym, język polski zaś uczyniono przedmiotem nadobowiązkowym. Treści przekazywane na lekcjach także zostały poddane rusyfikacji. Od roku 1885 również w szkołach ludowych zaczęto nauczać wszystkich przedmiotów w języku rosyjskim, oprócz lekcji j. polskiego i religii. Do szkół zawitało donosicielstwo popierane przez władze, zwłaszcza przez kuratora warszawskiego Aleksandra Apuchtina, jako element systemu policyjnego. Okres rządów tego kuratora nazywany jest zresztą "nocą apuchtinowską". SG w Warszawie, która dotychczas była centrum rozwoju kultury i nauki w Polsce, została zlikwidowana i zastąpiona przez szkołę rosyjską. Towarzystwa oświatowe i kulturalne nie mogły funkcjonować.

---