LITERATURA

1. Czesław Hernas, Barok.

2. Bibliografia literatury polskiej.

3. Mieczysław Klimowicz, Oświecenie.

4. C.S. Lewis, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansu.

5. Przewodnik polonisty.

6. Słownik literatury staropolskiej.

7. Słownik literatury oświeceniowej.

8. Teresa Michałowska, Średniowiecze.

9. Jan Parandowski, Mitologia.

10. Jerzy Ziomek, Renesans.

POJĘCIE SYNCHRONII I DIACHRONII

Synchronia - badanie dzieła literackiego w danej epoce.

Diachronia - badanie dzieła literackiego w całej literaturze.

KRONIKA POLSKA TZW. GALLA

• oryginalny tytuł: Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum

• uznawana za dzieło literatury polskiej, chociaż:

• pisana po łacinie

• autor nie był Polakiem

• nie jest pierwszym polskim utworem

• pierwsze źródło literackie, opisujące dawne dzieje Polski

• autor:

• nie ma na jego temat nawet najbardziej ułamkowych wiadomości

• nie znamy nawet jego imienia

• być może był mnichem

• żył za czasów Bolesława III

• pierwszy wydawca Kroniki Gotfryd Lengnich (1748) nazwał autora Martinus Gallus

• dziś mówimy o nich Gall Anonim (imię tylko konwencjonalne)

• był to cudzoziemiec

• benedyktyn

• wykazywał krytyczne stanowisko wobec Niemców i Czechów, raczej nie pochodził z Rusi (bo pisałby w języku słowiańskim), także nie Litwin, Prusak, Pomorzanin ani członek plemienia słowiańskiego pomiędzy dolną Odrą a Łabą (nie było tam jeszcze chrześcijan) ze wszystkich krajów graniczących wówczas z Polską zostają tylko Węgry

• hipoteza prowansalsko-węgierska

• być może był Francuzem

• duże ślady kontaktu z Węgrami, jednak nie można jednoznacznie wskazać pochodzenia

• czas spisania Kroniki: 1112-1116

• pobyt kronikarza w Polsce

• wspomina on, że był świadkiem czegoś, co spisuje, czyni to, mówiąc o pielgrzymce pokutnej Bolesława Krzywoustego do Samogyvár (1113) - jeden tylko jedyny raz

• protektorzy autora

• bliższe więzy łączyły go z jednym zwłaszcza spośród biskupów polskich ( przedmowa do II księgi Kroniki)

• kronikarz w kancelarii książęcej

• obracał się w kręgu książęcym (Bolesław Krzywousty), ale nie należał do jej stałego personelu

• miejsce powstania Kroniki

• istnieje hipoteza, że był to przeważnie Kraków

• dorobek pisarski kronikarza

• na pewno motywem napisania Kroniki była nadzieja materialnego wynagrodzenia

• brak wiadomości zewnętrznych, tj. innego pochodzenia, na temat pobytu autora Kroniki i jego losów w Polsce

• zamierzenia kronikarza

• I księga - przodkowie Bolesława Krzywoustego

• II księga - dzieje 23 lat (1086-1109)

• III księga - obejmuje 4 lata (1109-1113)

• analogie obce

• krytyka źródła

• naczelną intencją Galla było uświetnienie panowania, a zwłaszcza rycerskich czynów Bolesława Krzywoustego - panegiryzm

• do dziś zachowały się trzy kopie dzieła (najstarsza pochodzi z 1340 roku)

• wstęp, epilogus - skrót - list do biskupów laudacja (pochwała) mecenasów

• kronika miała mieć charakter pochwalny

• epistola - list, wstęp pochwalno-dedykacyjny

• topika

• topos afektowanej skromności

• topika arkadyjska

• topos „wszystko głosi jego chwałę”

• topos „ubi sunt?”

• chorografia - opis położenia ziemi, warunków geograficznych

• amplifikacja - wyliczenia (ozdobność stylu)

• cudowne narodziny - miraculum (łac. `cud')

• w literaturze dawnej w gatunkach epickich istniały dwa modele:

• I - żywot rycerski, wojowniczy

• II - ludy osiadłe - pasterstwo, rolnictwo, hodowla

• kronika - nie faktografia

• przeszłość świetna zadanie: naśladować przodków

• Pieśń o śmierci Bolesława - apostrofy, personifikacje, pytania retoryczne (ubi sunt?)

LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM

• narracja 1-osobowa, narrator wszechwiedzący

• wstęp - uzasadnienie wiarygodności

• topos wstępu

• inwokacja - wezwanie do Chrystusa

• krótkie streszczenie treści

• „cztę w jednych księgach o nim” autorytet

• „kto chce słuchać, ja powiem” przeznaczone do wygłaszania

• o narodzinach Aleksego

• Aleksy pochodził z bardzo bogatej rodziny potem świadomie wybrał biedę

• dobry chrześcijanin i władca

• imię - Aleksy - z łac. `obrona, opieka' takim miał być człowiekiem

• mowa zależna - dialogi żeby było bardziej wiarygodnie

• Aleksy był bezwzględnie posłuszny ojcu

• dość prymitywne techniki narracyjne w średniowieczu

• dał wskazówki dla żony

• żył jak ostatni żebrak pod kościołem

• powtarzalność cudów wniosek, że to nie złudzenia, tylko fakty

• Aleksemu nie zależało na sławie, a ludzie oddawali mu chwałę, więc postanowił wyjechać

• koga - element polski w legendzie

• „sam sobie list napisał” - exemplum, moment śmierci to uwieńczenie życia, wcześniej - jako asceta - nie miał do tego prawa

• dzwony same dzwoniły - cud, bo zmarła osoba święta

• dziecko - symbol czystości, bezgrzeszności

• ciało Aleksego się nie rozkładało, miało natomiast moc uzdrawiania

***

Meliczna liryka religijna, posługująca się strukturą „epicką” przy tematach zaczerpniętych z Ewangelii, apokryfiki i hagiografii, w ciągu XV wieku otrzymała wsparcie ideowe i artystyczne o trojakiej postaci wierszopisarskiej:

• stylistycznego utworu narracyjnego,

• dialogu,

• kompozycji stroficzno-dialogowej.

Wypowiedziano w nich główne, klasyczne dla epoki poglądy na sprawy tego i tamtego świata.

We wczesnym XV-wieczu nieudolny wierszopis, zapewne skromny duchowny z Mazowsza (Płockiego?) ułożył po polsku Legendę... W rękopisie z 1454 roku, znacznie późniejsza od pierwowzoru i pozbawiona zakończenia jej kopia przechowała 241 wersów zbudowanych na osnowie chropawego 8-zgłoskowca, pod nagłówkiem Vita sancti Alexi rykmice (= rytmice, czyli tu: wierszem rymowanym).

Pochodzenie i język bezpośredniego wzoru tego poematu pozostają niewiadome. Legenda polska jest późnym opracowaniem opowieści hagiograficznej, której zaczątki wykraczają poza Europę, a sięgają V lub VI wieku. Jej ogromna popularność, z ośrodkiem kultowym w Rzymie, przyniosła całej epoce niezliczone wersje łacińskie i narodowe. Dzieje człowieka, który wyrzekł się wysokich zaszczytów, bogactw i szczęścia osobistego dla bytu nawet nie pustelniczego, lecz żebraczego i jako lekceważony nędzarz żył kilkanaście lat nierozpoznany przy pałacu własnego ojca; kontrastowe odwrócenie zwykłych pragnień ludzkich, skrajna abnegacja jako droga ku świętości - wywierały wszędzie silne wrażenie (w XII wieku wznieciły we Francji ruch tzw. waldensów, propagujących m.in. ewangelijną prostotę wiary i równość społeczną). Anonim spolszczył odmianę „małżeńską” starszej redakcji opowieści, uformowaną najpóźniej w X wieku, która obejmowała hołd też dla heroizmu dziewiczej oblubienicy Aleksego, nagrodzonej udziałem w świętości. Szereg epizodów cudownych, jak samoczynne bicie dzwonów po zgonie żebraka, urzekało pobożną wyobraźnię. Odtąd temat ten stał się u nas w obiegu ludowym i artystycznym aż po czasy dzisiejsze.

***

Wersyfikacja - nauka o rodzajach budowy wiersza, forma wiersza, zasada jego budowy.

Kadencja - oznaka zamknięcia pewnego odcinka wypowiedzi.

Sekwencje - liryczne powieści liturgiczne odśpiewywane w czasie mszy.

MOTYWY HORACJAŃSKIE W LITERATURZE STAROPOLSKIEJ

Horacy, II epodona, inc. „Beatus ille, qui procul negotiis...”

• 3 modele życia:

• model rycerza

• model kupca

• model dworzanina

• topos - szczęśliwy oracz

• idealizacja życia wiejskiego

• polowanie, ale polować mógł tylko właściciel ziemi

• w sielance się nie pracuje

• kontrast

TOPOS TOPOS

MIEJSCA PRZYJEMNEGO MIEJSCA OKROPNEGO

LOCUS AMOENUS LOCUS HORRIDUS

w utworach pochwalnych, np. Odys odwiedza miejsca

wyidealizowanych straszne (pieczara, podziemie,

szczyt góry)

Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce

• wstęp - 4 zwrotki

• 26 czerwca - imieniny Jana goście

• słowiki przestają śpiewać

• „Panna I”

• wspólne śpiewanie

• obchodzenie pogańskiego święta - usprawiedliwione

• „ojcowski rząd” - dawna tradycja

• przesłanie:

• ludzie przestali szanować tradycję „próżno bez Pańskiej pomocy”

• trzeba czcić tradycję, dawny porządek

• „Panna II”

• wspólny taniec

• „Panna III”

• myślistwo zaloty

• kot = mężczyzna

• pochwała śmiechu

• „Panna IV”

• o miłości nieodwzajemnionej

• o zawodzie miłosnym

• „Panna V”

• jw.

• „Panna VI”

• prace w polu

• „Panna VII”

• o miłości, zalotach

• „Panna VIII”

• o wianku panieństwa - „sama go będę nosiła”

• „łąka zielona kosą nigdy nie sieczona” = dziewictwo

• „Panna IX”

• mit o Filomei

• „Chwała Bogu, że te kraje

Niosą insze obyczaje,

Ani w Polszcze jako żywy

Zjawiły się takie dziwy.”

• „Panna X”

• mężczyzna wojna

• „Panna XI”

• pochwała Doroty - żony Kochanowskiego

• „Panna XII”

• „Wsi spokojna, wsi wesoła,

Który głos twej chwale zdoła?

Kto twe czasy, kto pożytki

Może wspomnieć wszytki?”

Maciej Kazimierz Sarbiewski, Pochwała spokoju w zakonie

• autor - zakonnik

• podjęcie wątków Horacego i polemika z nimi

• „o Flakku” - adres polemiczny (Horacy)

• wieś - siedlisko problemów

• Jowisz w tym czasie większość utworów antycznych i mitów interpretowano jako chrześcijańskie

• Perspektywa między ziemią a niebem

• „w sale światłami zalane złotemi” - metafora świata

• wzbogacanie, upiększanie językowe

• locus amoenus: zaciszna celka, modlitwa, święta, niebo, gaik, ustronne miejsca nad rzeką dające wytchnienie w upalny dzień

• opis Bożego stworzenia

• Bóg ukazany jako Stwórca

• chrystianizacja utworu

• nawiązanie do psalmów oraz do utworu Czego chcesz od nas, Panie... Jana Kochanowskiego

• dysput i retoryk - profesorowie

• zakończenie to nie ironia, lecz nawrócenie się

Palinodia - odwołanie zarzutów stawianych wcześniej

• w dziele literackim - polemika wykorzystująca dzieło literackie, odwołanie czegoś z innego utworu, nadanie innego sensu

• uprawiana była już w starożytności (w poezji greckiej i rzymskiej, m.in. Horacy, Owidiusz), potem - w renesansie, baroku i klasycyzmie (np. żartobliwa Palinodia Ignacego Krasickiego)

• między tekstami zachodzi stosunek przeciwieństwa, ale oba są podobne pod względem kompozycji, gatunku, środków stylistycznych

Palinodia (gr. `pieśń zaprzeczająca poprzedniej') - utwór, który stanowi odwołanie innego wcześniej ogłoszonego utworu tego samego autora. Między obydwoma tekstami zachodzi stosunek dwoisty - z jednej strony odniesienie negatywne, ponieważ autor unieważnia to, co powiedział poprzednio, a z drugiej - wyrazista analogia ich formy (kompozycji, ujęcia stylistycznego, miary wierszowej).

Epitafia Zbigniewa Morsztyna

W polu Pawła Morstyna bieleją się kości

Dobrego kawalera ^{odniesienie do kosmosu}. Czemuż ich nagości

Zmienia nie skryła? ^{pocieszenie (consolation)} - Żeby niebieskie obroty

Ustawicznie patrzyły na tak dzielne cnoty. ^{Próbka poezji metafizycznej}

***

Mój trup od psów po tym polu rozwleczony,

Na którym za Ojczyznę jestem położony: ^{śmierć chwalebna - na polu bitwy (etos ryceski)}

O, jakożeś niewdzięczną ma Ojczyzno miła,

^{motyw ziemi} Żeś mię przynajmniej Ziemią swoją nie przykryła! ^{model skargi}

VOTUM

Votum - 1) w kościele katolickim: przedmiot symboliczny umieszczony przy jakiejś figurze; 2) głos w wyborach; 3) z łac. dar obiecany (voteo `życzę sobie, obiecuję').

Forma - z konwencji przemówienia sejmowego.

Przykłady: anonimowy utwór z 1599 Szlachcica..., Votum szlachcica pisane na sejm 1616..., Votum o naprawie Rzplitej...

Kompozycja - na zasadach retoryki

• wstęp - proenium

• wyliczenie zagadnień

• odwołanie do faktów historycznych i aktualnych wydarzeń

• udowodnienie - probatio

• odparcie ewentualnych zarzutów - refutatio

Główny cel - doradzanie lub odradzanie

Dużo toposów - historiozofia, polityka, bogactwo argumentów

• łączenie teraźniejszości z przeszłością historyczną

Z czasem votum stało się gatunkiem literackim - wypowiedzią o charakterze programowym.

Valeta - utwory pożegnalne (od łac. vale! `żegnaj!')

Zbigniew Morsztyn, Votum

• pochwała człowieka szczęśliwego - ukazanie, kto jest szczęśliwy

• podmiot liryczny przenosi się w kronikę snu, budzi się

• drugi sen = życie ludzkie

• rozważania moralne, metafizyczne

• wychwalanie Boga - jak w psalmach

• trawestacja psalmu błagalnego

• topos „kokoszek na zbroi”

• katalog okropieństw wojennych

• pierwszy realistyczny opis wojny

• drugie pożegnanie

• „wolę tak w cieniu, będąc syt hałasu” - analogia do Horacego

• opis życia ziemiańskiego

• pojawiają się postaci z mitologii - jako exempla

• ozdobniki mówiące o erudycji autora

• koniec - utwór jest napisany w celu przykładu

• autor - arianin sam był oficerem zawodowym, a arianie nie popierali wojny

JAN KOCHANOWSKI, TRENY

Tren - gatunek poezji żałobnej, pieśń lamentująca rozpatrująca myśli i czyny zmarłego.

• pierwsze wydanie Trenów Kochanowskiego - 1580 r.

• problematyka moralna, filozoficzna

• wiele przewartościowań

Elementy epicedium:

• I, II - ukazanie wielkości straty

• III, IV, V - żal

• VI - pochwała

• VII, VIII - okazywanie wielkości straty

• IX - napomnienie

• XII, XIII - ukazanie wielkości straty i pochwała

• XIV - żal

• XIX - konsolacja

Brak jednostajności, monotonii.

Podmiot - 1) myśliciel, 2) ojciec, 3) syn.

Większość trenów - napisana 13-zgłoskowcem (II-V, VIII-XIII, XV, XIX), jeden (I) - 2-
-zgłoskowcem.

Topika „wszystko śpiewa jego wiarę”

Treny XVII i XVIII - nastrój psalmiczny

Tren I

• apostrofa do trosk i żalów

• porównanie - apolog (bajka, bo to dziecko)

• smok śmierć

• cytat - sygnał nawiązania dialogu

• psychomachia - walka wewnętrzna

Tren II

• „lekkie rymy”, pisanie dla dzieci - usprawiedliwienie (treny poświęcone dzieciom - rzadkość)

• zdrobnienia

• topos „puer senex” - młodzieniec-starzec

• śmierć - „Prozorpina”, nieubłagana, nieużyta ksieni

Tren III

• apostrofa do Urszulki i do jej słów, zabaw, ukłonów (to, co się z Urszulką kojarzy)

• ojczyzna - ojcowizna

• zdrobnienia

• marzenie o pocieszeniu

• laudacja - opis

Tren IV

• metafory dendrologiczne

• Niobe

• Persefona

Tren V

• metafora organiczna - oliwka

• śmierć - ogrodnik

• po raz trzeci - zwrot do Persefony

Tren VI

• Safona słowiańska

• porównanie do słowiczka

• cytat z pieśni weselnej

Tren VII

• opis posagu

• prawie „ironia” - stroje i Urszulka w jednej skrzynce

• łoże - nie poślubne, lecz śmierci

• stylizacja na pieśń weselną, ale język dziecka (zdrobnienia)

Tren VIII

• „wielkie pustki w domu moim”

• zapowiedź mądrości

• kontrast - co było, co jest

• opis

Tren IX - charakter refleksyjny

• „kryzys światopoglądowy poety”

• apostrofa do Mądrości na nic mądrość

• poszczególne cnoty stopnie do mądrości

Tren X

• pytania retoryczne - „gdzie jest Orszulka?” - katalog możliwych miejsc

• np. „szczęśliwe wyspy”

• pierwszy sygnał snu i pocieszenia

Tren XI

• cnota jest fraszką, to mówi Brutus

• wróg - przeznaczenie, los (Fatum)

• ponowne nawiązanie do snu - zajęcia ludzkie, intelektualne

Tren XII

• ukazanie wielkiej straty

• Urszulka - metafora: „kłos”

Tren XIII

• wielkość straty

• epitafium - wzbogacenie formy trenu

Treny XIV i XV

• nawiązania do mitologii

Tren XVI

• „rozmowa” z Cyceronem (stoik „Arpin wymowny”, zmarła mu córka)

• zamknięcie tradycji

Treny XVII i XVIII

• nastrój psalmiczny - stylizacja na psalmy błagalne

• odwołanie bluźnierstw skierowanych wcześniej przeciw Bogu

Tren XIX (Sen)

• sen - realny

• argumenty matki

• „tu” w niebie opis, który nie jest opisem - to, czego nie ma, jest opisane, nie wyszczególniono, co jest

• nawiązanie do tradycji antycznej i biblijnej

• pocieszenie + pouczenie

Kochanowski napisał też Epitafium Hannie Kochanowskiej.

PIEŚŃ O ROLANDZIE

• poemat francuski

• w innych krajach powstawały podobne utwory:

• Rosja - Słowo o wyprawie Igora

• Hiszpania - Pieśń o Cydzie

• Niemcy - Pieśń o Nibelungach

• dla ówczesnych ludzi utwór miał wartość historyczną

• wywodzi się z poezji starofrancuskiej:

• chançon de geste

• romanse rycerskie

• O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu

• O miłości Tristana i Izoldy

• gesta romanorum - tematyka antyczna

• O Aleksandrze Wielkim i jego wyprawie do Indii

• O zdobyciu i zburzeniu Troi

• O założeniu państwa rzymskiego

• O Eneaszu

• zdarzenia historyczne

• 776 - wyprawa Karola Wielkiego

• Karol Wielki zamierzał podbić Hiszpanię

• powracająca armia francuska została zaskoczona

• zginął wtedy kwiat rycerstwa

• Saraceni - północna Afryka, wyznawcy islamu, Arabowie ( w Europie pisma antyczne)

• autor - raczej nieznany, być może:

• Turold z Fécamp?

• Turold z Envermeux?

• wątki:

• uczuciowy - przyjaźń rycerska Rolanda i Oliviera, śmierć narzeczonej Rolanda

• dramatyczny -

• ideologiczny -

• walka wewnętrzna Rolanda

• postacie:

• pary przyjaciół, np. Roland i Olivier

• Karol Wielki

• główna postać

• król + kapłan - vicarius dei

• Roland

• hrabia

• rycerz

• odważny

• męski

• mężny

• gwałtowny

• nieumiarkowany

• pyszny

• etos rycerski (normy moralne) - idea, ma niewiele wspólnego z rzeczywistością

• Olivier

• nieustraszony rycerz

• rozważny

• wzór przyjaciela

• oliwka - symbol umiarkowanego taktu

• Turpin

• biskup

• potrafił znaleźć się na polu bitwy

• pocieszyciel

• postaci utworu są nadnaturalne

• dwa poziomy narracyjne

• dziesiątki scen - obrazki narracyjne

• podział na laisy

• akcja

• dwie płaszczyzny: ziemska i niebiańska

• wydarzenia ziemskie na planie Bożym

• cudowność ma zawsze odniesienie w państwowości

• wyolbrzymienie postaci i zdarzeń

• 2 x katharsis

• pro praetento - pocieszenie

• pro futuro - nadzieja

• Akwizgran - tu: stolica chrześcijaństwa, jakby nowa Jerozolima

• Saragossa - miasto pogan

• środki stylistyczne:

• pytania retoryczne

• stałe epitety

• słodka Francja

• dzielny Olivier

• stary cesarz Karol

• apostrofy

• lasisy 58-60 - paralelne

• 58 - Ganelon proponował, żeby Roland był dowódcą przedniej straży, cesarz nie mógł się nie zgodzić, bo zhańbiłby Rolanda

• 59 - jak powinien był zachować się Roland - etykieta dworska

• amplifikacja dzielność Rolanda

• 60 - jak było naprawdę

• laisa 172:

• powtarzalność, amplifikacja

• topos „ubi sunt?” - refleksja nad tym, co przeminęło

• śmierć Rolanda i kwiatu rycerstwa

• laisy 168-176

• śmierć Rolanda - sztuka umierania

MIKOŁAJ SĘP-SZARZYŃSKI

• analizował własne doznania w aspekcie wieczności

• wiersze - rytmiczne, melodyjne

• problem istnienia Boga - Zbawiciela

• styl renesansowy - abstrakcyjny, ale też pojawiają się paradoksy, inwersje

• obrazowanie - przeżycia wewnętrzne

• nadmiar środków stylistycznych, przesyt, kunszt, pointy itp. - jak w baroku

• sonety - włoskie (a a b b c d c d e e), średniówka po 5. sylabie

• psalmy (oprócz 4) - a a b b

• sonety 13-sylabowe, średniówka prawie zawsze po 7. sylabie

• pieśni - sonety 11-sylabowe

• środki stylistyczne

• metafory - kunsztowne

• oksymorony - najczęściej pojęci abstrakcyjne

• antyteza rozdwojenie świata o człowieka

• poeta sam w sobie był rozdwojony

• metafonie:

• aliteracja

• diafora - powtarzanie tej samej treści w sposób sukcesywnie spotęgowany

• annominacja

• paranomazja

• epitrochazm

• asyndety, bezspójnikowe wyliczenia

• elipsa - wprowadza dwuznaczność

• inwersja - przestawia wszystko, tendencja do grupowania wyrazów o tej samej kategorii gramatycznej

• przerzutnia - akcentowanie słowa przerzuconego

• dwuznaczniki - na pograniczu środków wersyfikacyjnych, leksykalnych, składniowych

• zakłócenie spokojnego toku wiersza zmuszają czytelnika do wysiłku intelektualnego

Sonet IV - wiersz arcykatolicki

• motyw wojny - z Księgi Hioba

• metaforyka wojskowa - Szatan hetman

• wcześniej:

• św. Bernard z Clairvax

• zakon cystersów

• kazania do Najświętszej Marii Panny o wojnie duchowej

• Erazm z Rotterdamu, Podręcznik żołnierza Chrystusowego

• nawiązania do Listu do Koryntian

• utwór trafił do indeksu ksiąg zakazanych, ale metaforyka była wykorzystywana nadal

• Ignacy Loyola, Ćwiczenia duchowe

• w protestantyzmie nie ma kultu św. Marii itp., jest predestynacja

Epitafium Rzymowi

• w ramach zajęć szkolnych „przerabiano” utwory starożytne

• Witalis, Na ruiny Rzymu

• zabawa słowem

• Rzym współczesny Sępowi i starożytny

• Fortuna - coś nieznanego

• zestawienie Rzymu pogańskiego i chrześcijańskiego

• kontrast, przeciwstawienia

• refleksja nad przemijaniem i trwałością

Pieśń VI

• epinikion

• w starożytności była to oda pisana na część zwycięzcy igrzysk, potem - na cześć zwycięskiego króla

• Kameny Muzy

• Batory - walczył z reformacją

• ukazany jako pomazaniec zapowiedź mesjaństwa

• Pannonia - łac. `Węgry'

• mieszanie mitologii i tradycji chrześcijańskich

• minimum słów, maksimum treści - typowe dla autora

• styl wysoki - wychwalanie króla, niekoniecznie zgodne z realiami

• topos przewyższania - wychwalany ponad miarę

WILLIAM SZEKSPIR, BURZA

• zachowanie trzech jedności

• sceny zbiorowe

• postacie nadprzyrodzone

• kilka warstw znaczeniowych

• Kanibal - anagram słowa „kanibal”

• wątki:

• walka o władzę

• konflikt między naturą a cywilizacją

• wątek utopii

• Ferdynand i Miranda (romans zgoda)

Parodia - prześmiewcze naśladowanie.

Satyra - ośmieszanie w celach moralizatorskich.

Groteska - wynaturzenie rzeczywistości, przejaskrawienie.

JAN MORSZTYN

Jan Morsztyn, Nagrobek Perlisi

• parodia

• opis psa - jak człowieka

Jan Morsztyn, W kwartanie

• sonet

• „płomień czy-li mróz” - objawy malarii

• choroba ciała (ogień gorączki) = choroba duszy (ogień piekielny)

Jan Morsztyn, Pokuta w kwartanie

• kwartana - malaria tropikalna

• nawiązania do Biblii (do psalmów, do Księgi Izajasza, do 2 Księgi Mojżeszowej)

NADOBNA PASKWALINA

• romans z elementami powieści pasterskiej, mitologicznej (pseudohistorycznej), awanturniczej i przygodowej

• romans operował zawsze jakąś konwencją - wiele niewiarygodnych zdarzeń, egzotyka, wydarzenie odległe od doświadczeń odbiorcy

• żywot pasterzy + żywot rybaka - antyteza do życia chrześcijańskiego

• bohaterka pokarana prawdziwą miłością

• metafora walki i metafora wędrówki

• Apollo - ulega grzesznej chuci, jest odzwierciedleniem grzesznego życia Paskwaliny

• Diana - czysta, taką ma zostać Paskwalina

KANDYD WOLTERA

Wolter - wolnomyśliciel

Powiastka filozoficzna

• narracyjny utwór filozoficzny

• forma krytyki filozofii

• satyra, kpina, ironia

• kształtowała się w nawiązaniu do dawnych gatunków - romansu awanturniczego, opowieści egzotycznej

• schematyzm fabuły obudowanej zazwyczaj wokół wątku podróży

• uproszczony rysunek bohaterów

• niekonsekwencje motywacyjne

• postacie, konflikty, układy zdarzeń - traktowane żartobliwie, z zaznaczeniem ironicznego dystansu, który wykorzystywał to, że elementy fabularne mają dla autora wartość jedynie pretekstową

• rola pierwszoplanowa - treści moralistyczne i sugestie filozoficzne

Fabuła - pretekst moralizatorstwa

• cechy powieści

Związki przyczynowo-skutkowe nie są istotne.

Pojawiają się autentyczne wydarzenia historyczne.

Narracja:

• ironiczna

• zwięzła

• wartka

• narrator wszechwiedzący

• iluzja teraźniejszości

Postacie

• nie mają życia psychicznego

• są w konflikcie z rzeczywistością

• bohaterowie marionetkowi

Akcja - jak w moralitecie - ma być w konkretnym miejscu i wszędzie.

Imiona bohaterów - na zasadzie antynomii:

• Kandyd - franc. `prostaczek'

• Panglos - łac. pan `ogół, wszystko', gr. glossa `przypisy ksiąg uczonych, język' `ogół wiedzy'

• jajogłowy tamtych czasów

Polemika z Teodyceą - wszechobejmujące miłosierdzie Boga + nieszczęścia ludzkie

IGNACY KRASICKI

Monachomachia

• metateksty

• parafraza panegiryków (Leliwa)

Poemat heroikomiczny - modny w oświeceniu gatunek.

• świadome naśladowanie i ośmieszanie (parodiowanie) cech epopei

• styl wysoki, środki stylistyczne podkreślające podniosłość

• w polskiej twórczości - narracja w stylu Orlanda Szalonego

• bezpośredni apel do czytelnika

Satyry

• satyry horacjańskie

• konstrukcja - najczęściej monolog, czasem mowa zależna, kolokwializmy

Topos - łac. loci comunes - miejsca wspólne w literaturze (powtarzalne).

Tzn. `czytam'.

Por. Pieśń o spustoszeniu Podola.

---