Metoda nauczania - systematycznie stosowany przez nauczyciela sposób pracy dydaktycznej, obejmujący różne czynności nauczyciela i uczniów, które mają prowadzić do rozumienia i opanowania nowych treści i do uzyskania przynajmniej podstawowych umiejętności związanych z treściami.

Celem przyjętej metody jest to, by wiedza stała się żywym materiałem myślenia i przeżyć ucznia, by uczeń opanował ją pamięciowo i umiał zastosować ją w życiu i korzystac z niej, by wywarła ona wpływ na jego rozwój umysłowy, a także na kształtowanie jego charakteru.

Dobór metod, czyli poszczególnych sposobów pracy nauczyciela i uczniów, ich porządek i ogólny charakter, zależy przede wszystkim od przyjętego systemu dydaktycznego i rozumienia procesu uczenia się stanowiącego jego podstawę.

System - zbiór elementów wraz ze stałymi stosunkami łączącymi te elementy w pewną całość.

Głównymi elementami procesu dydaktycznego są:

1. procesy i zjawiska psychiczne - mają one 2 strony: treściową (pojęcia i uogólnienia zawarte w przedmiotach nauczania) oraz czynnościową (funkcje psychiczne związane z ujmowaniem składników treściowych systemu);

2. treści procesów i zjawisk psychicznych - dobór elementów treściowych określa program nauczania; ujęte są w nim treści nauczania i funkcje myślenia będące przedmiotem kształcenia, połączone ze sobą stałymi stosunkami, określającymi ich strukturalną przynależność do siebie;

3. dyspozycje psychiczne i prawa psychologiczne oraz prawa logiczne rządzące treściami tych procesów.

Systemy dydaktyczne:

1. Epistemologiczny - proces kształcenia rozpatrywany jest od strony jego treści, treści te są głównym przedmiotem nauczania i uczenia się; funkcje psychiczne uważane za zależne od nich i przez nie wytworzone (górowanie treści nauczania nad funkcjami psychicznymi.

• Dydaktyka tradycyjna - kolejne etapy nauczania i uczenia się są stopniami przyswajania coraz bardziej złożonych treści (F. Herbart). Jest to uczenie się przez „wgląd” i „kontemplację”; preferuje się myślenie teoretyczne. Proces uczenia się jest oparty na myśleniu dyskursywnym. Dydaktyka ta jest nastawiona raczej na rozwój myślenia statycznego. Rezultatem jest duży zasób wiadomości oraz wykształcenie w uczniach postawy ideowo-moralnej zgodnej z założeniami systemu.

Psychologiczny - proces kształcenia rozpatrywany nie z pozycji treści, ale od strony czynności i funkcji psychicznych, które są głównym przedmiotem nauczania i uczenia się (górowanie funkcji psychicznych nad treściami nauczania.

• Pedagogika funkcjonalna E. Claparède'a.

• Dydaktyka pragmatystyczna J. Deweya - uczenie się pojmowane jako działanie rozwiązujące nową sytuację. Rozwiązanie to wymaga od ucznia pomysłowości i uruchomienia zupełnie nowych procesów i funkcji psychicznych (uczenie się przez działanie). Preferuje się myślenie praktyczne. Postulaty zastąpienia nauczania przedmiotowego nauką całościową. Rezultatem jest zdolność radzenia sobie w życiu praktycznym przy rozwiązywaniu zmiennych sytuacji w nim spotykanych, zyskanie pomysłowości i rzutkości praktycznej.

Odmiany myślenia:

• konkretne - proces umysłowy, na który składa się tworzenie spostrzeżeń i wyobrażeń (twórczych i odtwórczych) oraz operowanie i posługiwanie się nimi; one są konkretne - poszczególne procesy odzwierciedlania (wrażenia) są połączone - i jednostkowe - odnoszą się do jakiegoś przedmiotu, faktu, procesu, stosunku;

• abstrakcyjne - proces umysłowy, na który składają się akty tworzenia uogólnień (ogólnych pojęć i ogólnych sądów) - nieobrazowych treści zjawisk i procesów myślowych - oraz akty operowania i posługiwania się nimi. Uogólnienia są abstrakcyjne - „oderwane” od treści przedstawień obrazowych;

• teoretyczne - jego treścią są pojęcia i prawa naukowe, czyli zdania, które wyrażają stosunek przyczyny do skutku i racji do następstw;

• praktyczne - jego treścią są wyobrażenia i normy działania, czyli zdania, które wyrażają stosunek środka do celu;

• dyskursywne - myślenie analizujące, jest wieloelementowym ciągiem czynności i aktów rozumowania i wnioskowania; każdy element tego ciągu ma 2 strony - czynnościową i treściową;

• intuicyjne - myślenie całościowe; jest zjawiskiem psychicznym pierwotnym i aktem całościowego poznania;

• badawcze - myślenie intuicyjne oparte na myśleniu dyskursywnym;

• statyczne - polega na reprodukowaniu treści nauki i rekonstruowaniu uzasadnienia dla tych treści; nastawione na wierne i zgodne z duchem nauki odbicie rzeczywistości przyrodniczej i humanistyczno-społecznej w świadomości ucznia;

• dynamiczne - myślenie ruchome i poszukujące; polega na dążeniu do adekwatnego odbicia w naszej świadomości realnego świata przyrody i ludzi;

• skojarzeniowe - posługuje się nieuporządkowanym układem treści; układ myśli jest przypadkowy, skojarzenia są swobodne i niekierowane;

• systematyczne - posługuje się uporządkowanym układem treści, logiką

Tok uczenia się pojmowanego jako myślenie badawcze (H. Pahrust):

1. stadium przygotowawcze - próba rozwiązania problemu droga dyskursywną i logiczną (zwykle nie dają one natychmiastowego rezultatu);

2. stadium inkubacji - okres między zarzuceniem metodycznych poszukiwań i stadium olśnienia wypełniony praca naszej podświadomości;

3. stadium olśnienia - w podświadomości pojawia się „droga rozwiązania”; rozwiązanie jest zarysowe i niepełnej treści, towarzyszy mu poczucie oczywistości i pewności;

4. stadium weryfikacji - rozwiązanie podlega sprawdzeniu i uzasadnieniu w wyniku myślenia dyskursywnego.

Uczenie się przez badanie - proces, w którym twórcze myślenie intuicyjne zawiera się między 2 stadiami myślenia dyskursywnego.

Nauczanie programowe wg programu blokowego (C. Kupisiewicz):

1. blok informacji - obszar podstawowych pojęć i twierdzeń związanych z poznawanymi zagadnieniami;

2. blok testowo-informacyjny - grupa pytań testowych sprawdzających rozumienie podstawowych pojęć i twierdzeń oraz materiał korekcyjny zawierający prawidłowe odpowiedzi na pytania testowe;

3. blok problemowy - zbiór zadań-problemów postawionych do rozwiązania uczącemu się;

4. blok testowo-problemowy - grupa pytań testowych sprawdzających rozwiązanie problemów oraz materiał korekcyjny zmuszający uczącego się do powtórnego przeprowadzenia badania, o ile uzyskane przez niego rezultaty są niepoprawne.

Dydaktyka tradycyjna uważała, że celem nauczania jest poznawanie pojęć i praw naukowych oraz ich systematycznego układu w poszczególnych przedmiotach nauczania.

Dydaktyka pragmatystyczna nie dba o logiczny układ poszczególnych treści. Ważniejsze jest tu nauczanie całościowe.

Nauczanie strukturalne zachowuje odrębność poszczególnych przedmiotów nauczania, działów wewnątrz nich oraz poszczególnych pojęć i praw jako samodzielne jednostki myślowe. Łączy jednak poznawanie pojęć i praw w układzie systematycznym z postulatem nauczania całościowego.

Grupy metod nauczania:

1. metody wprowadzania i opracowywania nowych treści;

2. metody utrwalania wiadomości i formowania umiejętności operowania wiedzą;

3. pomocnicze metody nauczania.

Krytycznej analizy założeń dydaktyki tradycyjnej i progresywistycznej dokonała dydaktyka stanowiąca ich syntezę, preferująca jedność teorii i praktyki w uczeniu się.

Dla procesu uczenia się uważanego za proces poznania ważny jest systematyczny układ treści uporządkowanych wg określonej zasady.

---