HISTORIA SZTUKI NOWOŻYTNEJ POLSKIEJ, WYKŁAD II, 14.10.10

Początek renesansu I

Dzieło, które rozpoczyna sztukę renesansową - Nagrobek króla Jana Olbrachta. Sprowadzony z Węgier mistrz Francesco. Ten na Węgry dotarł z Florencji, stąd jego nazwisko - Franciszek Florentczyk. Fundatorzy - osoby związane bezpośrednio z Janem Olbrachtem, wspólna fundacja dość znamienna i powoduje, ze nie jesteśmy do końca w stanie określić, czyją inicjatywą było sprowadzenie florentczyka do Polski i kto to dzieło zainicjował.

Przybycie Franciszka do Polski z Węgier - na terenie Węgier mamy do czynienia z początkiem sztuki włoskiej w renesansowej odsłonie. Królewicz Zygmunt bywał na dworze w Budzie i tam mógł się zapoznawać z wzornikami w bibliotece węgierskiej i mógł zapoznawać się z dziełami już powstałymi. Być może jego inicjatywie zawdzięczamy przybycie Franciszka.

Rola króla Aleksandra - inicjatywy, których się podejmował po objęciu tronu były inne niż te, których się podejmował jak był wielkim księciem litewskim. Dopiero po śmierci Jana Olbrachta, dzięki poparciu matki i interrexa na tronie osadzono Aleksandra. Gdy był wielkim księciem, podejmował się inicjatyw, które miały późnogotycki charakter. Wystarczy wspomnieć jego zaangażowanie w kościele bernardynów w Wilnie i zaangażowanie przy budowie jednego z najciekawszych dzieł o formach gotyckich, jakie powstały na wschodnich terenach rzeczpospolitej - kościoła św. Anny. Gdy Aleksander zostaje osadzony na tronie rzeczpospolitej, poczuł się równy cesarzom i inicjatywy, których się podejmował, wskazują na poszukiwanie źródeł w sztuce Italii. Być może to za sprawą królewicza Zygmunta Franciszek pojawił się w Krakowie, ale być może było to i za sprawą Króla Aleksandra.

Kościół św. Anny w Wilnie

Warto podkreślić, ze około 1500 roku, gdy pojawia się to pierwsze dzieło, tak naprawdę ten renesans, w latach następnych też, jest ograniczony tylko i wyłącznie do wzgórza wawelskiego - do katedry i zamku, który ulega przekształceniu. Poza Wawelem pojawiają się około 1519 roku - zejście do Krakowa, dopiero lata 20-te przynoszą się roznoszenie tych form na Poznań, Warszawę, za sprawą wysyłania dzieł z warsztatów, które działały dla króla. Nowe dzieła - bodziec do podjęcia nowych inicjatyw.

Nagrobek Jana Olbrachta - dzieło, które dobrze pokazuje równoległą obecność form czysto włoskich z tymi jeszcze wcześniejszymi - późnogotycka płyta, zamówiona przez królową Elżbietę po śmierci Jana Olbrachta z tumbą, na której znalazła się inskrypcja z nowymi elementami oraz obramienie, obudowa, w której ta późnogotycka płyta się znalazła.

Sam nagrobek - w jednej z kaplic na Wawelu. Podjęcie już wprowadzonego zwyczaju, że nagrobek znajduje się w wyodrębnionej kaplicy,. Ale zerwanie z tradycją - wcześniejsze mają formę baldachimową, a ten wstawiony został w głęboką arkadę, której formy dają się prosto wywieźć ze sztuki Florencji XV wieku.

Dzieło to jest istotne dla zaobserwowania, jakie elementy pojawiły się wraz z zastosowaniem nowego obramienia. Po pierwsze mamy tu przykład bardzo wyraźnego nawiązania do kultury antycznej, poprzez wykorzystanie schematu jednoprzelotowego łuku triumfalnego. Po drugie wprowadzony zestaw nowych elementów, które w takich wersjach nie były znane - plecionki z określonych wzorów, ornament kandelabrowy, arabeska. Pojawia się bardzo silne zaakcentowanie programu heraldycznego. Orzeł przekształcony przez sztukę Italii, ale wyraźnie wyodrębniony - mamy do czynienia z nagrobkiem, który ma charakter bardziej państwowy. Charakter prywatny, ale bardziej pokazujący, że jest to król.

Niektórzy badacze samej konstrukcji arkady, w tym, że można ją wpisać w kwadrat, wskazują tu na pewne morze filozofii neoplatońskiej. Ciekawe zestawienie elementów i inskrypcji - watki rozwinięte w dekoracji ornamentalnej. Dwa pilastry - ograniczają środkowe pole, panoplia - same w sobie elementami militarnymi. Także kłosy i owoce - elementy dobrobytu, które osiąga państwo w czasie pokoju.

Geneza tego rozwiązania, bezpośredni wzór : nagrobek Leonarda Bruniego Bernardo Rosselino 1444 rpk. Ale nieco inna konstrukcja i inaczej ustawiona postać. Dla struktury architektonicznej tego typu rozwiązanie jest tego typu wyraźną inspiracją.

Motywy wprowadzone - rodzaj panoplii z antemionem i arabeską - motywy z Palazzo Ducalle w Urbino: Laurenzo Laurano (?) być może z kręgu tych artystów wywodzi się Franciszek Florentczyk.

Nie możemy powiedzieć o wczesnym etapie działalności Bartolomeo Berecciego, następcy Florentczyka, autora kaplicy zygmuntowskiej.

Druga realizacja Florentczyka, którą prowadził do śmierci - przebudowa zamku na Wawelu. Inicjatywa podjęta przez króla Aleksandra, a cała budowa przeobraziła się w zmianę całego skrzydła zamku. Przebudowa polegała na przekształceniu wcześniejszych elementów - dodaniu krużganka i wprowadzeniu nowych detali - obramienia okienne, dekoracja wykusza.

Ważniejszy element wprowadzony przez Florentczyka - stworzenie rezydencji z wewnętrznym dziedzińcem, rezydencja wyraźnie nawiązująca koncepcją do miejskich pałaców włoskich. Zamek na Wawelu - większy od miejskich pałaców Italii. Inny sposób zakomponowania dziedzińca, brak regularności. Sama przebudowa i praca nad krużgankami przeciągnęła się na innego Włocha - Berrecciego, gdyż trwała do 1536 roku (F. Florentczyk umiera w 1516). W obrębie struktury tylko część elementów wiążemy z F. - skrzydło zachodnie, wschodnie w części i skrzydło północne. Południowe i dalsza cz. Wschodniego - Berecci.

Jeżeli przypisać komuś zasługę stworzenia całego układu - tylko Florentczykowi. Typ nawiązuje do włoskich pałaców, ale są i szeregi dopasowań do polskiego klimatu. Po pierwsze - inne rozmieszczenie pomieszczeń, odmienne niż w tradycji Italii - umieszczenie ich na najwyższej kondygnacji (a nie na pierwszej) spowodowało zmianę proporcji, wprowadzenie wyższej kondygnacji na górze, brak arkad (modyfikacja znana wcześniej).odsunięcie okapu od kapiteli. Ponad kapitelami wprowadzenie rodzaju impostów, których zadaniem jest odsunięcie okapu od kapiteli, by okap nie zasłaniał zwieńczenia.

Przewiązki mają nieco gotycki charakter - ornament sznurowy. Niezależnie od tego, jaką mają genezę, wprowadzają jedną poziomą linię, nie mamy efektu wertykalnego wyciągnięcia.

Sam pomysł, jak te opaski mają wyglądać, niekoniecznie był pomysłem samego Florentczyka. Na zamku na Wawelu pracowali miejscowi twórcy i ci, którzy mieszkali na pograniczu. Może te opaski trzeba z nimi łączyć.

Fragmenty ściany, które rozdzielają ciągi arkad - po co? Dla wzmocnienia konstrukcji, ale być może chodzi o elementy podzielnia całości na segmenty, zrównoważenie krużganka. Nie wiadomo, czy przeważył wątek konstrukcyjny czy dekoracyjny. Warto zwrócić uwagę, ze budowa zamku na Wawelu, która nie polegała tylko na krużgankach, portalach, wnętrzach i dekoracjach jest jedną z największych inwestycji budowlanych prowadzonych w europie w tym czasie. Wytworzyło się też jedno z największych środowisk artystycznych w europie.

Warto podkreślić, że w ciągu XVI wieku będziemy mieli dużą grupę artystów włoskich, ale nie malarzy, nie przybywali do Polski, co jest niezbadane, ale nie znamy takich przykładów.

Drugie 10-lecie XVI wieku otwiera także innych zleceniodawców na przyjęcie form o czysto włoskim charakterze. Zleceniodawcy są coraz szersi - nie są to tylko osoby związane z dworem królewskim. Najważniejsza postać - prymas Jan łaski i jego fundacja płyt nagrobnych z Gniezna. To prymas zamówił na terenie Węgier, w pracowni Jana Florentczyka, sześć płyt nagrobnych, które miały upamiętniać osoby z jego rodziny i jego poprzedników. 4 płyty do Gniezna, jedna do Włocławka i jedna do Krakowa. One wszystkie prezentowały ten sam typ - wywodziły się wyraźnie z tablic grobowych znanych z tablic antycznych. W każdej z nich pojawia się herb w wieńcu, jest wyraźnie gloryfikowany, czasami pojawiają się insygnia, w dolnej partii tablica inskrypcyjna, komu tablica jest poświęcona. Czy te płyty od początku miały funkcjonować tak, jak w tej chwili? Zamontowane pionowo? Nie wiadomo. Te gnieźnieńskie płyty mogły być umieszczone w wybudowanej przez prymasa kaplicy, która była tuż obok katedry. Tam mogły być zamieszczone na tumbach i tam położone. Te płyty nie spotkały się z bardzo szerokim oddźwiękiem. Znamy kilka przypadków wykorzystania tego typu, ale nie jest on bardzo rozpowszechniony. Kaplica była centralna, nie wiemy, w jakiej formie była wzniesiona. Czy kaplica miała formy już nowożytne czy jeszcze nie - tego nie wiadomo, zachował się jeden przekaz ikonograficzny - panorama miasta z katedrą, ale nie wiadomo, czy jest późnogotycka, czy już renesansowa. Gdyby była ta drugą, wyprzedzałaby królewska fundację kaplicy zygmuntowskiej o dziełem bardzo nowatorskim.

Kaplica Zygmuntowska

Ugruntowanie rozwiązań renesansowych - inicjatywa Zygmunta I i działalność Bartłomieja Berecciego. Nie wiemy o jego włoskiej działalności. Do Polski - 1516 rok, około, przybywa, by zrealizować fundację kaplicy grobowej - kaplicy zygmuntowskiej. Nic nie wiemy o wcześniejszych jego pracach, ale na podstawie form, których użył, widać, ze Berecci może być mistrzem, który w jakiś sposób był związany z Julianem da Sangallo - widać pewne odniesienie i zainteresowanie dziełami starożytnymi. Pewne elementy, które zachowały się z mauzoleum każą wskazywać, że gdzieś koło tego warsztatu może pojawiać się Bartłomiej Berecci. Wiadomo, ze pojawia się tam artysta o imieniu Bartłomiej, ale nie wiadomo, czy to ten „nasz”. Miał okazję widzieć dzieła rzymskie, znał twórczość Rafaela, mógł zetkną się z Michałem Aniołem.

Zestawienie elementów znanych z Italii, odwołania do sztuki M. Anioła i Rafaela.

Najważniejsza fundacja królewska, która zostaje podjęta jeszcze na długo przed zakończeniem panowania króla. Była to przecież kaplica grobowa - w dolnej partii krypta z sarkofagiem dla Zygmunta I. śmierć Barbary - 1515 rok, żony króla, może był to powód wzniesienia tego typu dzieła.

Mossakowski: analizując daty śmierci Barbary i przybycia Bartłomieja, wzorami, którymi dysponował - ta śmierć królowej mogła nie być pierwsza, mogła być jednym z impulsów. Król mógł podląc decyzję wcześniej. Chęć upamiętnienia - wzniesienia „domu na wieczność”, wykształcenie go w kulcie cnoty, były tym, co wykształciło w nim chęć wzniesienia tego pomnika.

Jakość kaplicy zygmuntowskiej wskazują, ze król miał udział w projekcie i korektach. Nie szczędził również środków na tę fundację, mimo, ze realizacja przeciągnęła się na inne lata. Jaka była chronologia tej realizacji?

1516 rok - rozmieszczenie ternu, rozpoznanie materiałów, stworzenie modelu całości.

Kaplica stanęła w miejscu ważnym dla przestrzennego rozwiązania wzgórza - stanęła w miejscu prestiżowym - tuż przy głównym wejściu do katedry (było od strony południowej).

Warto zwrócić uwagę - mamy dokładnie potwierdzoną informację, ze Berrecci wykonał model dzieła. Nie zachował się do naszych czasów. Realizacja modelu - jeden z etapów budowy.

Model nie został zaakceptowany bez zmian - król zażyczał sobie tego i tego.

1517 rok: Berecci przystąpił do prac budowlanych. Rozbiórka wcześniejszej kaplicy i kruchty, trzeba było wstrzymać pracę i czekać na powrót króla. zbierano materiały, więc dalsza praca poszła znacznie szybciej.

1518 r. : król decyduje, ze inwestycja ma być prowadzona dale

1519 r. : krypta i sarkofag wykonana.

Realizacja kaplicy zygmuntowskiej - wprowadzenie całego grona artystów. Stwierdzenie, ze mistrzowie, którzy są na Wawelu nie będą w stanie wykonać ornamentów i rzeźb figuralnych. Stąd też zostają sprowadzeni mistrzowie . nagłe wzbogacenie środowiska krakowskiego o artystów o innych umiejętnościach i doświadczeniu. To są tacy jak: Mikołaj Castiglione, Wilhelm z Florencji, Giovanni Cini,

Od 1521 do 1523 - wykuwanie elementów ornamentalnych.

Do 1524 zbudowano dolną część i ozdobiono wykładzinami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Przygotowania prac nad kopułą.

Pierwsze rzeźby figuralne, jakie powstały - cztery tonda, które przedstawiały czterech ewangelistów i dwa kolejne, które przedstawiały króla Salomona i Dawida. Wiadomo, że te były dodatkowo opłacane. Tonda - do 1529 roku. 6 posągów ustawionych w niszach. Prace nad niewielkimi tondami trwały przez 3 lata, ale wszystkie figuralne w ciągu 1 roku. Wiemy, ze Giovanni Cino byli w tym warsztacie jednym z najważniejszych. Nie mamy podanych autorów, ale Mossakowski próbował ustalić, kto co wyrzeźbił.

Fisher - z Norymbergii zaprojektował kratę.

Dopiero koniec lat 30-tych całkowite ukończenie kaplicy i wystroju.

Jaką formę ostatecznie zyskała?

Zapoczątkował rozdział „grobowe kaplice kopułowe w XVII wieku”

Forma centralna przykryta kopułą, szereg różnych form geometrycznych, odnoszą się do wyobrażeń kolejnych sfer świata. Podstawowy plan - kwadratu. Możemy mieć nawet zarys krzyża greckiego - we wnętrzu wydzielone cztery arkady.

Umieszczenie okien tak wysoko - spełnienie postulatu Albertiego. Proporcje dolnej części uzależnione od samego ambitu katedry.

Dekoracja zewnętrzna skromna - podziały uzyskane dzięki pilastrom, kontynuowane przez sam tambur. W swoich proporcjach realizuje moduł - szerokość 3 * powtórzona w wysokości. Wzór dla centralnej kaplicy kopułowej - schemat zastosowany.

W obrębie latarni - znaczący element, sygnatura Berecciego. Wyraz świadomości artystycznej mistrza? Najwyższa gloryfikacja, jaką można znaleźć. Zadrożny: zwrócenie uwagi, że dokładnie tłumacząc ten tekst powinien brzmieć - Bartłomiejem Florentczykiem Mistrzem.

---