35. ŚWIATOWE I KRAJOWE RYNKI ZIARNA ZBÓŻ I ROŚLIN OLEISTYCH^®

Świat

Do najważniejszych roślin oleistych, których nasiona i owoce dostarczają ok. 95% światowej produkcji tłuszczów roślinnych zalicza się soję, rzepak, słonecznik, arachidy, sezam, len będące przedmiotem upraw polowych oraz drzewa, takie jak: palma olejowa, palma kokosowa i oliwka. W światowej produkcji nasion oleistych największy udział ma soja (58,8% w sezonie 2004/05). W dalszej kolejności znajdują się rzepak (11,5%), bawełna (10,8%), słonecznik (7,0%), arachidy (6,3%), ziarna palmowe (2,2%), oraz sezam, len (poniżej 1% udziału każdy) Struktura światowej produkcji nasion oleistych w latach 2004/2005 (bez oliwek): soja 59% rzepak 12% bawełna 11% słonecznik 7% arachidy 6% pozostałe 5% Od początku lat 90. światowa produkcja nasion oleistych, wykazuje silny trend wzrostowy, z powodu rosnącego popytu na oleje roślinne (dla celów spożywczych i technicznych) i śruty oleiste. W ostatnich latach zapotrzebowanie na śruty oleiste wzrasta nie tylko wskutek rozwoju produkcji zwierzęcej, ale także z powodu kryzysu związanego z BSE (choroba wściekłych krów) i wprowadzenia w wielu krajach zakazu stosowania mączek mięsno-kostnych w żywieniu zwierząt gospodarskich. W sezonie 2004/05 światowe zbiory wszystkich najważniejszych roślin oleistych (bez oliwek) wyniosły 365 mln ton o 11% wyższe niż w sezonie poprzednim, Światowe zbiory soi wzrosną - o 16% do 215 mln ton, rzepaku - o 9% do 42 mln ton, a słonecznika obniżą się o ponad 5% i wyniosą 25 mln ton. W porównaniu z początkiem lat 90. zbiory soi będą dwukrotnie wyższe, zbiory rzepaku zwiększą się o ok. 70%, a zbiory słonecznika wzrosną tylko o 11%.W ciągu ostatnich piętnastu lat udział soi w światowej produkcji nasion oleistych zwiększył się - z 48% (1990/91) do 59% (2004/05), udział rzepaku utrzymał się na poziomie ok. 12%, a udział słonecznika obniżył się - z 11% do 7,0%. Przy tak dużym i stale rosnącym udziale soi w produkcji nasion oleistych, światowy rynek oleistych w coraz większym stopniu uzależnia się od soi i produktów jej przerobu. Wahania produkcji u największych producentów i eksporterów soi, tj. w Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Argentynie, maja istotny wpływ na kształtowanie się sytuacji cenowej na światowym rynku oleistych, w tym na rynku rzepaku.  Rzepak=Światowa produkcja rzepaku w ciągu ostatniego półwiecza wzrosła ponad jedenastokrotnie (z 3,6 mln ton na początku lat 60. do ponad 42 mln ton w sezonie 2004/05), w wyniku ponad czterokrotnego wzrostu powierzchni zasiewów rzepaku w skali świata (z 6,3 do 26,0 mln ha i prawie trzykrotnego wzrostu jego plonów (z 0,57 do 1,63 dtha).   Unia Europejska w sezonie 2004/05 udział tego ugrupowania w światowej produkcji dziesięciu gatunków nasion oleistych wyniesła jedynie 5,5%, z czego 4% przypadło na „stare” i 1,5% na „nowe” kraje członkowskie. produkcja rzepaku i słonecznika, dwóch podstawowych upraw oleistych w krajach Wspólnoty, wzrosła odpowiednio 35% i 15%. Daje to UE-25 w bieżącym sezonie pierwszą pozycję na świecie w produkcji rzepaku i drugą, po Rosji, w produkcji słonecznika.   Największymi producentami rzepaku w UE-25 pozostali tradycyjnie Niemcy, którzy osiągnęli rekordowe plony (średnio 4,1 t/ha) i zbiory (5,2 mln ton) oraz Francja (3,9 mln ton), Wielka Brytania (1,8 mln ton), a także dwa „nowe” kraje członkowskie - Polska (1,5 mln ton) i Czechy (0,9 mln ton). Wymienione kraje charakteryzowały się największymi powierzchniami zasiewów i wysokimi plonami rzepaku. Areał uprawy rzepaku w Niemczech przekraczał 1,2 tys. ha, we Francji - 1,1 mln ha, w Wielkiej Brytanii i Polsce - 500 tys. ha, a w Czechach był stosunkowo najmniejszy, wynosił poniżej 300 tys. ha. Bardzo wysokie plony, powyżej średniej unijnej uzyskały, oprócz Niemiec - Francja, Czechy (po 3,5 t/ha) i Dania 3,4 t/ha. Wysokie plony odnotowano także w Polsce (2,8 t/ha). W pozostałych krajach Unii areały uprawy były małe, poniżej 130 tys. ha, a plony bardzo zróżnicowane. Najniższe plony, poniżej 2 t/ha, uzyskali najmniejsi jego producenci, tj. Łotwa, Litwa i Estonia.

Podstawową rośliną oleistą uprawianą w Polsce jest rzepak ozimy. W minionej dekadzie jego udział w areale upraw roślin oleistych w kraju wynosił ok. 95-97%. Rzepak jary, z uwagi na niższe plony i w ślad za tym niższą opłacalność produkcji, uprawiany jest na mniejszą skalę. Większe jego zasiewy następują tylko w przypadku dużych strat zimowych na plantacjach rzepaku ozimego. Pozostałe rośliny oleiste, takie jak: len, słonecznik, soja, mak i gorczyca, mają niewielkie znaczenia, a niektóre z nich zupełnie marginalne. Produkcja rzepaku koncentruje się w województwach północnych, zachodnich i południowo-zachodnich. Wysoki udział tych rejonów w produkcji rzepaku wynika m.in. z ich położenia, w dogodnej dla uprawy rzepaku strefie glebowo-klimatycznej. Dużą rolę odgrywa również dobrze rozwinięty na tych terenach przemysł tłuszczowy. Na ok. 2 mln gospodarstw rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha użytków rolnych uprawą rzepaku zajmuje się ok. 43 tys. gospodarstw (dane ze spisu rolnego w 2002 r.). Średnia wielkość plantacji przekracza 10 ha. Udział sektora prywatnego w krajowej powierzchni zasiewów rzepaku wynosi ponad 90%, w tym udział gospodarstw indywidualnych stanowi ok. 65%. Uprawa rzepaku koncentruje się w gospodarstwach dużych. W 2002 r. udział gospodarstw rolnych posiadających powyżej 50 ha użytków rolnych w krajowej powierzchni zasiewów rzepaku przekraczał 70%.Obszar zasiewów i plony rzepaku w Polsce wykazują dużą zmienność. W minionej dekadzie udział rzepaku w ogólnej powierzchni zasiewów wynosił 2-5%. Od 1990 r. plantatorzy uprawiają wyłącznie odmiany rzepaku podwójnie ulepszonego, tzw. „00” - o niskiej zawartości kwasu erukowego i glukozynolanów. Dzięki temu uzyskiwany z nich olej i śruta rzepakowa są pełnowartościowymi produktami spożywczymi i paszowymi. Obowiązujące w Polsce wymagania jakościowe dotyczące odmian rzepaku podwójnie ulepszonego spełniają normy UE, a w odniesieniu do zawartości glukozynolanów są ostrzejsze, co stanowi o wysokiej jakości polskiej śruty rzepakowej. W 2004 r. zbiory rzepaku w Polsce były rekordowe. Osiągnęły one poziom 1,5 mln ton i były o ponad 88% większe w porównaniu z niskimi zbiorami roku poprzedniego, a także o ponad 8% większe w porównaniu z najwyższymi zbiorami, jakie po okresie transformacji gospodarki uzyskano w 1995 roku. Rekordowe były również w tym roku plony rzepaku (2,8 t/ha). Osiągnięto je w wyniku niezwykle korzystnego przebiegu warunków pogodowych w czasie wegetacji rzepaku. Większa też była (o 26%) powierzchnia uprawy rzepaku (538 tys. ha). Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego wzrosła (o 43% do 494 tys. ha), a rzepaku jarego zmalała (o 45% do 45 tys. ha). Pod względem wielkości zbiorów, Polska zajmuje czwartą lokatę w Europie, po Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii.

Łącznie w UE-27 w bieżącym sezonie zebrano 26,5 mln ton surowców oleistych, czyli o 11 proc. więcej niż sezon wcześniej (23,8 mln ton)Francuska organizacja COCERAL podała do wiadomości szacunki zbiorów rzepaku w Unii, które przy uwzględnieniu najnowszych danych GUS z Polski wyniosły około 19 mln ton wobec 18 mln ton w 2007 roku, czyli o 6 proc. więcej. Zbiory słonecznika wypadły znakomicie tzn. 6,6 mln ton wobec 4,9 mln ton (+34 proc.). Zbiory soi pozostały tradycyjnie na niewielkim poziomie 0,9 mln ton (-0,4 proc.). Według najnowszych szacunków Oil World, produkcja rzepaku w UE w sezonie 2008/09 (od lipca do czerwca) osiągnęła 18,96 mln ton, co oznacza 0,67 mln ton więcej niż rok wcześniej. Korekta wynika z wcześniejszego niedoszacowania plonów m.in. w Niemczech czy Polsce. W Niemczech plony rzepaku są najwyższe od trzech lat, w wysokości 3,76 t/ha przy zmniejszonym areale o 11 proc. do 1,37 mln ha. W bieżącym sezonie Unia może przerobić rekordową ilość, tj. około 19,36 mln ton rzepaku (wzrost prognoz od sierpnia o 15 proc.) wobec 18,37 mln ton rok wcześniej. Na tak znaczny wzrost pozwoli rekordowy import, który obecnie przewidywany jest na około 1,7 mln ton, co oznacza wzrost o 1 mln ton wobec poprzedniego sezonu. Większość rzepaku trafi do Unii głównie z Ukrainy - ok. 1,48 mln ton. Ukraina, dzięki rekordowym zbiorom, ma szanse wyeksportować nawet ok. 2,45 mln ton tego surowca (wobec 0,87 mln ton rok wcześniej). Z innych państw WNP (głównie Białorusi i Rosji) będzie pochodziło ponad 200 tys. ton rzepaku. Na początku bieżącego sezonu zapasy surowca były niewielkie tzn. ok. 770 tys. ton. Bieżący sezon umożliwi ich częściowe odbudowanie. Zapasy na końcowe prognozowane są na 1,04 mln ton. W sezonie 2008/09 światowe zbiory rzepaku wzrosną z 49 mln ton do 56,16 mln ton, a globalna podaż o około 5,4 mln do rekordowego poziomu 60,8 mln ton. Począwszy od początku sezonu niższe ceny surowca poprawiają opłacalność tłoczenia, co wpłynie na wzrost światowego przerobu z 50,8 do rekordowego poziomu 53,95 mln ton.  Według wstępnego szacunku GUS tegoroczne zbiory zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi ukształtują się na poziomie 25,2 -26,5 mln t i będą wyższe niż przed rokiem o 23-30%. Przewiduje się wzrost produkcji wszystkich gatunków zbóż, w tym pszenicy ozimej o 19-26%, pszenicy jarej o 49-56% i żyta o 39-47%.  O wzroście produkcji zbóż zadecydował głównie wzrost powierzchni zasiewów (o 1,5%), a w szczególności pszenicy, oraz wyższe plony (wynikające z korzystnych warunków agrometeorologicznych w okresie wegetacji, przy zwiększonym zużyciu środków plonotwórczych), oszacowane dla zbóż ozimych na poziomie 33,1-34,8 dt/ha (o 18-24% większe niż w ub.r.) i dla jarych 28,6-30,1 dt/ha (o 27-33% większe). Przewiduje się, że w bieżącym roku produkcja rzepaku i rzepiku będzie o 8-14% większa od ubiegłorocznej i wyniesie (wg GUS) ok. 1,8 - 1,9 mln. t.

Handel zagraniczny

Według wstępnych danych   Ministerstwa Finansów od początku roku gospodarczego 2006/2007 (lipiec 2006 r. - maj 2007 r.) do kraju sprowadzono blisko 2,5 mln t ziarna zbóż (w tym 1,4 mln t pszenicy, 677 tys. t kukurydzy i 275 tys. t jęczmienia), tj. kilkakrotnie więcej niż w porównywalnym okresie sezonu 2005/2006. Najwięcej ziarna przywieziono z Niemiec, Węgier oraz z Czech. Jednocześnie sprowadzono do kraju produkty pierwotnego przetwórstwa, w tym głównie słód (193 tys. t) i otręby (103 tys. t) oraz produkty wysokoprzetworzone (w tym makaron blisko 43 tys. t). Jednak poziom przywozu produktów pierwotnego przetwórstwa był o ok. 14 % niższy niż przed rokiem, natomiast o 1% więcej przywieziono produktów wysokoprzetworzonych.W tym czasie wyeksportowano 924 tys. t ziarna zbóż, tj. o 37% mniej niż w porównywalnych miesiącach poprzedniego roku gospodarczego. Od początku roku gospodarczego 2006/07 najwięcej wywieziono ziarna pszenicy (520 tys. t), jęczmienia (147 tys. t) oraz kukurydzy (128 tys. t). Niższy był też poziom eksportu produktów pierwotnego i wtórnego przetwórstwa odpowiednio o 38% i 20%.

Wynikowy szacunek zbiorów zbóż w 2007

W grudniu 2007 r. zweryfikowano wrześniowy szacunek zbiorów zbóż obniżając je o 0,3 mln t. Według wynikowego szacunku GUS zbiory zbóż w 2007 r. wyniosły 27,1 mln t i były wyższe o 24,6% od niskich zbiorów w 2006 r. Wzrost zbiorów dotyczył wszystkich gatunków zbóż, lecz w najmniejszym stopniu pszenicy, której zebrano 8,3 mln t (wzrost o 17,8%) oraz żyta, którego produkcja wyniosła 3,1 mln t (wzrost o 19,2%). Zbiory kukurydzy szacuje się na ponad 1,7 mln t, tj. o 36,6% więcej niż rok wcześniej.

Wstępna ocena ozimin pod zbiory 2008 r

.Z listopadowej oceny przeprowadzonej przez GUS wynika, że obszar zasiewów zbóż ozimych, podobnie jak rok wcześniej, wynosi 4,4 mln ha (w tym pszenicy blisko 1,8 mln ha, żyta 1,3 mln ha, a pszenżyta 1,1 mln ha). Powierzchnię rzepaku ozimego szacuje się na 0,7 mln ha. Stan zasiewów zbóż ozimych przed wejściem w stan zimowego spoczynku był nieznacznie lepszy niż przed rokiem i oceniony został na 3,5-3,7 stopnia kwalifikacyjnego (wobec 3,4-3,7 stopnia w roku 2006).

Krajowe ceny skupu zbóż

W ciągu miesiąca cena skupu pszenicy konsumpcyjnej obniżyła się o 3,2% i w listopadzie 2007 r. (wg danych GUS) wynosiła średnio w kraju 799 zł/t (bez VAT). Była ona jednak o 49% wyższa niż w analogicznym miesiącu poprzedniego roku.Ceny pszenicy wykazują duże zróżnicowanie w przekroju regionalnym. Najwięcej za to ziarno płacono w woj.: zachodniopomorskim - 823 zł/t i łódzkim - 812 zł/t, a najmniej w woj.: podkarpackim - 710 zł/t oraz świętokrzyskim - 763 zł/t. Żyto w skupie przeciętnie kosztowało 672 zł/t, tj. o 3,2% mniej niż w poprzednim miesiącu. Jednocześnie cena tego ziarna była o blisko 38% wyższa niż w listopadzie 2006 r.Ceny żyta były najniższe w woj.: podkarpackim - 626 zł/t i pomorskim - 632 zł/t, a najwyższe w woj.: śląskim - 703 zł/t i kujawsko-pomorskim - 693 zł/t.  W listopadzie 2007 r. cena skupu jęczmienia ogółem obniżyła się (o 1%) do 736 zł/t. W tym czasie cena jęczmienia paszowego ukształtowała się na poziomie 684 zł/t i była o 4% niższa niż w październiku 2007 r. W odniesieniu do cen notowanych w listopadzie 2006 r. ceny tego ziarna były wyższe odpowiednio o 65% i o 60%. Stosunkowo duża podaż ziarna kukurydzy z nowych zbiorów spowodowała dalszy sezonowy spadek jej cen. W ciągu miesiąca cena skupu kukurydzy obniżyła się o 6,3% i w listopadzie 2007 r. dostawcy otrzymywali za nią przeciętnie 669 zł/t. Cena kukurydzy była jednak o 33% wyższa niż rok

^® Szczepanek Daniel

---