Inny Świat - Streszczenie

Witebsk- Leningrad - Wołogda
„Lato w Witebsku dobiegało końca (...)” - rozpoczyna autor, opisując początki swojego pobytu w radzieckich więzieniach. Pierwszy przystanek to Witebsk: dwustu półnagich mężczyzn w jednej celi. Trzy uderzenia butem w drzwi to sygnał do kolacji. Więźniowie z glinianymi miseczkami podnoszą się z cementowej podłogi w oczekiwaniu na gorącą ciecz imitującą zupę.
Jak wyglądał dzień więźnia w Witebsku? Rozpoczynał się jednorazowym stukaniem kołatki - sygnał pobudki i śniadania. Wjeżdżał wówczas kocioł gorącego odwaru z ziela i kosz z dziennymi racjami chleba. Potem był „czas przegadany” do obiadu - czas wspomnień, relacjonowania snów, opowieści, dyskusji oraz wspólne zbieranie niedopałków papierosów, ale ta ostatnia czynność była zwykle przywilejem inteligencji. Następnie dwa kopniaki w drzwi - zwiastun obiadu (ponownie zupa). Trzy uderzenia - to już kolacja.
Oprócz opisu więziennego dnia Grudziński przywołuje przyczyny swojego aresztowania i osadzenia w więzieniu i łagrze: „Pierwsza hipoteza oskarżenia opierała się na dwóch dowodach rzeczowych: wysokie buty z cholewami(...) miały świadczyć, że jestem majorem wojsk polskich, a pierwsza część nazwiska w brzmieniu rosyjskim (Gerling) kojarzyła mnie niespodziewanie z pewnym marszałkiem lotnictwa niemieckiego, logiczna konkluzja brzmiała: jestem oficerem polskim na usługach wrogiego wywiadu niemieckiego”.
Ponadto zarzucano autorowi próbę przekroczenia granicy państwowej między Związkiem Sowieckim a Litwą w celu walki z Niemcami, czyli wystąpienie przeciwko paktowi przyjaźni radziecko-niemieckiej. Te domniemane dowody stanowiły podstawę do skazania Grudzińskiego na pięć lat pozbawienia wolności. Więźniowie, z którymi zetknął się w Witebsku to m.in. chłopcy w wieku 14 - 16 lat - małoletni przestępcy będący plagą więzień sowieckich (niespotykani już w obozach pracy), żyjący z kradzieży towarów ze składów państwowych, znani jako „biezprizorni”.
„Biezprizorni” obok „urków”, czyli pospolitych przestępców stanowili najgroźniejszą półlegalną mafię w Rosji. Uważali więzienie za coś w rodzaju kolonii letnich i do wszelkich prób resocjalizacji i edukacji nie przykładali żadnej wagi, zwyczajnie je ignorując. W tej części powieści narrator wspomina m.in. znajomość z pewnym Żydem - starym szewcem z Witebska, skazanym na pięć lat za tzw. szkodliwość w rzemiośle. Ów Żyd miał syna, będącego kapitanem w lotnictwie. Był z niego bardzo dumny, ponieważ udało mu się go wykształcić. Jego fotografię skrzętnie przechowywał. Znaleziono ją podczas jednej z rewizji i brutalnie odebrano staremu ojcu.Pobyt w Leningradzie (kolejny etap więziennej podroży) kojarzy się Grudzińskiemu z transportem czarnymi więziennymi karetkami przepełnionymi ludźmi do tzw. „pieriesyłki”. „Pieriesyłka” to miejsce dające złudzenie pozornej wolności. Cele sprawiały wrażenie izb mieszkalnych. Przebywali tu „pełnoprawni” obywatele Związku Sowieckiego o wyrokach nieprzekraczających osiemnastu miesięcy, skazani na kary więzienia za takie przestępstwa jak: drobna kradzież, spóźnienie do pracy, chuligaństwo itp. Zwano ich „bytowikami”. „Urcy” od „bytowików” różnili się tym, że byli to przestępcy pospolici po kilkakrotnej recydywie, zaś więźniów politycznych nazywano „biełoruczkimi”. Przebywając w celi 37, autor zawarł znajomość ze Szkłowskim - Polakiem z pochodzenia skazanym za to, że: „za mało interesował się wychowaniem politycznym żołnierzy”, z Pawłem Iwanowiczem i z generałem Artamjanem, który prowadził indywidualną głodówkę. Co trzeci dzień otrzymywał paczki z żywnością, po czym proponował wszystkim poczęstunek, „a gdy odpowiadało mu głuche milczenie(...), wrzucał całą zawartość paczki do kibla.” Z Leningradu został Grudziński przetransportowany do Wołogdy. Podróżował z pułkownikiem Szołowskim. W trakcie podróży doszło do niemiłego incydentu. Trzech „urków” grało w karty o płaszcz Szkłowskiego. Gdy jeden z nich przegrał zażądał od pułkownika umówionego przedmiotu. Ten musiał oddać nakrycie, w przeciwnym razie zostałby okaleczony (wykłucie palcami oczu). W Wołogdzie mężczyźni rozstali się. Pułkownik życzył Grudzińskiemu powrotu do ojczyzny.
W więzieniu wołogdzińskim pisarz spał w małej celi na gołym klepisku ziemi wśród okolicznych chłopów, „którzy nie odróżniali dnia od nocy, nie pamiętali pory roku i nazwy miesiąca, nie wiedzieli, za co siedzą, jak długo i kiedy wyjdą na wolność”. Następną stacją na więziennym szlaku było już Jercewo pod Archangielskiem - obóz pracy.
Nocne Łowy
Pierwszymi towarzyszami autora w jercewskim obozie zostali inżynier Polenko i teletechnik z Kijowa - Korboński. Przedstawili oni historię powstania obozu. Założyło go w 1936 roku sześciuset więźniów w dziewiczym archangielskim lesie. Temperatura dochodziła do minus czterdziestu stopni Celsjusza, wyżywienie stanowiło trzysta gram czarnego chleba i talerz gorącej zupy na dobę. Mieszkano w szałasach z gałęzi, ale wzniesiono również barak szpitalny, przez co zdarzały się przypadki samookaleczeń, bo dawało to możliwość spędzenia kilku tygodni pod dachem. Znaczna śmiertelność dotyczyła więźniów z Polski, Niemiec. Rosjanie, Finowie i Bałtowie byli bardziej wytrzymali.
W roku 1940 Jercewo było już dużym centrum kargopolskiego ośrodka przemysłu drzewnego z własną bazą żywnościową, z własnym tartakiem, z dwiema bocznicami kolejowymi i z własnym miasteczkiem za zoną dla administracji i straży obozowej.
W 1938 roku powstał barak kobiecy, a „urcy” zaczęli urządzać tzw. „nocne łowy” na nowo przybywające do łagru kobiety. Wprowadzili też własne „sądy kapturowe” z użyciem pił, siekier, toporów przeciwko więźniom politycznym. Opuszczenie obozu było dla nich tak samo przerażające, jak dla niektórych dostanie się do niego, możliwość wyjścia na wolność nie miała dla nich znaczenia, dlatego nie zawsze przestrzegali reguł panujących w obozie, a było to obowiązkiem każdego nowo przybyłego skazańca. Autor z sentymentem wspomina beznogiego popa Dimkę - dyżurnego z baraku, z którym zaprzyjaźnił się i którego traktował jak ojca. Mieszkańcy zony wyczerpani pracą i niewłaściwymi warunkami egzystencji przypominali cienie w uszankach i ogromnych łapciach, z nogami obwiązanymi sznurkami. Korzystali czasem z przywileju wizyty lekarskiej, ale w kolejce do medyka widać było najczęściej „nacmenów” (azjaci) - ci chorowali z tęsknoty za krajem rodzinnym.
Umierali z tej tęsknoty tak samo jak z głodu, mrozu, monotonnej bieli. Byli to tzw. nieuleczalni symulanci. Podczas wizyty lekarskiej można było uzyskać skierowanie do szpitala, w którym jednak najczęściej brakowało miejsc. W trakcie badania narrator poznał siostrę Tamarę - pielęgniarkę, zaprzyjaźnił się z nią i otrzymał od niej literacki prezent - trzy książki, między innymi „Zapiski z domu umarłych” Dostojewskiego. Obawa przed ciężką pracą przy wyrębie lasu zmusiła bohatera do sprzedaży butów oficerskich, w zamian za co nabył chleb i został przydzielony do brygady, gdzie miał pełnić funkcję tragarza w bazie żywnościowej.
Pewnej nocy autor stał się obserwatorem „nocnych łowów” - kilku „urków” dokonało zbiorowego gwałtu na dziewczynie obozowej Marusi przy aprobacie jej kochanka - Kowala. Z obawy o zemstę z ich strony oraz w trosce o własne życie, Kowal oddawał czasem dziewczynę do „dyspozycji” kolegom, umożliwiając tym samym ataki „dobrowolnego” gwałtu. Rzeczywistość obozowa skutecznie eliminowała możliwość istnienia uczucia między kobietą a mężczyzną, na co dowodem stało się odejście Marusi do innego obozu. Wówczas między „urkami” zapanowała zgoda.

Praca
Dzień po dniu
Dzień w obozie rozpoczynała pobudka o 5.30 rano. Niektórzy modlili się, inni skreślali kolejny dzień wyroku. Starano się nie zapeszać i nie prowokować losu, mówiąc o krótkich terminach pozostałych do końca uwięzienia: „Rozdmuchiwanie nadziei miało w sobie straszliwe niebezpieczeństwo zawodu”. Autor przywołuje postać kolejarza z Kijowa, który przesiedział 10 lat we wszystkich możliwych obozach sowieckich. Ów kolejarz - Ponomarenko został w dniu ukończenia wyroku wezwany za zonę, aby usłyszeć, że przedłużono mu czas pobytu w łagrze. Zawiedziony i pozbawiony nadziei na wolność zmarł na atak serca. Wielokrotnie w podobnych przypadkach miały miejsce samobójstwa np. podcinano sobie żyły i dlatego właśnie nie należało prowokować nadziei.
W obozie panował podział żywności - ilość wydawanego pokarmu mierzona była dzienną wydajnością człowieka, przy czym posiłki były bardzo skromne - łyżka gęstej kaszy. Niektórzy wyznawali zasadę, że „lepiej mało pracować i mało jeść niż dużo pracować i niewiele więcej jeść”. Niewielu więźniów miało dostatecznie dużo siły, aby poranny posiłek donieść z kuchni do baraku. Zjadano go na stojąco.
Po śniadaniu następował wymarsz brygad do pracy. Trasy były bardzo długie od 5 do 7 km. Po przybyciu na miejsce liczono brygady i podawano stan liczebny robotników. Każda brygada miała swojego konwojenta, a ten ręczył za nią własną głową. Jeśli komukolwiek przyszłaby do głowy ucieczka, zostałby zabity strzałem z karabinu.
Poszczególne brygady miały powierzone odpowiednie zadania i zajmowały się np. bazą żywnościową, budową dróg, pracą w elektrowni i przy wyrębie lasu (ta była najcięższa). Więźniowie pracowali cały dzień pod gołym niebem, zanurzeni po pas w śniegu, przemoczeni, głodni i nieludzko zmęczeni. Nie było takich, którzy pracowaliby w lesie dłużej niż dwa lata. Na ogół po roku odchodzili z nieuleczalną wadą serca do brygad zatrudnionych przy lżejszej pracy, a następnie do „trupiarni”.
Najtrudniejsze były pierwsze godziny dnia, należało pokonać ból, aby się wdrożyć do pracy, natomiast dwie godziny przed zakończeniem robót więźniowie ożywali się nieco, mając w perspektywie odpoczynek i chwilowe zaspokojenie głodu. Samotne leżenie na pryczy - jako namiastka wolności - było również uciążliwe i dręczące: „Życie bez czekania na cokolwiek nie ma najmniejszego sensu i wypełnia się po brzegi rozpaczą.”Czas pracy wynosił zwykle jedenaście godzin, po wybuchu wojny rosyjsko - niemieckiej podwyższono go do dwunastu, w brygadach tragarzy w bazie żywnościowej (rozładunek żywności), w której przebywał autor, pracowano wielokrotnie do dwudziestu godzin na dobę.
Ze swojego półtorarocznego pobytu w Jercewie Grudziński wspomina tylko jedna wizytę płatnika obozowego, który przybył z wykazem zarobków (rzekomo ich wysokość zależała od wydajności pracy). Z formularza, który należało pokwitować podpisem, wynikało, że zarobek za sześć miesięcy wystarczył zaledwie na pokrycie kosztów utrzymania w obozie.
Dzień życia obozowego kończył się dopiero za bramą, gdy już policzono wszystkich i zrewidowano. Brygada, w której znaleziono niedozwolony przedmiot lub kradziony ochłap, była na śniegu rozbierana do naga. Później następował wieczorny posiłek, często przerywany czyimś wrzaskiem - był to znak, że komuś wyrwano jego porcję strawy (kociołek z zupą).
(Ochłap)
Narrator opowiada historię Gorcewa - człowieka, którego zamordowano pracą, posłużono się nią jako narzędziem tortur. Gorcew przybył do Jercewa wraz z etapem „bytowików” pod koniec 1940 roku. Drażnił współwięźniów swoim zachowaniem - tak, jakby w więzieniu znalazł się przez przypadek, a przede wszystkim zazdrośnie strzegł tajemnicy swojego wyroku. Podejrzewano, że współpracował z NKWD. Któregoś wieczoru podczas kłótni z jednym z „nacmenów” (Azjatą- Uzbekiem) uchylił rąbek tajemnicy. Okazało się, że Gorcew tłumił powstanie w środkowej Azji, występował więc przeciwko Azjatom (zabijał ich). Pobito go i zemszczono się na nim, przydzielając w brygadzie leśnej najcięższą pracę. Wysiłek fizyczny ponad siły złamał Gorcewa, ale celowo przydzielano mu obfitsze posiłki, by móc dłużej eksploatować jego organizm i pastwić się nad nim. Po miesiącu stracił przy pracy przytomność. W drodze powrotnej wciąż jako nieprzytomny spadł z sań. Niezauważonego przez woźnicę znaleziono nocą w zaspie, całkowicie zamarzniętego. Była to zemsta ofiar i prześladowanych na kacie i prześladowcy.
(Zabójca Stalina)
Pewien człowiek został oskarżony i osadzony w Jercewie za zabawne przewinienie. Podpił sobie niegdyś w gabinecie z przyjacielem i założył się, że od pierwszego strzału trafi w oko Stalina - którego portret wisiał na przeciwległej ścianie. Zakład wygrał, ale przegrał życie.
Po jakimś czasie poróżnił się z przyjacielem, a ten doniósł NKWD o jego występku. Przeprowadzono oględziny portretu i sporządzono akt oskarżenia. W trakcie siedmioletniego odbywania wyroku zapadł na „kurzą ślepotę” (nie widział w ciemnościach). Swoją przypadłość starał się ukrywać i tuszować, co czyniło go śmiesznym w oczach więźniów, ale jednocześnie budziło litość. Pracując w nocy przy rozładunku żywności, rozsypał mąkę na śniegu, a potem zbierał ją gołymi rękami. Przed śmiercią jego twarz zaczęła przypominać pomarszczoną cytrynę, a pałające gorączką oczy głód zaczynał powlekać bielmem szaleństwa. Żebrał o miskę zupy. Zmarł z wycieńczenia.

Drei kameraden
Barak pieriesylny, czyli barak tranzytowy, który czasem odwiedzał autor, pełnił poniekąd funkcję europejskiej kawiarni, ponieważ przebywali tutaj więźniowie z różnych stron czekający na kolejny etap: „Tutaj można było poznać nowych ludzi, dowiedzieć się, co słychać w innych więzieniach, kupić szczyptę machorki, użalić się wspólnie nad parszywą dolą (...).”
Pomieszkiwali w nim czasowo Polacy, Żydzi, Ukraińcy, Białorusini, Finowie, a po wybuchu wojny rosyjsko - niemieckiej zruszczeni Niemcy. Tutaj też w lutym 1941 roku poznał Grudziński trzech niemieckich komunistów: Stefana, Hansa i Otto, którzy do więzień trafili w wyniku nasilającej się w 1937 roku „Wielkiej Czystki” (polegała na eliminacji dotychczasowych bolszewickich elit władzy). Wspólną rozmowę dotyczącą m. in. dylematu: czy niemieckie obozy pracy są lepsze od sowieckich, autor komentuje następująco: „W sytuacji, w jakiej znajdowaliśmy się wszyscy czterej, mówić im o potwornościach hitleryzmu znaczył tyle, co tłumaczyć trzem szczurom uwięzionym w potrzasku, że najbliższa dziura w podłodze prowadzi do takiej samej pułapki.”Ręka w ogniu (historia Kostylewa)
Autor mówi o specyfice systemu pracy przymusowej w Rosji (fikcyjne oskarżenie, śledztwo, pobyt w więzieniu, życie w obozie), który nastawiony jest bardziej niż na ukaranie przestępcy, na jego wyeksploatowanie gospodarcze i całkowite przeobrażenie - dezintegrację osobowości, zdezorientowanie jednostki, ubezwłasnowolnienie jej i wykorzystanie jako taniej siły roboczej (przyczyniającej się do postępu i rozwoju radzieckiej gospodarki). Człowiek ma przy tym wyzbyć się wszystkich ludzkich odruchów (miłości, litości itp.). I tak też się działo. Jednostka pozbawiona możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb (głód, pragnienie, potrzeby seksualne), zatracała swoje człowieczeństwo. Na tym tle rysuje się postać Miszy Kostylewa.
Kostylew od dzieciństwa wrósł w atmosferę komunizmu. Znał klasyków marksizmu, brał udział w zgromadzeniach partyjnych. Jako młodzieniec mieszkał z matką. Współczuł jej, bo była zapracowaną kobieta, ale przez to „wyrobił w sobie potrzebę cierpienia dla cudzego szczęścia”. Punktem zwrotnym w jego życiorysie okazało się zapoznanie z literaturą francuską. Zaczytywał się w mistrzach. Chłonął Balzaca, Stendhala, Flauberta, czytywał romanse francuskie. Wyizolowało go to z rzeczywistości. Do widzeń więźniów odpowiednio przygotowywano. Wydawano im więcej chleba i zupy oraz lepiej przyodziewano. Wszystko to miało na celu „zmylenie” krewnego, by ów mógł odnieść wrażenie dbania o skazańców. W oczach samych więźniów wszelkie tego typu zabiegi uchodziły za maskaradę. Często z „domu swidanij” dochodził płacz, a skazańcy wracali do zony rozczarowani, przybici, zamyśleni.
Autor wspomina tu przypadek pewnego cieśli, który po widzeniu z żoną dwa razy próbował się powiesić. Żona zażądała od niego rozwodu i zgody na oddanie dzieci do miejskiego żłobka. Inna historia ma szczęśliwy finał. Więzień otrzymał list, że jego żona urodziła dziecko poczęte w trakcie „rodzinnego” widzenia w „domu Swidanij”. Fakt ten niezmiernie ucieszył pozostałych więźniów, którzy tworzyli przecież wspólnotę. „Dom Swidanij” wśród całego brudu, poniżenia, cynizmu był „przystanią życia uczuciowego”.
Zmartwychwstanie
Szpital był marzeniem wielu więźniów, można było spędzić w nim kilka tygodni. Skazańców pociągał ze względu na swoją czystość i troskliwość personelu: „Nie chodziło tu nawet w gruncie rzeczy o rzeczy tyle o odpoczynek, co o przelotny i nietrwały powrót do dawnych wyobrażeń o życiu i ludziach.”
Do najszczęśliwszych zaliczano więźniów, którym dane było umrzeć w szpitalu. Leczenie więźniów sprowadzało się w dużym stopniu do aplikowania im małej dozy odpoczynku i nadmiernej ilości proszków na spadek gorączki. Miało na celu jak najszybsze postawienie na nogi więźniów, którzy nie stracili jeszcze całkowitej przydatności do pracy. Dla starców, nieuleczalnie chorych i gruźlików szpital stanowił ostatni przystanek przed śmiercią lub przed „trupiarnią” („trupiarnia” to niejako odpowiednik współczesnego hospicjum), gdzie oczekiwano na śmierć. Do „trupiarni” kierowano chorych na awitaminozę, wycieńczonych przy pracy oraz tych z rozmaitymi formami obłędu głodowego, kurzą ślepotą i owrzodzeniem całego organizmu.

Warunki życia w szpitalu wkraczały w dziedzinę nieprawdopodobnego luksusu, zaś personel medyczny był miły, troskliwy i życzliwy. Szpital budził respekt i szacunek, wchodząc doń zdejmowano czapki. Więźniowie pragnąc otrzymać skierowanie do szpitala, w akcie desperacji dokonywali samookaleczeń np. jeden z więźniów pragnąc dostać się do szpitala, odrąbał sobie stopę. Potem metoda ta był karana. „Urcy” wstrzykiwali sobie roztopione mydło do cewki moczowej, co pozorowało chorobę weneryczną i dawało kilka dni zwolnienia.Autor rozgrzawszy się kiedyś przy pracy, zupełnie bezwiednie rozebrał się na 35- stopniowym mrozie do pasa. Zachorował i został skierowany na dwa tygodnie do szpitala. Stan rekonwalescencji wiązał się dla Grudzińskiego z poczuciem samotności, ale nie w negatywnym znaczeniu - był raczej stanem pożądanym, dającym poczucie spokoju i bezpieczeństwa. Działo się tak w początkowym stadium choroby, gdy trawiła bohatera gorączka i pragnienie odpoczynku. Później, gdy jego stan zdrowia nieco się poprawił, nawiązał znajomości z pacjentami z sali. Jeden z nich - Michaił Stiepanowicz był aktorem ukaranym za zbytnie zaakcentowanie roli w filmie: „W jego umyśle nie mieścił się fakt, że człowiek niewinny może być pozbawiony wolności. Powoli więc uwierzył w swoją winę.”
Drugi był rodowitym Niemcem. Niegdyś pracował w Baku jako inżynier wiertniczy. Oskarżono go szpiegostwo. Wśród najbardziej absurdalnych i abstrakcyjnych win więźniów, Grudziński twierdzi, że w winę Niemca S. był skłonny uwierzyć. Odnosił się z wyższością i pogardą do otoczenia. Chorował na pelagrę - ostatnie stadium tej choroby to zmiany w organizmie np. wypadanie włosów i zębów, gnicie całego ciała, zmiany psychiczne, jak depresja i stany lękowe. Po wybuchu wojny rosyjsko - niemieckiej został wysłany na etap do Drugiej Aleksiejewki (również obóz pracy). Nigdy tam nie dotarł. Był tak wyniszczony przez chorobę i słaby, że zasłabł w trakcie wędrówki i został zabity przez jednego z konwojentów etapu.
W szpitalu autor poznał również historię prawdziwej i czystej miłości, ale rozgrywającej się pomiędzy trzema osobami: lekarzem obozowym - Jegorowem, siostrą z ambulatorium - piękną Jewgieniją Fiodorowną i więźniem Jarosławem R. Piękna więźniarka została siostrą w ambulatorium dzięki wstawiennictwu lekarza obozowego, ale kochał się w niej skazaniec, niegdyś student - Jarosław. On również nie był jej obojętny, lecz rywalizujący z nim wolny lekarz - niegdyś więzień - sprawił, że ukochanego siostry odesłano etapem do innego obozu.
Dziewczyna chciała podążyć w ślad za nim, lecz nie zezwolono jej. Po pewnym czasie lekarz zrezygnował ze swojego stanowiska, natomiast Jewgienija Fiodorowna zmarła w czasie porodu, dając życie dziecku swej prawdziwej miłości. Zapłaciła życiem za swoje krótkie „zmartwychwstanie” emocjonalne.
Wychodnoj djeń
„Wychodnoj djeń”, czyli dzień wolny od pracy ogłaszano uroczyście, gdy obóz przekroczył swoją górną granicę produkcji na kwartał. Każdy dzień wolny oznaczał spadek normy produkcji obozu. Ogłaszano go zazwyczaj w przeddzień wieczorem. Już wówczas zaczynano „lekkie” celebrowanie wyznaczonego święta. Więźniowie stawali się bardziej otwarci dla siebie, rozmawiali przed barakami, byli bardziej ludzcy i serdeczni. Zaczynano grać na różnych instrumentach muzycznych, po zonie rozchodziły się dźwięki harmonii i harmonijek, było słychać śpiew.
Rankiem budziła więźniów pobudka, a po śniadaniu następowała rewizja. Było to jedyne wydarzenie, które zakłócało spokój dnia świątecznego. Rewizja dotyczyła każdego więźnia i wiązała się z dokładnymi oględzinami jego dobytku. Trwała czasem do czterech godzin. Późniejszy czas skazańcy spędzali wedle uznania. Niektórzy jednak nie mieli dość sił, żeby wstać z prycz, ci odpoczywali. Inni odwiedzali się wzajemnie lub spotykali w sklepiku obozowym, w którym raczej niewiele można było kupić. Obiekt ten, ze starym kulawym Koźmą za ladą, pełnił bardziej funkcję integracyjną, sprzyjał relacjom międzyludzkim i nadawał pozory normalnej egzystencji. W trakcie odwiedzin więźniowie poznawali swoje rodzinne kłopoty, a same baraki zamieniały się na krótko w wielkie rodziny. Niektórzy pisali listy do krewnych, zważając bacznie na cenzurę. W jednym z baraków autor poznał historię Kozaka Pamfiłowa i jego korespondencję z synem. Pamfiłow, swego czasu właściciel gospodarstwa, które kolektywizacja przekazała na rzecz państwa, był pracowity człowiekiem i często stawiano go za wzór innym. Sam uważał, że swym nienagannym zachowaniem zasłuży na widzenie z synem, a tego kochał miłością wręcz zwierzęcą: „Często po pracy kładł się na pryczy, wpatrywał się godzinami w stojącą obok fotografię, dotykając jej przekrzywionymi ze starości palcami, i wkładał w swój wzrok tyle zapamiętania i tęsknoty, że trącony znienacka budził się jak z głębokiego snu.”
Syn pisał do ojca rzadko i były to bardzo oschłe listy, co w znacznym stopniu wynikało z inwigilacji korespondencji i cenzury. Jeden z listów (będący prawie pochwałą aresztowania ojca) poróżnił obu. Wkrótce potem korespondencja ustała, wówczas to Pamfiłow odnajdywał sens istnienia w czytaniu starej. Aż pewnego razu przeszedł przez Jercewo transport oficerów i żołnierzy sowieckich, ci otrzymali dziesięcioletnie wyroki za poddanie się Finom. Był wśród nich Sasza Pamfilów: „Przyjechawszy do obozu rano, dowiedział się, w którym baraku mieszka stary Pamfiłow, i położył się na jego pryczy. (...) Przeleżeli obok siebie całą noc na pryczy, rozmawiając cicho, a następnego dnia Sasza poszedł etapem do Niandomy.” Stary Kozak był wdzięczny obozowi, że pojednał go z synem.
Wśród opowieści zasłyszanych w barakach w trakcie dnia świątecznego znalazła się historie o próbach ucieczki. Jedna z nich dotyczyła podoficera z Białegostoku, który żyjąc nadzieją ucieczki, odkładał i suszył chleb z i tak oszczędnych porcji pieczywa. Nie wykorzystał go wprawdzie podczas ucieczki, bo na tę się nie odważył, ale spożytkował w bardziej krytycznym momencie: „ (...) przeżyłem obóz dzięki nadziei ucieczki, przeżyłem trupiarnię dzięki zaoszczędzonemu chlebowi.” - mówił wiele lat później do Grudzińskiego podczas przypadkowego spotkania.
Na ucieczkę zdecydował się za to Fin - Rusto Karinen oskarżony o szpiegostwo. Podczas pracy w lesie, oddalił się znacznie od brygady, niezauważony przez nikogo prócz najbliższych towarzyszy. Do wyprawy przygotował się na tyle, na ile pozwoliły mu możliwości więźnia. Ubrał się ciepło, wziął kilkadziesiąt sucharów czarnego chleba, kawał słoniny - prezent od współwięźnia, butelkę tłuszczu roślinnego, kilka cebul, trzy pudełka zapałek i dwieście rubli niewiadomego pochodzenia. Zapas ten miał mu wystarczyć na trzydzieści dni. Ufał ponadto, że idąc ciągle w kierunku zachodnim, dotrze do jakichś siedzib ludzkich i opuści obóz na zawsze.
Wędrował w śniegu, posilając się nieco, wieczorami wykopywał jamę w śniegu, rozpalał w niej ognisko i próbował się ogrzać. Wkrótce jednak zimno poczęło dawać mu się we znaki, miał gorączkę, stawał się coraz słabszy, zaczął ogarniać go lęk, majaczył, stracił również orientację w terenie. Po tygodniu wędrówki dotarł do jakiejś osady, wszedł do pierwszej z brzegu chaty i zemdlał. Chłopi odwieźli go do Jercewa, jak się potem okazało, oddalił się zaledwie o piętnaście kilometrów od obozu. Za swój występek został ukarany. Skatowano go tak, że przez trzy miesiące walczył o życie, a następne dwa przeleżał w szpitalu. Wspominając ów epizod, zwykł mawiać: „Od obozu nie można uciec, przyjaciele (...)”, a przyjaciele pocieszali go słowami : ”Nie bieduj Rusto (...), opłaciło się. Zawsze to tydzień wolności i pięć miesięcy szpitala.”Po odwiedzinach znajomych, opowieściach, skazańcy zasypiali na swoich pryczach, tęskniąc i marząc nie tylko o kolejnym dniu świątecznym, ale w ogóle o wolności...

Część druga
Głód
Obserwując życie w obozie, autor doszedł do wniosku, że kobiety gorzej niż mężczyźni znoszą głód fizyczny i seksualny. Wykorzystując tę zasadę łamano ich opór, zmuszając je do współżycia seksualnego, bądź też one same, traktując siebie jako element przetargowy, kupczyły własnym ciałem w zamian za trochę więcej strawy.
Jak twierdzi Grudziński „człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach” i uznaje za „nonsens naszych czasów próby sądzenia go (człowieka) według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich”. Kobiety oddawały się mężczyznom także w nadziei macierzyństwa. Te, które zaszły w ciążę zwolnione były od pracy na trzy miesiące przed rozwiązaniem i na sześć miesięcy po urodzeniu dziecka. Zazwyczaj, gdy dziecko było już odkarmione, zabierano je matce i wywożono w niewiadomym kierunku.
Narrator wspomina pewną młodą Polkę - córkę oficera spod Mołodeczna, nazywaną „generalską doczką”. Stała się ona przedmiotem żartobliwego zakładu pomiędzy autorem a oficerem Polenko. Mężczyźni założyli się, czy uda się ją uwieść i czy faktycznie jest taka nieugięta, jak wynika z jej zachowania. Niestety warunki obozowe sprowokowały sytuację i skutecznie złamały opór dziewczyny.
Zakład wygrał inżynier Polenko. Zorientowawszy się, jak sobie radzić w ekstremalnych sytuacjach, oddawała się komukolwiek (wcześniej Grudziński zaproponował jej fikcyjne małżeństwo, co ustrzegłoby ją przed późniejszymi konsekwencjami). Autor spotkał ją w 1943 roku w Palestynie. Była już zniszczoną, starą kobietą. Podobnie rzecz się miała z kruczowłosą Tanią - śpiewaczką opery moskiewskiej. Przydzielono ją do brygady pracującej w lesie - „lesorubów”. Była to praca ponad siły filigranowej kobiety, ale miała nieszczęście podobać się brygadierowi - „urce” Wani, a ten nie chciał pozbyć się pięknej Tani ze swojej brygady, w dodatku przyjaźnił się z pomocnikiem lekarza i, gdy zaczęła chorować, nie chciano jej dać zwolnienia. Uległa w końcu i postanowiła oddać się Wani. Mimo wszystko i tak można uznać, że poszczęściło się Tani, bo po jakimś czasie zasiadła za stołem rachmistrzów obozowych i śpiewała dla obozowych sfer (porzuciła więźnia dla wolnego człowieka, przez co pozostawała „urkowie” nienawidzili ją). Efekty głodu najbardziej widoczne były w łaźni, gdy skazańcy przygotowali się do kąpieli. Namiastka tej czynności miała miejsce mniej więcej co trzy tygodnie. W łaźni poznał Grudziński profesora Borysa Lazarowicza. Profesor w młodości uczęszczał do jednego gimnazjum z Tuwimem. W obozie przebywał z dużo od siebie młodszą żoną Olgą. Obydwoje zostali skazani na dziesięć lat za prowadzenie salonu literackiego w Moskwie, w którym zajmowano się wyłącznie literaturą polską. Grudzińskiego począł traktować jak swojego ucznia i wielokroć wyciągał go w literackie dyskusje. W obozie profesor, ze względu na wiek został uznany za wybrakowanego robotnika i zasilał szeregi „trupiarni”, gdzie stale cierpiał na niedostatek jedzenia, mimo że wspomagali go jego „uczeń” i żona. Przed nastaniem okresu głodowego w Jercewie, odesłany został etapem do Mostowicy, gdzie ponoć przejawiał symptomy obłędu głodowego i stale żebrał o jedzenie.
W Jercewie wielki głód pojawił się z końcem zimy 1941 roku. Racje żywnościowe stały się jeszcze mniejsze, więźniowie zapadali na zdrowiu, sytuacja w obozie była tragiczna do tego stopnia, że nikt nie miał oporów, żeby zjeść psa, którego schwytał Dimka. Narrator opowiada, że jako pracownik w brygadzie tragarzy był jeszcze w na tyle dobrej sytuacji, by stosując zasadę „potrzeba matką wynalazku”, zorientować się, że z wymiecionej z wagonu podczas rozładunku mąki, można gotować papkę, która świetnie zakleja dziury w żołądku. Ta metoda ratowała od głodu również panią Olgę - żonę profesora.Krzyki nocne
Więźniowie rozmaicie spędzali swój czas po pracy. Niektórzy pisali listy do krewnych, inni cerowali swoje ubrania, chorzy przygotowywali się do wizyty w ambulatorium, a jeszcze inni szli pod barak kobiecy, by nawoływać znajome dziewczęta. Większość jednak starała się wypoczywać, choć złudna to była forma regeneracji nadwyrężonego organizmu. Ludzie byli zmęczeni i wyczerpani, przypominali cienie, osobliwy był widok starca, wydającego się być martwym za życia: „Była w nim nie rozpacz zbliżającej się śmierci, ale beznadziejność trwającego na przekór życia.”
Autor poznał jego historię. Był Czeczeńcem. Pochodził z gór. Kolektywizacja pozbawiła go niewielkiego gospodarstwa. Został aresztowany, ponieważ odmówił wydania worka pszenicy i zabił dwa barany z kolektywnego stada, a mięso ukrył w niewiadomym miejscu. Skazano go na piętnaście lat obozu. Jego żonę i troje dzieci zesłano w nieznanym kierunku. Nigdy nie dowiedział się o ich losie. Zwykł mawiać, że nic mu nie pozostało poza śmiercią, o którą stale się modlił, ale nigdy nie krzyczał po nocach, czasem tylko cichutko jęknął z bólu.
Dla niektórych śmierć była przerażającym zjawiskiem i najgorszą torturą psychiczną zwłaszcza, że łamała brutalnie prawa czasu, bowiem groziła nieustannie. Ponadto wielokrotnie bywała anonimowa. Nie wiadomo było, gdzie grzebie się umarłych i czy po śmierci danej osoby, fakt ten zostaje gdzieś odnotowany. Więźniowie solidaryzowali się ze sobą w tej kwestii i, w wypadku zgonu towarzysza, inni zobowiązywali się powiadomić rodzinę i krewnych zmarłego. Bronili się także przed anonimowością śmieci, zapisując na ścianach baraków swoje nazwiska, a gdyby któryś zmarł, pozostali mieli dopisywać krzyżyk i datę odejścia. Skazańcy nie sypiali spokojnie. Ich sen przerywały krzyki rozpaczy, bólu, nawoływania i płacz, którym wyrażali swoją tęsknotę za wolnością, rodziną, bliskimi.

Zapiski z martwego domu
Autor opowiada o tym, jak wyglądało życie kulturalno-oświatowe w zonie. Pewnego dnia miał się odbyć pokaz filmowy. Więźniowie odnosili się sceptycznie do tego pomysłu. Bardziej od kina odpowiadałaby im dodatkowa porcja zupy lub chleba, niemniej wzięli udział w projekcji filmu, a później zgromadzili się nawet zbiorowo na przedstawieniu teatralnym. Podczas pierwszego pokazu filmowego więzień Michaił Stiepanowicz skrycie ocierał oczy. Był to film historyczny, w którym Stiepanowicz, niegdyś jako wolny człowiek, grał główną rolę i jadł pieczeń z carskiego stołu. W obozie oglądał siebie z innej perspektywy.
Częścią kulturalno - oświatową zajmował się w Jercewie tzw. „kawecze”. Funkcję tą pełnił Kunin, niegdyś więzień. Chciał wyeliminować problem analfabetyzmu, ale więźniowie, zmęczeni codziennością, nie wykazywali zainteresowania tym projektem. Pod jego nadzorem znajdowała się również biblioteka obozowa, lecz pieczę nad księgozbiorem, który składał się głównie z ocenzurowanych dzieł sowieckich („Woprosy leninizma” Stalina były podstawowym egzemplarzem) objął Paweł Iljicz (skazany za zabójstwo brata). Jego i Kunina wiązała wspólna przeszłość. W czasach uwięzienia Kunina obydwaj dzielili tę samą pryczę w baraku murarzy. Obecnie łączyła ich osobliwa więź, będąca echem dawnej zażyłości. Młody Kunin był bardzo opiekuńczy w stosunku do starego Iljicza: „Jadał z nim zupę z jednej miski, dzielił się z nim papierosami, przynosił mu czasem zza zony pół bochenka chleba lub trochę wódki.”Na wspomnianym pierwszym pokazie filmowym wyemitowano film amerykański z życia Straussa „Wielki Walc” poprzedzony krótkometrażowym filmem sowieckim propagującym ideę pracy. „Wielki Walc” wzruszył wszystkich. Widzowie siedzieli nieporuszeni, chłonąc filmowe obrazy pięknych kobiet w sukniach, mężczyzn w obcisłych żakietach i żabotach, scen miłosnych i sentymentalne melodie.
Po filmie autor wracał wraz z Natalią Lwowną - kobietą, mimo młodego wieku nieatrakcyjną. Natalia Lwowna pracowała w biurze rachmistrzów obozowych, prawdopodobnie chorowała na serce. Pożyczyła Grudzińskiemu „Zapiski z martwego domu” F. Dostojewskiego, które wywarły na narratorze ogromne wrażenie. Grudziński uznał Dostojewskiego za mistrza w opisie beznadziejności egzystencji, czyniącego rozpacz i ból sprawami naturalnymi i niemalże fizycznie koniecznymi, tak jakby życie stawało się „cieniem niekończącej się agonii codziennego konania”. Czytając Dostojewskiego miało się wrażenie, że samobójstwo jest najlepszym rozwiązaniem i wyjściem z tragicznej sytuacji, jaką było życie w odrutowanej zonie.Zaproponowano również więźniom spektakl teatralny. Zaprezentować się w nim mieli sami więźniowie: primadonna opery moskiewskiej Tania, będąca w niełaskach u „urków” za porzucenie Wanii, Wsiewołod Pastuszko - marynarz leningradzki z brygady tartecznej i Zelik Lejman - fryzjer żydowski z Warszawy, któremu udało się przeprawić na sowiecką stronę w marcu 1940 roku.
Na przedstawienie autor udał się w towarzystwie pani Olgi (żony profesora Lazarowicza) i Natalii Lwowny. Na wstępie zgasło światło, a zapaliły się trzy lampki u stóp proscenium, co widzowie powitali westchnieniem zachwytu. Spektakl rozpoczął krótkim przemówieniem Kunin, po nim wystąpiła Tania w białej plisowanej sukni, śpiewając rosyjskie piosenki. Jej występ zakłócił niesympatyczny pomruk „urków”, będący wyrazem złośliwości w stosunku do dziewczyny.
Następny był Wsiewołod - marynarz z wytatuowanymi na całym ciele cyrkowymi postaciami, który zaśpiewał piosenkę z sowieckiego filmu „Dzieci kapitana Granta” oraz kilka piosenek marynarskich. Jedną z pieśni ujął widownię i zachęcił do wspólnego śpiewu. Publiczność mu zawtórowała wydobywając ze swych ściśniętych gardeł słowa pełne tęsknoty i ukrytego bólu.

Jako ostatni koncert skrzypcowy dał Zelik Lejman. Piękne dźwięki wydobywające się z jego instrumentu opowiedziały historię narodu żydowskiego, wzruszyły widzów i wywołały burzę oklasków. Przedstawienie zakończyło się. Więźniowie wychodzili zadumani, pełni nostalgii. Miejsce Natalii Lwowny było puste, podobno zasłabła w trakcie występów i wyszła. Kilka tygodni później próbowała popełnić samobójstwo, podcinając sobie żyły zardzewiały scyzorykiem, ale uratowano ją i skierowano do pracy w kuchni obozowej, skąd została wyrzucona za wynoszenie żywności więźniom.Na tyłach „otieczestwiennoj wojny”

Partia szachów

W czerwcu 1941 toku nastąpiła napaść Niemiec na Związek Sowiecki. Więźniowie z nadzieją zaczęli patrzeć w przyszłość licząc na to, że ich los się odmieni. Autor wspomina wypowiedź Stalina z tamtych dni: „Była to mowa złamanego starca; głos mu się zacinał, przechodził w dramatyczne akcenty (...). Staliśmy w milczeniu, z opuszczonymi głowami, ale widziałem nieomal, jak gorąca fala radości podpływa do wszystkich grdyk, dławi za gardła spazmem nadziei (...).”
Niestety rzeczywistość wyglądała inaczej. Działania wojenne toczyły się daleko od obozów i właściwie pozostawały bez echa. Natomiast w samych zonach zaczęto zwracać szczególną uwagę na więźniów politycznych i stosować wobec nich represje np. Niemców zajmujących stanowiska w biurach obozowych kierowano do brygad leśnych. Sytuacja w wyglądała w ten sposób, że w jednej części Europy: „przedzielonej na pół Bugiem (...) miliony niewolników sowieckich modliły się o wyzwolenie z rąk armii hitlerowskiej, a w drugiej miliony niedopalonych ofiar niemieckich obozów koncentracyjnych pokładały ostatnią nadzieją w Armii Czerwonej.”
Po obwieszczeniu przez Stalina faktu, że ofensywa niemiecka została zatrzymana, skazańcy pojęli, że ich nadzieje były płonne. Grudziński twierdzi, że donosicielstwo w obozie było sprawą naturalną, często wręcz więźniowie byli do niego zmuszani. Podaje obrazowy przykład potwierdzający ów fakt. Podczas jednej z wizyt w baraku technicznym, gdzie lokowano osoby z wyższym wykształceniem, a wśród nich i Machapetiana - Ormianina i jednocześnie przyjaciela autora, z którym połączyła go wspólna pasja - gra w szachy. Podano przez radio komunikat o strąceniu samolotów niemieckich przez siły sowieckie (35). Wówczas to jeden z młodych techników (lekko pijany) nieopatrznie zażartował, wyrażając ciekawość, ile to maszyn rosyjskich mogło zostać strąconych przez nieprzyjaciela. Gorzko tego pożałował, ponieważ jeden z obecnych więźniów (Zyskind) poszedł złożyć na niego donos (zadenuncjował go), a Machapetian musiał potwierdzić zaistniały fakt. Młodzieniec został zastrzelony. Sianokosy Więźniowie pracują przy sianokosach. Ta pora roku sprzyja rozmyślaniom o powrocie na wolność. Narrator zaprzyjaźnia się z bolszewikiem Sadowskim. Po sianokosach brygada zostaje skierowana do prac przy obróbce drewna. Autor zaczyna chorować. Ma problemy z zębami, które zaczynają się ruszać, na nogach pojawiają się ropiejące rany (objawy cyngi), ma też zaczątki kurzej ślepoty. Po podpisaniu układu Majski - Sikorski obwieszczającym amnestię dla wszystkich polskich więźniów przetrzymywanych w obozach sowieckich na terenie ZSRR, narrator zastanawia się, dlaczego on wciąż pozostaje ubezwłasnowolniony. Później okazuje się, że oficerowi NKWD (Struminej) doniósł na niego jego rzekomy przyjaciel Machapetian.
Męka za wiarę
Coraz więcej więźniów opuszcza obóz, z dwustu Polaków w Jercewie pozostaje zaledwie sześć osób. By przyspieszyć i umożliwić sobie wyjście na wolność oraz przypomnieć o swoim istnieniu, autor wraz innymi rodakami decydują się na desperacki krok - podejmują głodówkę:„Moja głodówka była nie tyle aktem odwagi, ile krokiem, w którym desperackie szaleństwo miało pozory zdrowego rozsądku, byłem bliski ostatniego stadium cyngi, a starzy więźniowie przepowiadali mi nie więcej niż pół roku życia.” „służyć Szatanowi”. Była to ich swoista i symboliczna męka za wiarę.
Narrator komunikował się z umieszczonym nieopodal więźniem T. (Polakiem). W samej celi przebywał z jeszcze innym, który przyjmował pokarm i płyny, była to bardzo prowokująca sytuacja do przerwania głodówki i oczywistym było, że współwięzień odegrać ma rolę złego ducha - kusiciela. W trakcie nieprzyjmowania pokarmów autor osłabł i zaczął puchnąć z głodu. Uprzednio trzech Polaków zabrano do szpitala. Natomiast trzy siostry zostały rozstrzelane. Wiadomości przekazywano sobie między celami. Śmierć sióstr miała być ostrzeżeniem dla buntowników.
Ósmego dnia Grudziński został wyprowadzony z celi (funkcję strażnika w izolatorach pełnił Zyskind). Wraz z pozostałymi głodującymi więźniami musiał podpisać depeszę do ambasadora Rzeczypospolitej w Kujbyszewie. Następnie wszyscy zostali odprowadzeni do szpitala, gdzie życie uratował im doktor Zabielski - „stary Polak” z Ukrainy, wstrzykując każdemu po dwa zastrzyki z mleka. Dzięki temu zabiegowi, zastosowanemu wbrew odgórnym instrukcjom, „strajkujący” uniknęli skrętu kiszek.
Trupiarnia
Kresem wędrówki ziemskiej w obozie była „trupiarnia”. Przebywali tutaj niezdolni lub tylko częściowo zdolni do pracy więźniowie. Tych drugich odsyłano zwykle do lekkich prac w zonie. Pierwotnym założeniem „trupiarni” było przywracanie wycieńczonych więźniów do stanu względnej przydatności do pracy, ale w praktyce spełniała funkcję kostnicy. W „trupiarni”, będąc na ogół bezczynnym, bardziej odczuwało się mękę głodu. Niemniej było to pomieszczenie czyste i względnie zadbane. Autor trafił tutaj po czasie głodówki, wciąż jeszcze ze śladami opuchlizny głodowej. Spotkał tu starych znajomych z baraków m.in. kulawego Dimkę, inżyniera M., który swego czasu odwiedził głodujących Polaków, nauczyciela z Nowosybirska, niegdyś pełniącego posługi łaziennego oraz Sadowskiego - ten podobno codziennie wyprawiał się do kuchni na żebry.Mimo wcześniejszej znajomości z Dimką, dopiero teraz autor dokładniej poznał jego historię. Był on młodziutkim popem w Wierchojańsku, ale zrzucił sukienkę duchowną i został kancelistą, potem ożenił się i wyjechał na południe Rosji jako robotnik, starał się wymazać z pamięci swoją przeszłość duchownego. Prawdopodobnie brutalna rosyjska rzeczywistość zweryfikowała jego sposób myślenia (został skazany za zbrodnię „popostwa”), do tego stopnia, że przestał wierzyć w Boga, choć w gruncie rzeczy w jego ateizmie było wiele pokory i kamuflowanego chrześcijaństwa. W 1937 roku odrąbał sobie w „lesopowale” stopę, aby przywrócić swą wiarę w człowieka.
Napotkany w „trupiarni” inżynier M. miał wygląd arystokraty, Często cierpiał na ataki migreny. Jego słabością były papierosy. Dla zdobycia szczypty machorki rezygnował czasem z wydzielanej porcji chleba. Inżynier, Dimka, Sadowski i Grudziński trzymali się razem i często można było ich zauważyć przy stoliku, jak gawędzą lub grają w warcaby. Specyficzny klimat „trupiarni”, być może bliskość śmierci, sprzyjały nawiązywaniu znajomości, przyjaźni. Tylko Dimka i Sadowski nieszczególnie za sobą przepadali i raczej oddzielnie wyprawiali się na żebry pod kuchnię.
W „trupiarni” narrator spędził Boże Narodzenie 1941 roku. Pani Z., która ciężko pracowała na birży drzewnej, podarowała w tym wyjątkowym dniu każdemu z Polaków chusteczkę z wyhaftowanym orzełkiem, gałązką jedliny, datą i monogramem. Wieczerza wigilijna składała się z kromki chleba i kubka wrzątku. Wieczór uświetnił B. swoim niezwykłym opowiadaniem.

Opowiadanie B.
Pewnej nocy B. nie mógł zasnąć, a gdy wreszcie sen nadszedł, został z niego brutalnie wyrwany. Został wezwany na przesłuchanie, przedstawiono mu akt oskarżenia (B. był nauczycielem gimnazjalnym, wystosowano wobec niego zarzut zdrady oraz służby kapitalistycznej Polsce) i kazano podpisać protokół. Kiedy się nie zgadzał został brutalnie pobity. Umieszczono go w maleńkiej celi wraz z innymi więźniami, wobec których również wysunięto absurdalne oskarżenia.
B. wielokrotnie był zmuszany do podpisywania fikcyjnych oświadczeń, a gdy nie ulegał, katowano go. Przebywał w celi śmierci z innymi, ale nikt z nich nie wracał. Wszyscy zostali zabici. Po podpisaniu układu Majski - Sikorski, gdy stopniowo zaczynała obowiązywać amnestia, zaniechano jego przesłuchań i został odesłany do obozu karnego w Drugiej Aleksiejewce.
B. zupełnie nie był świadom zmian, jakie wówczas zaszły w relacjach polsko - rosyjskich, więc wszystko, co go spotykało, traktował z ogromnym zdziwieniem. W Aleksiejewce zaobserwował fatalne warunki życia więźniów. Wielu było tak wyczerpanych, że umierało przy pracy. Mieli zniszczone odzienie, a mimo dotkliwego mrozu byli prawie bosi. Znajdowało się wśród nich 123 Polaków i wszyscy pewnego dnia postanowili nie wychodzić do pracy, egzekwując swoje prawa do amnestii. Obawiali się, że nie ominie ich śmierć i że najprawdopodobniej zostaną zabici, lecz odesłano ich do Kruglicy, a stamtąd po jakimś czasie B. został z powrotem skierowany do Jercewa.
„Wierzcie mi - zakończył swoją opowieść B., a głos załamał mu się z przejęcia - wracałem do Jercewa jak do domu”.
Ural 1942
19 stycznia 1942 roku Herling - Grudziński został zwolniony z obozu w Jercewie. Nazajutrz wychodził żegnany przez panią Olgę i Dimkę. Sadowski nie był w pełni władz umysłowych i nie pożegnał się z autorem. Stary Iganow poprosił go o wysłanie kartki do żony przebywającej w Kazachstanie. Narrator nie zrobił tego, żyjąc jeszcze w obawie, że ktoś może go zadenuncjować.
Najpierw dotarł do Wołogdy, gdzie imał się różnych sposobów zdobywania pożywienia (żebractwo), ale zawarł też znajomość z pewną staruszką, która częstowała go kubkiem wywaru i kromką chleba. Nocował na przeludnionym dworcu. Ludzie tutaj deptali po sobie, chcąc przedostać się np. do ubikacji.Trudności komunikacyjne sprawiały, że ciężko było się wydostać z jednego miejsca, ale uczepiwszy się pociągu, Grudziński dotarł do miasteczka Buj. Tutaj, na prośbę zawiadowcy, rozładował wagon stojący na bocznicy, dzięki czemu mógł jechać dalej - tym razem do Swierdłowska. Podróżował z moskiewskimi robotnicami fabryki metalurgii zdążającymi na Ural. Kobiety były miłe i uczynne, dzieliły się z nim swoimi skromnymi posiłkami i zezwoliły na nocleg w wagonie. Z samego Swierdłowska bohater wspomina widok wspaniale uzbrojonej i wyposażonej jednostki syberyjskiej, której żołnierze na oczach zgłodniałego tłumu konsumowali chleb i konserwy. Tutaj odwiedził znajomego z łagru - Krugłowa. Kompleksem rodziny Krugłowów był pobyt generała w obozie. Piękna żona wojskowego nie chciała udzielić noclegu Grudzińskiemu, obawiając się represji ze strony władz i ewentualnego donosicielstwa.
Na dworcu poznał piękną Gruzinkę - Fatimę Sobolewą. Dziewczyna wracała z odwiedzin u rannego męża - oficera pułku artylerii. Nie wierzyła w opowieści o obozach. Były dla niej tak przerażające, że wręcz nierealne. Autora i ją połączył krotki romans. Dziewczyna chciała go nawet zabrać ze sobą do Magnitogorska, skąd pochodziła.
Ze Swierdłowska udał się Grudziński do Czelabińska, gdzie miała urzędować misja wojskowa armii polskiej, a z Czelabińska, wraz z innym Polakami wyruszył w dalszą podróż. Szlak wiódł przez Orsk, Orenburg, Aktiubińsk, Aralsk, Kyzył Orda, Arys, Czimkent, Dżambul, Ługowoje. Właśnie w Ługowoje 12 marca 1942 roku wstąpił do wojska formowanego z Polaków. Była to dziesiąty pułk artylerii lekkiej gen. Andersa. Następnie pułk przewieziono pociągiem towarowym do Krasnowodzka nad Morzem Kaspijskim, a potem przeprawiono statkami do Pahlevi, daleko poza granicami Związku Sowieckiego, gdzie - jak pisze autor: „można zwątpić w człowieka i sens walki o to, aby mu było lepiej na ziemi”.

Epilog: Upadek Paryża
W epilogu autor wspomina spotkanie z pewnym Żydem pochodzącym z Grodna, które miało miejsce już w Rzymie w czerwcu 1945 roku. Europa powoli wkraczała wtedy w upragnioną sferę wolności. Wojna kończyła się, wszystko zdawało się wracać na dawne tory, ale nic już nie był tak jak przedtem. Owego Żyda pamiętał autor jeszcze z uwięzienia w Witebsku (czerwiec 1940 roku), kiedy to ogłosił smutną nowinę o upadku Paryża (Żyd studiował tam w czasach młodości architekturę), po czym gorzko zapłakał. Upadek Paryża znaczył wtedy utratę nadziei na wolność.
Dalsze koleje losu wspomnianego bohatera, aresztowanego za odmowę wyjazdu w głąb Rosji potoczyły się ustalonym przez władzę sowiecką trybem. Po śledztwie i pobycie w więzieniu został skierowany do łagru. Dzięki swoim kwalifikacjom mógł pracować w brygadzie budowlanej. By utrzymać swoje stanowisko i nie zostać skierowanym do brygady leśnej, musiał dokonać haniebnej czynności. Zmuszono go do tego. Drżąc o własne życie, zgodził się poświadczyć, że pracujący z nim czterej Niemcy, unikający tematów politycznych jak ognia, mówili po cichu ze sobą o rychłym nadejściu Hiltera. Złożył fałszywe zeznania, a Niemców niebawem rozstrzelano.
Żyd pragnął od narratora jedynie zrozumienia, Uważał, że osoba przebywająca niegdyś w łagrze zna realia oraz reguły, które pobyt w nim samoistnie narzuca. Autor nie zdobył się na gest zrozumienia, przedkładając nad wszystko poczucie ludzkiej godności, niezależnie od zaistniałych warunków i okoliczności.
Utwór kończą daty, wyznaczające czas tworzenia zapisków sowieckich:
lipiec 1949 - lipiec 1950.
Gorcew

Funkcjonariusz NKWD, fanatyk, w bestialski sposób torturował i mordował więźniów. Gdy utracił zaufanie władz, trafił do łagru. Rozpoznany, został skatowany przez współwięźniów przy niemej akceptacji władz obozowych, a następnie wysłany do pracy w lesie. Kiedyś zemdlał na "lesopowale". W czasie transportu do zony upadł w śnieg i zamarzł na śmierć. Dla więźniów był to dowód sprawiedliwości dziejowej.

"Zabójca Stalina"

Typowa ofiara nieludzkich zarządzeń i donosów. Milicjant, który - będąc pod wpływem alkoholu - założył się z przyjacielem, że strzeli bezbłędnie w oko Stalina na portrecie. Sztuczka się udała, ale przyjaciel powiadomił o zdarzeniu odpowiednie organy i niefortunnego strzelca skazano na dziesięć lat łagru. Po siedmiu latach trafił do brygady tragarzy, ale okazało się, że cierpi na kurzą ślepotę. Niezwłocznie posłano go do lasu, na pewną śmierć. Popadł w obłęd i zaczął wierzyć, że rzeczywiście zabił Stalina. Wkrótce zmarł z wycieńczenia.

Hans, Stefan i Otton

Jako członkowie niemieckiej partii komunistycznej wyemigrowali do "Ziemi Obiecanej" - Rosji. Otto i Hans rozpoczęli pracę w Charkowie, a Stefan - studia w Kijowie. Wszyscy uczestniczyli w komunistycznych zebraniach. W roku 1937, okresie Wielkiej Czystki, zostali uwięzieni.

Po podpisaniu paktu niemiecko - rosyjskiego we wrześniu 1939 r. Niemcy rozpoczęli głodówkę protestacyjną. Rokowania trwały kilka miesięcy, a ich finałem była ugoda, w myśl której Rosjanie zgodzili się na repatriację, zatrzymując jednak kilkudziesięciu więźniów, wybranych według swojego uznania. W grupie zatrzymanych znaleźli się Hans, Stefan i Otto. Wszyscy zostali skierowani do obozu w Niandomie.

Inżynier Michaił Kostylew

Młody komunista, student szkoły morskiej. Zainteresował się siedemnastowieczną literaturą francuską. Zweryfikował swoje poglądy na temat Zachodu i poczuł się oszukany. NKWD aresztowało właściciela prywatnej wypożyczalni książek, z której korzystał Kostylew, a później także jego. Okrutnie torturowany w czasie śledztwa, nie przyznawał się do zarzucanego mu szpiegostwa, ale szczerze powiedział o swej fascynacji Zachodem. Skatowany i rozbity wewnętrznie, podpisał w końcu zeznanie, jakoby zamierzał z pomocą obcych mocarstw obalić ustrój Związku Sowieckiego. W styczniu 1939 r. trafił z dziesięcioletnim wyrokiem do Jercewa, gdzie - zadenuncjowany, że zawyża więźniom normy wykonanej pracy - otrzymał skierowanie do brygady leśnej. Gotów był wtedy zostać donosicielem, ale książka, którą niegdyś czytał we Władywostoku, przywróciła mu jasność umysłu i pozwoliła zachować człowieczeństwo. Kostylew trafił do brygady tragarzy, ale nigdy z nią nie pracował. Chcąc wymusić zwolnienie, opalał nad piecykiem rękę, nie dopuszczając do jej zagojenia. W kwietniu okazało się, że Kostylewa zabiorą na Kołymę, skąd nie ma powrotu. Herling-Grudziński, który w ciągu miesiąca zaprzyjaźnił się ze współwięźniem, zadeklarował gotowość zastąpienia Kostylewa. Prośbę jednak odrzucono. Były komunista nie chciał pracować dla Rosjan. Zdeterminowany, oblał się w łaźni wrzątkiem i zmarł w męczarniach.

Michaił Stiepanowicz W.

Wyjątek w grupie więźniów jercewskich. Były aktor został skazany za "przesadne zaakcentowanie w jakimś filmie szlachetności jednego z bojarów Iwana Groźnego", a mimo to wierzył w sprawiedliwość władzy sowieckiej i był przekonany, iż wszyscy w łagrze zasłużyli na swój los. W obozie pełnił funkcję stróża przy jednym z magazynów na bazie i wiodło mu się nie najgorzej.

Niemiec S.

Budził najwięcej podejrzeń. Inżynier, w ZSRR od 1934 r., trafił do łagru za szpiegostwo. Na wszystkich patrzył z pogardą i liczył na wojnę rosyjsko - niemiecką. Nie osiągnął jednak żadnych korzyści, gdyż w ostatnim stadium pelagry odesłano go do karnej Aleksiejewki Drugiej, gdzie zaginął.

Pamfilów

Kozak znad Donu, który nienawidził wszystkiego, co sowieckie, gdyż kolektywizacja pozbawiła go gospodarstwa, a Syberia, gdzie został przesiedlony, zabiła mu żonę. Pamfilów wierzył, że syn Sasza podziela jego poglądy i będzie porządnym człowiekiem. Tymczasem chłopak w imię ideologii komunistycznej wyparł się ojca. Tłumaczył mu w listach sens uwięzienia, czym wzniecał wściekłość Pamfiłowa. Poglądy nie ocaliły Saszy przed aresztowaniem i tak trafił do Jercewa, gdzie doszło do pogodzenia z ojcem.

Rusto Karinen

Fin ; jedyny człowiek, który próbował uciekać z Jercewa. Do Rosji przybył nielegalnie w 1913 r. i w czasach Czystki został oskarżony o przywiezienie z Finlandii tajnych instrukcji dla zamachowców, zabójców Kirowa. W styczniu 1936 r. spędził trzy tygodnie w celi śmierci, a w lutym został skazany na dziesięć lat. Po pobycie w Kotasie trafił do Jercewa. W czasie wojny rosyjsko - fińskiej postanowił uciec z obozu, ale po siedmiodniowym błądzeniu w lasach przy czterdziostopniowym mrozie doszedł do wsi oddalonej o piętnaście kilometrów od łagru. Skatowany, przez trzy miesiące walczył ze śmiercią, a dwa kolejne spędził w szpitalu. Nabrał przekonania, iż z obozu nie ma ucieczki.

Sadowski

Fanatyczny stary bolszewik, dla którego komunizm stał się religią. Przed aresztowaniem zajmował przypuszczalnie wysokie stanowisko w hierarchii partyjnej. Lubił Lenina i Dzierżyńskiego, ale źle wyrażał się o Stalinie. Sadowski kierował się w życiu logicznym myśleniem, które czasem doprowadzało do absurdalnych wniosków, na przykład usprawiedliwiania czystek. W finale trafił do "trupiarni", gdzie w przypływie szaleństwa jako członek trybunału wydawał wyroki śmierci.

Dimka

Były pop, który trafił do łagru w 1936 r. Jego żonę i dwoje dzieci zesłano do Azji Środkowej. Aby nie oszaleć, Dimka wymazał z pamięci trzydzieści lat życia i nigdy nie myślał o przeszłości. Całkowicie załamała się jego wiara, zaś jedyne, co się dla niego liczyło, to zjeść jak najwięcej i spać jak najdłużej, walczyć o życie. Aby uratować wiarę w wolę i człowieka, Dimka odrąbał sobie stopę i poszedł do szpitala. Poprzez autodestrukcję dowiódł swego człowieczeństwa.

M .

Wyglądający na arystokratę przedwojenny urzędnik polskiego ministerstwa rolnictwa. Zachował w obozie godność oraz hierarchię wartości ludzi wolnych. Liczyły się dla niego trzy rzeczy: Bóg, Polska i żona. Jako jeden z nielicznych pielęgnował wspomnienia i modlił się za wszystkich ludzi , z wyjątkiem więziennych nadzorców. Lubił papierosy i rozmowy - i to właśnie spowodowało przetrzymanie go w łagrze po ogłoszeniu amnestii (złożono na niego donos).

B .

Polski nauczyciel gimnazjalny, oficer rezerwy wojsk polskich. Jako jedyny wrócił z centralnego izolatora. Nie chciał podpisać sfabrykowanych zeznań i to ocaliło go od śmierci. Dostał się do karnej kompanii w Aleksiejewce Drugiej.

Polacy, zamieszkali w tamtejszej zonie, domagali się uwolnienia w myśl amnestii, co wywołało konsternację władz obozowych, które nie tylko nie zabiły buntowników, ale odesłały ich do Kruglicy, a stamtąd do Jercewa. B. wspominał: "wracałem do Jercewa jak do domu".

Zelik Lejman

Fryzjer z Warszawy, komunista. Pięknie grał na skrzypcach. W obozie uważany za donosiciela. Odsunął się od współwięźniów i postanowił zostać "lojalnym i pokornym więźniem sowieckim".

Jewgienia Fiodorowna

Pielęgniarka, która w obozie "zmartwychwstała" dzięki miłości do młodego więźnia. Zmarła przy porodzie.

---