CIOP pomiary i ocena stężeń czynników chemicznych

Jan Piotr Gromiec
Pomiary i ocena stężeń
czynników chemicznych
i pyłów w środowisku pracy
Wytyczne i zalecenia
Warszawa 2004
1
Wydano ze środków Ministerstwa Gospodarki i Pracy przeznaczonych na realiza-
cję prac wdrożeniowych i upowszechniających wyniki programu wieloletniego
(b. SPR-1) pn. Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pra-
cy (dofinansowywanego w zakresie prac badawczo-rozwojowych przez Komitet
Badań Naukowych) oraz na dostosowywanie warunków pracy w Polsce do stan-
dardów Unii Europejskiej.
Główny koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy
Instytut Badawczy
Publikacja rekomendowana przez Państwową Inspekcję Pracy
Autor
dr Jan Piotr Gromiec
Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera
Projekt okładki
Włodzimierz Mazerant
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
ISBN 83-7373-126-1
Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy
ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa
tel. (48-22) 623 36 98, fax (48-22) 623 36 93
www.ciop.pl
2
Spis treści
1. Wstęp .......................................................................................................... 5
2. Kryteria oceny narażenia zawodowego wartości dopuszczalne ................. 7
3. Informacje niezbędne do planowania pomiarów rozeznanie
wstępne ........................................................................................................ 9
3.1. Identyfikacja potencjalnego narażenia ................................................ 10
3.2. Określenie warunków na stanowisku pracy ........................................ 12
4. Badania podstawowe.................................................................................. 15
5. Badania szczegółowe ................................................................................. 17
6. Dozymetria indywidualna .......................................................................... 19
6.1. Wybór pracowników do badań ........................................................... 19
6.1.1. Pomiar najgorszego przypadku ................................................ 19
6.1.2. Wybór pracowników z grupy jednorodnego narażenia ...............21
6.2. Czas pobierania próbek ....................................................................... 22
6.3. Obliczanie wskazników narażenia ...................................................... 23
7. Pomiary stacjonarne................................................................................... 25
7.1. Wybór miejsca pobierania próbek....................................................... 26
7.2. Liczba próbek i ich rozłożenie w czasie.............................................. 26
7.3. Obliczanie wskazników narażenia ...................................................... 28
8. Pomiary w celu oceny zgodności warunków pracy z NDSCh ................... 31
8.1. Pomiary stacjonarne........................................................................... 31
8.2. Dozymetria indywidualna .................................................................. 32
9. Interpretacja wyników pomiarów............................................................... 34
3
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
9.1. Ocena zgodności warunków pracy z NDS .......................................... 35
9.2. Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh ..................................... 35
9.3. Ocena działania łącznego.................................................................... 36
10. Ocena narażenia na zmianach roboczych różnych od 8-godzinnych
i w innych nietypowych sytuacjach przemysłowych..................................... 39
11. Pomiary w celu oceny zgodności warunków pracy z NDSP ..................... 41
12. Częstotliwość pomiarów ............................................................................ 44
13. Metody stosowane w analizie zanieczyszczeń powietrza .......................... 47
14. Pomiary za pomocą przyrządów do bezpośredniego odczytu.................... 49
14.1. Ocena zgodności warunków pracy z NDS ........................................ 50
14.2. Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh ................................... 51
15. Sprawozdanie z badań................................................................................ 52
16. Uwagi końcowe.......................................................................................... 54
Piśmiennictwo....................................................................................................... 55
4
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
1. Wstęp
Higieniczny nadzór nad warunkami środowiska pracy i ocena naraże-
nia zawodowego na substancje chemiczne i pyły przemysłowe należą do naj-
ważniejszych działań na rzecz ochrony zdrowia pracowników. Znajomość stę-
żeń substancji szkodliwych dla zdrowia w powietrzu oraz wielkości wchłonię-
tych dawek substancji szkodliwych pozwala bowiem przewidywać skutki
zdrowotne narażenia, a także odpowiednio wcześnie stosować środki zaradcze
w celu zmniejszenia ryzyka zawodowego.
Najistotniejszą drogą wchłaniania substancji chemicznych w warun-
kach przemysłowych jest układ oddechowy, a zatem najbardziej wiarygodną
metodą oceny narażenia zawodowego na te substancje są pomiary ich stężeń
w powietrzu na stanowiskach pracy. Jest to zadanie trudne i wymagające
wysokich kwalifikacji ze względu na znaczną liczbę czynników chemicz-
nych, złożoność procesów technologicznych i zmienność stężeń oznaczanych
substancji w powietrzu. Sformalizowaną strategię pomiarową, obejmującą
zarówno dozymetrię indywidualną jak i pomiary stacjonarne, opracowano
w 1989 r. w postaci normy polskiej PN-89/Z-04008/07 Ochrona czystości
powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środo-
wisku pracy i interpretacji wyników. Norma ta, a obecnie jej znowelizowana
wersja z 2002 r. (PN-Z-04008-7:2002), powoływana jest we wszystkich nor-
mach dotyczących oznaczania substancji chemicznych w powietrzu na sta-
nowiskach pracy i jest stosowana jako obowiązująca w zakresie pobierania
próbek powietrza przez laboratoria higieny pracy.
W 2002 r. do systemu Polskich Norm, jako drugą normę dotyczącą te-
go zagadnienia, wprowadzono normę europejską PN-EN 689:2002 Powietrze
na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki
chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomia-
rowa. Celem niniejszych wytycznych jest wyjaśnienie zasad prowadzenia po-
5
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
miarów czynników chemicznych w środowisku pracy na podstawie obu wy-
mienionych norm.
Pomiary i ocena stężeń substancji chemicznych w powietrzu zakładów
pracy mogą być prowadzone m.in. w celu:
oceny ryzyka zdrowotnego
oceny skuteczności stosowanych środków prewencji technicznej
uzyskania danych o narażeniu w badaniach epidemiologicznych
oceny procesu technologicznego i jego dynamiki
walidacji lub porównania różnych metod pobierania próbek i analizy
oceny zgodności warunków pracy z obowiązującymi przepisami.
Niniejsze wytyczne dotyczą pomiarów mających na celu porównanie
wyników z odpowiednimi wartościami dopuszczalnymi w środowisku pracy,
tzn. zagadnienia ujętego we wspomnianych normach PN-Z-04008-7:2002
i PN-EN 689:2002. Zadaniem wytycznych nie jest powtarzanie ani zastępowa-
nie postanowień zawartych w normach, lecz możliwie przystępne ich wyja-
śnienie i uzasadnienie. Ich zakres tematyczny w dużym stopniu wynika z zapy-
tań, uwag i wątpliwości zgłaszanych do instytutów naukowo-badawczych
przez pracowników służb inspekcji sanitarnej, inspekcji pracy, laboratoriów
higieny pracy i działów BHP zakładów pracy.
6
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Kryteria oceny
2.
narażenia zawodowego
wartości dopuszczalne
Zgodnie z definicją zawartą w PN-EN 689:2002 wartością odniesienia
dla stężenia czynnika chemicznego w powietrzu jest wartość dopuszczalna,
zwana również normatywem higienicznym.
W praktyce stosowane są dwa typy normatywów higienicznych:
dotyczące całej zmiany roboczej i całego okresu aktywności zawo-
dowej pracownika
dotyczące krótszych odcinków czasu, mające na celu ochronę
przed działaniem drażniącym, a także przewlekłym lub nieodwra-
calnym uszkodzeniem tkanek w wyniku wystąpienia w krótkim
okresie wysokich stężeń substancji w warunkach, gdy stężenie
średnie ważone nie przekracza wartości dopuszczalnej dla całej
zmiany roboczej.
W Polsce wartości normatywów higienicznych ustanawiane są przez mi-
nistra pracy i polityki społecznej* i publikowane w Dzienniku Ustaw. W rozpo-
rządzeniu z dnia 29 listopada 2002 r. (DzU 2002, nr 217, poz. 1833) zamiesz-
czono wykaz wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników chemicz-
nych w powietrzu na stanowiskach pracy obejmujący 441 pozycji. W rozporzą-
dzeniu tym zawarto i zdefiniowano trzy typy wartości dopuszczalnych:
Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) wartość średnia wa-
żona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu
8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru
czasu pracy, określonego w kodeksie pracy, przez okres jego ak-
tywności zawodowej nie powinna spowodować ujemnych zmian
w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych
pokoleń.
*
Obecna nazwa: minister gospodarki i pracy.
7
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Stężenie średnie ważone dla 8-godzinnego dnia pracy określane jest
wzorem
c1 �"t1 + c2 �"t2 +...+ cn �" tn
Cw =
(1)
8
w którym:
c1, c2, ... cn średnie stężenia substancji oznaczone w poszczególnych okresach
pomiarowych (mg/m3),
t1, t2, ... tn czas trwania poszczególnych okresów pomiarowych (h).
W mianowniku wzoru (1) występuje 8 godzin, a nie suma czasów trwania
poszczególnych okresów pomiarowych. Nie wszystkie bowiem zmiany robocze są
8-godzinne, natomiast NDS dotyczy 8-godzinnego czasu narażenia. Przeliczenie
średniego ważonego stężenia substancji na 8-godzin umożliwia zatem interpretację
wyników pomiarów w sytuacjach, gdy czas trwania zmiany roboczej odbiega od
okresu, którego dotyczy normatyw higieniczny. W takich sytuacjach suma czasów
trwania poszczególnych okresów pomiarowych może być odpowiednio mniejsza
(zmiany krótsze) lub większa (zmiany dłuższe) od 8 godzin.
Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) wartość
średnia stężenia, które nie powinno spowodować zmian w stanie
zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłu-
żej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej,
w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.
NDSCh jest traktowane jako dodatkowy, uzupełniający normatyw higie-
niczny dla tych substancji chemicznych (nie wszystkim substancjom z wykazu
NDS przypisano również wartości NDSCh), których działanie toksyczne ma
głównie przewlekły charakter, jednakże znane jest również ich działanie ostre.
Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) wartość
stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pra-
cownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żad-
nym momencie.
NDSP jest jedynym normatywem dla danej substancji i określa się je ja-
ko nieprzekraczalny pułap; dla tego normatywu nie ustala się okresu odniesienia,
a interpretacje wyników pomiarów są oparte na próbkach powietrza o możliwie
krótkim i w zasadzie nieprzekraczającym 15 minut czasie pobierania. Wartości
NDSP ustanawiane są najczęściej dla substancji o działaniu drażniącym, bloku-
jącym mechanizm oddychania i innych substancji szczególnie niebezpiecznych.
8
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Informacje niezbędne
3.
do planowania pomiarów
rozeznanie wstępne
Niezbędne do prawidłowego zaplanowania badań jest zebranie infor-
macji o zakładzie pracy, w którym mają być przeprowadzone pomiary. Infor-
macje te dotyczą dwóch następujących grup zagadnień:
procesów technologicznych i używanych w nich substancji (PN EN
689:2002, pkt 5.1.2. Identyfikacja potencjalnego narażenia) aby
wytypować, jakie substancje trzeba oznaczać w środowisku pracy
i jakie metody analityczne zastosować (specyficzność);
organizacji i sposobów wykonywania pracy (PN EN 689:2002,
pkt 5.1.3. Określenie warunków na stanowisku pracy) niezbęd-
ne do ewentualnego wyboru najbardziej odpowiedniej strategii
pomiarowej.
Zebranie informacji wstępnych jest równoznaczne z pierwszym etapem
oceny narażenia zawodowego (ONZ) wg PN EN 689:2002, czyli rozeznaniem
wstępnym (pkt 5.1.4.1). Jego prawidłowe przeprowadzenie jest niezwykle
istotne, gdyż na tej podstawie można podjąć decyzję o rezygnacji z pomiarów
zgodnie z pkt 5.1.4 normy.
Rozeznanie wstępne powinno umożliwić znalezienie odpowiedzi na
następujące pytania:
czy oraz gdzie i kiedy występuje potencjalne narażenie?
czy niezbędne są pomiary ilościowe?
jaka strategia pomiarowa będzie najbardziej odpowiednia w dal-
szych etapach oceny narażenia?
9
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
3.1. Identyfikacja potencjalnego narażenia
Lista substancji, na które pracownik może być narażony, powinna obej-
mować stosowane w produkcji surowce, zanieczyszczenia występujące
w surowcach lub pochodzące z poprzednich procesów technologicznych (np.
�-naftyloamina może być zanieczyszczeniem stosowanej w przemyśle gumo-
wym fenylo-�-naftyloaminy, arsen może występować w rudach metali, itp.),
materiały pomocnicze (katalizatory, rozpuszczalniki), produkty końcowe, ubocz-
ne i pośrednie, produkty odpadowe (przepracowane oleje, popioły i żużle, pozo-
stałości reakcyjne, itp.), a w niektórych sytuacjach również produkty, których
obecność w środowisku pracy nie wynika bezpośrednio z procesu technologicz-
nego (odpryski farby, fragmenty izolacji itp.). Na tym etapie postępowania nale-
ży uzyskać również informacje dotyczące właściwości fizykochemicznych (tem-
peratury wrzenia, prężności par, szybkości parowania, zdolności do sublimacji),
formy występowania w środowisku pracy (pary, gazy czy aerozole, wielkość
cząstek aerozolu, występowanie w postaci włókien) oraz właściwości toksycz-
nych (charakter działania toksycznego, dostępne dane o działaniu toksycznym na
ludzi i zwierzęta laboratoryjne, rakotwórczość, mutagenność i teratogenność)
zidentyfikowanych substancji. Należy również ocenić możliwość wchłaniania
poszczególnych substancji przez skórę oraz ich działania drażniącego i uszkadza-
jącego na skórę i błony śluzowe. Na potrzeby pózniejszej interpretacji wyników
oceny narażenia należy przyjąć odpowiednie dla zidentyfikowanych substancji
wartości normatywów higienicznych lub inne kryteria. yródłem wymienionych
wyżej informacji mogą być etykiety i opakowania stosowanych surowców,
a także karty charakterystyk niebezpiecznych substancji i preparatów, dostarcza-
ne przez producentów, dostawców czy importerów. Karty charakterystyk sub-
stancji niebezpiecznych opracowywane są w Centralnym Instytucie Ochrony
Pracy Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie. Ważnym zródłem
informacji o substancjach i preparatach chemicznych są też bazy danych dostęp-
ne w krajowym Centrum Informacji Toksykologicznej przy Instytucie Medycyny
Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera w Aodzi. Wiele danych niezbędnych do
identyfikacji potencjalnego zagrożenia i zaplanowania ewentualnych pomiarów
można uzyskać bezpośrednio w zakładzie pracy od technologów i służb BHP.
10
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Liczne problemy identyfikacyjne oraz interpretacyjne stwarza dość
powszechne stosowanie mieszanin w procesach technologicznych. Spośród
stosowanych sposobów klasyfikacji czy też kategoryzacji mieszanin, najbar-
dziej praktyczne, z punktu widzenia oceny narażenia na czynniki chemiczne,
wydaje się wyodrębnienie następujących ich typów:
mieszaniny naturalne, powstające w wyniku wydobywania, eks-
trakcji lub obróbki substancji występujących w przyrodzie, np.:
rudy metali, oleje roślinne, suszone liście ziół, przyprawy, kopali-
ny. Ich skład nie zawsze jest znany i może się różnić w zależności
od pochodzenia. W ogromnej większości przypadków dla miesza-
nin tego typu ani dla ich składników nie ustala się wartości NDS;
mieszaniny z procesów technologicznych, powstające najczęściej
w wyniku procesów wysokotemperaturowych, np.: dymy spawalni-
cze, dymy wulkanizacyjne, gazy spalinowe, produkty termicznej ob-
róbki tworzyw sztucznych, itd. Ich skład jakościowy i ilościowy za-
leży od warunków procesowych (temperatura, ciśnienie, obecność
tlenu). Oprócz składników zidentyfikowanych i o ustalonych warto-
ściach NDS (np. aldehydy czy WWA w dymach wulkanizacyjnych)
mieszaniny takie mogą zawierać również składniki niezidentyfiko-
wane; w niektórych państwach dla mieszanin tego typu ustanawiane
są odrębne normatywy higieniczne (np. w USA czy Szwecji ustano-
wiono wartości dopuszczalne dla dymów spawalniczych);
mieszaniny o określonym składzie, otrzymywane przez mieszanie
poszczególnych składników w określonych proporcjach w celu
uzyskania pożądanych właściwości użytkowych, np.: farby i lakie-
ry, kleje i preparaty chemii gospodarczej. Dla mieszanin tego typu
nie ustanawia się wspólnych normatywów higienicznych, znane są
natomiast wartości NDS ich głównych składników;
mieszaniny ropopochodne, stanowiące frakcje składników ropy
naftowej (mieszanina naturalna) wrzących w ustalonym zakresie
temperatury, np.: benzyna ekstrakcyjna, benzyna lakowa, paliwa
silnikowe, oleje silnikowe. Zarówno mieszaniny jak i ich składniki
mogą mieć przypisane wartości NDS;
mieszaniny złożone, występujące w powietrzu środowiska pracy w wy-
niku emisji pojedynczych substancji stosowanych w danym procesie.
11
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Stosowanie lub występowanie mieszanin wiąże się z koniecznością
rozstrzygnięcia, które spośród ich składników należy wytypować do badań.
Decyzja zależy od posiadanych możliwości analitycznych i interpretacyjnych.
Poniżej przedstawiono sposoby postępowania, poczynając od najbardziej
zalecanych:
identyfikacja i analiza ilościowa możliwie największej liczby poje-
dynczych składników wymaga zastosowania chromatografu ga-
zowego z detektorem masowym (MSD) i kolumną o odpowiedniej
rozdzielczości;
ilościowe oznaczanie sumy składników mieszaniny przydatne do
oznaczania składu mieszanin o składnikach charakteryzujących się
jedną wspólną wartością NDS (pył całkowity, pył respirabilny,
grawimetryczne oznaczanie par benzyny itp.);
ocena narażenia na podstawie pomiarów stężeń wybranej substan-
cji wskaznikowej, najczęściej substancji, dla której ustanowiono
wartość NDS, występującej w danej mieszaninie w największym
stężeniu lub będącej najbardziej lotnym składnikiem mieszaniny.
Przy wyborze substancji wskaznikowej należy kierować się rów-
nież toksycznością i bezwzględnie oznaczać składniki najbardziej
niebezpieczne dla zdrowia (substancje rakotwórcze o niskich war-
tościach NDS).
Ograniczenie zakresu badań do pomiarów pojedynczej substancji lub nie-
wielkiej liczby substancji w przypadku narażenia na mieszaniny można stosować
jedynie wtedy, kiedy nie ma dostępnych metod oznaczania wszystkich składni-
ków, nie wszystkie składniki mieszaniny dają się zidentyfikować, a dla wielu
składników brakuje możliwości interpretacji wyników (brak wartości NDS).
3.2. Określenie warunków na stanowisku pracy
W przeciwieństwie do identyfikacji potencjalnego narażenia, opartej
głównie na opisach procesów technologicznych, dokumentach i innych zró-
12
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
dłach pisanych, określenie warunków na stanowisku pracy wymaga dokład-
nych oględzin ocenianych stanowisk oraz przeprowadzenia rozmów z pracow-
nikami i przedstawicielami nadzoru technicznego. Celem określenia warunków
na stanowiskach pracy jest zidentyfikowanie możliwych zródeł narażenia i ich
dynamiki oraz uzyskanie innych informacji niezbędnych do ewentualnego wy-
typowania pracowników do badań, podjęcia decyzji, czy będą to badania oparte
na losowym wyborze pracowników w ramach grupy jednorodnego narażenia
(GJN), czy też na pomiarze najgorszego przypadku.
W ramach określania warunków na stanowisku pracy należy uzyskać
odpowiedzi na wiele pytań dotyczących takich zagadnień, jak:
procesy produkcyjne rodzaj procesu (np. spawanie, szlifowanie, re-
akcja chemiczna, ekstrakcja, proces wysokotemperaturowy, malowa-
nie), jego charakter (operacja ciągła, elementy procesu powtarzające
się cyklicznie, przebieg cyklu, etapy związane ze zwiększonym nara-
żeniem itp.), jakie substancje chemiczne są używane i kiedy, czy mo-
gą być zastąpione lub wyeliminowane i jaka jest wydajność produkcji
(przekraczanie planu czy praca na pół mocy produkcyjnych);
usytuowanie stanowisk pracy schemat przestrzenny procesu
technologicznego/linii produkcyjnej, stanowiska pracy i co wpływa
na ich lokalizację;
wykonywane czynności i techniki pracy jakie konkretnie zadania
wykonują poszczególni pracownicy i jaki bezpośredni wpływ mają
wykonywane czynności na narażenie, czy jest to praca ręczna, czy
zautomatyzowana; indywidualne techniki i ułatwienia pracy oraz
ich wpływ na potencjalne narażenie, czynniki ergonomiczne
w planowaniu stanowisk pracy, itp.;
zródła emisji (narażenia) np. otwarty pojemnik z substancjami,
proces wysokotemperaturowy, ręczne dodawanie, rozładowywanie
lub transport substancji, nieszczelna instalacja, schnące powierzch-
nie po malowaniu lub innym procesie;
charakter pracy czy jest to praca zmianowa, a jeżeli tak, to czy
i jak mogą się różnić warunki na poszczególnych zmianach, czy
praca ma charakter sezonowy, ile stanowisk (miejsc) pracy obsłu-
guje jeden pracownik i jak są one względem siebie usytuowane,
czy i jak często zdarzają się sytuacje nietypowe i awarie;
13
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
chronometraż pracy poszczególnych pracowników, jednorodność
narażenia, możliwość wystąpienia stężeń pikowych, praca w nad-
godzinach, skrócony czas pracy, itp.;
techniczne środki prewencji wentylacja (ogólna, miejscowa, natu-
ralna wymuszona), jej skuteczność, środki ochrony indywidualnej
czy są zapewnione, należycie konserwowane i sprawdzane, odpo-
wiednie do występującego narażenia, czy pracownicy je stosują, itp.
Niezależnie od informacji uzyskanych od służb BHP, nadzoru i samych
pracowników, w wielu przypadkach możliwość występowania narażenia moż-
na ocenić na podstawie wnikliwej obserwacji. O narażeniu świadczyć mogą
m.in.: pył na ścianach pomieszczenia czy znajdujących się w nim maszynach
i urządzeniach, ściany i podłoga pokryte lepką substancją, najprawdopodobniej
pochodzącą z procesu technologicznego, wyrazny zapach substancji chemicz-
nych, uczucie podrażnienia błon śluzowych oczu lub gardła podczas inspekcji
zakładu. Na tym etapie postępowania użyteczne jest posługiwanie się szybką
metodą identyfikacji potencjalnych zródeł narażenia w postaci wskazników
rurkowych czy analizatorów par i gazów o bezpośrednim odczycie. Nie może
to zastąpić pomiarów na stanowiskach pracy, lecz pozwoli odpowiedzieć na
pytanie, czy pomiary takie są potrzebne.
Zakończeniem rozeznania wstępnego jest wyciągnięcie jednego z na-
stępujących wniosków:
narażenie na czynniki chemiczne jest mało prawdopodobne, proces
technologiczny jest dobrze poznany, nie przewiduje się zmian
w technologii pomiary nie są potrzebne
narażenia na czynniki chemiczne nie da się wykluczyć, niezbędne
jest zastosowanie dalszych etapów procedury oceny narażenia za-
wodowego
narażenie na czynniki chemiczne jest bardzo duże, należy możliwie
szybko wykonać pomiary i zastosować działania zaradcze.
14
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
4. Badania podstawowe
Badania podstawowe, stanowiące kolejny etap postępowania w ocenie
narażenia zawodowego, według PN 689:2002 (pkt 5.1.4.2), i mające na celu
uzyskanie ilościowych, szacunkowych informacji o narażeniu, nie wiążą się
z koniecznością wykonywania pomiarów. Zalecane są one wówczas, gdy:
rozeznanie wstępne wskazuje możliwość występowania narażenia;
wprowadzany jest nowy proces technologiczny lub dokonuje się
istotnych zmian w stosowanym procesie;
ustanowiono wartość NDS dla substancji używanej w zakładzie, któ-
rej nie było w dotychczas obowiązującym wykazie NDS, w związku
z czym jej stężenia nie były mierzone lub interpretowane;
zmieniono wartość NDS i tym samym kryteria interpretacji wyni-
ków pomiarów.
W badaniach podstawowych uwzględnione są następujące zródła in-
formacji ilościowych:
wyniki wcześniej wykonanych pomiarów w danym zakładzie. Przy
rozpatrywaniu historycznych wyników pomiarów należy zwrócić
uwagę na to, czy stosowane w tym czasie metody analityczne były
zgodne z obecnymi wymaganiami odnośnie do metod analitycz-
nych (PN EN 482:2002) stosowanych w analizie zanieczyszczeń
powietrza. Dotyczy to zwłaszcza specyficzności (dawniej po-
wszechnie stosowano niespecyficzne metody kolorymetryczne),
oznaczalności (metody dostosowane były do obowiązujących wte-
dy, często znacznie wyższych wartości NDS) i niepewności
względnej. Należy również wziąć pod uwagę zmiany w procesach
technologicznych, które zaszły w czasie, jaki upłynął od przepro-
wadzonych pomiarów, i wpływ tych zmian na wartości stężeń;
15
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
wyniki pomiarów wykonanych przy podobnych instalacjach i pro-
cesach w innym zakładzie. Te wyniki należy rozpatrywać z dużą
ostrożnością, albowiem nawet w wypadku identycznych procesów,
w których używane są dokładnie te same substancje chemiczne,
stężenia w znacznym stopniu zależą od skuteczności wentylacji,
indywidualnych sposobów pracy, organizacji pracy itp.;
wiarygodne obliczenia, wykonane na podstawie znajomości procesu
technologicznego. Przykładowo, jeżeli w niewentylowanym po-
mieszczeniu o kubaturze 500 m3 w procesie technologicznym w cią-
gu zmiany roboczej używa się, jako rozpuszczalnika, ok. 10 kg ace-
tonu, z których 9,5 kg jest używane ponownie następnego dnia, teo-
retycznie maksymalne średnie stężenie acetonu w powietrzu po-
mieszczenia mogłoby wynosić 1000 mg/m3. Tego typu obliczenia są
wykonywane przy projektowaniu instalacji wentylacyjnych.
Należy zdawać sobie sprawę, że dane ilościowe uzyskane w wyniku
badań podstawowych mogą być traktowane jedynie jako orientacyjne i na ogół
nie są wystarczające do uprawnionego i wiarygodnego porównania stężeń
z wartościami dopuszczalnymi. Na ich podstawie można natomiast podjąć de-
cyzję o rezygnacji z pomiarów (jeżeli poziomy stężeń są o rząd wielkości niż-
sze od wartości dopuszczalnej lub narażenie wydaje się mało prawdopodobne,
a w procesie technologicznym nie są przewidywane żadne zmiany) lub o ko-
nieczności przeprowadzenia badań szczegółowych.
16
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
5. Badania szczegółowe
Zgodnie z zapisem PN EN 689:2002 (pkt 5.1.4.3) celem badań szcze-
gółowych jest uzyskanie zwalidowanych i wiarygodnych informacji o naraże-
niu w celu porównania wielkości narażenia z wartością dopuszczalną. Wiele
wątpliwości laboratoriów higieny pracy przy wykonywaniu oceny narażenia
i niezbędnych do tego pomiarów budzi hierarchia ważności zapisów w obu
dokumentach normatywnych dotyczących tego zagadnienia, tzn. PN EN
689:2002 i PN-Z-04008-7:2002. Powtarza się pytanie, zgodnie z którą z wy-
mienionych norm powinno się właściwie wykonywać pomiary. Dodatkowym
zródłem nieporozumień jest wprowadzenie obcego dotychczasowej praktyce
oceny narażenia w Polsce podziału na pomiary stężenia czynnika chemicznego
w powietrzu (prowadzone w ramach badań szczegółowych) w celu oceny nara-
żenia przez porównanie z wartością dopuszczalną (rozdz. 5.2 normy PN-EN
689:2002), oraz na pomiary okresowe (rozdz. 6 normy PN-EN 689:2002)
w celu długoterminowego sprawdzania skuteczności zastosowanych środków
prewencji. Wyjaśnienie wymienionych kwestii jest następujące:
norma PN EN 689:2002 zawiera wytyczne prowadzenia pomiarów
i oceny narażenia zawodowego na czynniki chemiczne i podaje
wskazówki oraz zalecenia przydatne do tego celu, a także przykła-
dy stosowania zalecanych procedur w postaci załączników infor-
macyjnych;
podana w wymienionej normie strategia pomiarowa (rozdz. 5.2 wraz
z podrozdziałami) dotyczy pierwszych pomiarów w danym zakła-
dzie pracy, pierwszych pomiarów po bardzo długiej przerwie,
a także po istotnej zmianie procesu technologicznego. Takich wła-
śnie sytuacji dotyczą zapisy odnoszące się do pomiaru najgorszego
przypadku (pkt 5.2.3.2) oraz liczby pracowników do badań
(pkt 5.2.1);
17
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
ogólne zalecenia odnoszące się do rutynowej kontroli zgodności
warunków pracy z wartościami dopuszczalnymi podano w rozdz. 6
PN EN 689:2002, dotyczącym pomiarów okresowych;
szczegółowe zasady prowadzenia wymienionych wyżej rutyno-
wych pomiarów reguluje PN-Z-04008-7:2002. Chociaż zawarte
w niej postanowienia są dość szczegółowe i wyczerpujące, nie spo-
sób przewidzieć wszystkich możliwych sytuacji. Dlatego w przy-
padkach nieobjętych normą należy postępować zgodnie z postano-
wieniami PN-EN 689:2002, kierując się własnym osądem profe-
sjonalnym. Przydatne do tego celu mogą być również niniejsze wy-
tyczne lub załączniki informacyjne normy PN-EN 689:2002,
zwłaszcza załączniki E i D.
Najbardziej wiarygodne wyniki oceny narażenia zawodowego uzyskuje
się za pomocą dozymetrii indywidualnej. Pomiary stacjonarne mogą być rów-
nież wykorzystane, jeżeli przeprowadzono je w sposób umożliwiający taką
ocenę.
18
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
6. Dozymetria indywidualna
Dozymetria indywidualna jest optymalną metodą pobierania próbek
powietrza do oceny narażenia zawodowego, ponieważ zastosowanie umiesz-
czonego na pracowniku dozymetru aktywnego (pompka z próbnikiem) lub
pasywnego gwarantuje, że próbka jest pobierana w strefie oddychania pracow-
nika bez względu na charakter jego pracy i wykonywane czynności.
6.1. Wybór pracowników do badań
Objęcie pomiarami wszystkich pracowników nie jest ani możliwe, ani
ze względu na ogromne koszty uzasadnione. Wybór pracowników powinien
być przeprowadzony w sposób zapewniający reprezentatywność wyników po-
miarów przy minimalizacji kosztów. W praktyce mogą być zastosowane, w za-
leżności od potrzeb i zadań, dwa sposoby postępowania pomiar najgorszego
przypadku i losowy wybór pracowników z grupy jednorodnego narażenia (GJN).
6.1.1. Pomiar najgorszego przypadku
Wybór do badań narażenia jednego lub kilku najbardziej narażonych
pracowników jako najgorszego przypadku jest niewątpliwie najtańszą meto-
dą uzyskania informacji o najwyższych możliwych poziomach narażenia, jed-
nak z jej stosowaniem wiąże się wiele niebezpieczeństw i pułapek.
19
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Na wybór najgorszego przypadku silnie rzutują warunki w miejscu
pracy. Jeżeli warunki te charakteryzuje duża zmienność z dnia na dzień, nie-
rytmiczność produkcji, zależność od pory roku itp., najgorsze przypadki
wybrane na różnych zmianach roboczych w tym samym zakładzie mogą być
różne. Wybór najgorszego przypadku, jako subiektywny, wymaga od higieni-
sty przemysłowego, który tego wyboru dokonuje i interpretuje wyniki pomia-
rów, ogromnego doświadczenia i umiejętności zawodowych. Wynikiem braku
doświadczenia może być wytypowanie niewłaściwego pracownika na zle wy-
branej zmianie roboczej i w efekcie niedoszacowanie narażenia oraz związane-
go z nim ryzyka dla zdrowia zatrudnionych lub przeszacowanie, z czym mogą
się wiązać nakłady poniesione przez pracodawcę na rozwiązanie nieistniejące-
go problemu. Z wymienionych względów należy się kierować następującymi
zasadami:
pomiar najgorszego przypadku może dotyczyć wyłącznie pierw-
szych pomiarów w danym zakładzie, a nie pomiarów rutynowych;
wybór pracownika/pracowników powinien być dokonywany przez
osoby o wysokich kwalifikacjach i doświadczeniu w ocenie nara-
żenia zawodowego, z należytą starannością i na podstawie dobrej
znajomości procesów technologicznych;
nawet w grupie pracowników o zbliżonym narażeniu można zna-
lezć pracownika bardziej narażonego od pozostałych z powodu in-
dywidualnego sposobu pracy, niestaranności lub czynników ergo-
nomicznych (np. w przypadku zródła emisji umiejscowionego na
pewnej wysokości, pracownicy o wysokim wzroście będą bardziej
narażeni);
zaleca się, w celach porównawczych, oprócz najgorszego przy-
padku wytypować do badań również pracowników mniej nara-
żonych;
pomiar najgorszego przypadku powinien bezwzględnie obejmo-
wać całą zmianę roboczą.
20
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
6.1.2. Wybór pracowników z grupy jednorodnego narażenia
Za celowością podziału na grupy jednorodnego narażenia przemawiają
następujące argumenty:
brak możliwości technicznych i ekonomicznych objęcia pomiarami
wszystkich pracowników
mniejsza zmienność stężeń w dobrze dobranych jednorodnych grupach
możliwość skoncentrowania dostępnych środków na grupie pra-
cowników o największym lub najistotniejszym narażeniu.
Z punktu widzenia oceny narażenia za jednorodną grupę uważa się
pracowników o zbliżonym poziomie i profilu narażenia. Jednakże wielkości
stężeń, na które są narażeni poszczególni pracownicy, znane są w zasadzie nie
wcześniej niż po wykonaniu oznaczeń pobranych próbek powietrza i w prakty-
ce dopiero wyniki pomiarów stanowią podstawę do weryfikacji prawidłowości
dokonanego podziału. Zgodnie z PN-EN 689:2002 pkt 5.2.1 pracownicy, któ-
rych narażenie jest mniejsze od � lub większe od dwóch średnich arytmetycz-
nych dla grupy, nie powinni być do tej grupy zaliczani, a prawidłowość doko-
nanego podziału trzeba zweryfikować.
Przy podziale pracowników na GJN należy brać pod uwagę:
podobieństwo wykonywanych zadań i czynności, co nie zawsze
pokrywa się z zatrudnieniem na tych samych stanowiskach pracy
narażenie na te same czynniki chemiczne
przebywanie w podobnej odległości od zródeł emisji, wyciągów
i innych urządzeń wpływających na wysokość stężenia.
Ocenie powinno podlegać narażenie wszystkich podstawowych grup
pracowników, zatrudnionych w kontakcie z substancjami chemicznymi. Jeżeli
dostępne środki techniczne nie pozwalają na przeprowadzenie pomiarów dla
wszystkich grup pracowników w tym samym czasie (na tej samej zmianie ro-
boczej), w pierwszej kolejności należy objąć pomiarami grupę o spodziewa-
nym najwyższym narażeniu, aby możliwie szybko podjąć działania zaradcze
w razie stwierdzenia przekroczeń wartości dopuszczalnych.
Jeżeli liczebność danej GJN wynosi do 6 osób na jednej zmianie robo-
czej, pomiarami należy objąć wszystkich przedstawicieli grupy.
21
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
W przypadku GJN składającej się z 7 lub więcej osób do badań należy
wytypować co najmniej 6 pracowników, przy czym liczba wybranych pracow-
ników powinna być tym większa, im mniej wiadomo o środowisku pracy będą-
cym przedmiotem pomiarów, im większa jest zmienność przewidywanych
stężeń, a także im bliższe wartościom dopuszczalnym są spodziewane poziomy
stężeń. Zaleca się, by liczba wytypowanych pracowników wynosiła 2 n (po
zaokrągleniu w górę do najbliższej liczby całkowitej), gdzie n oznacza liczeb-
ność grupy jednorodnego narażenia. Wybór pracowników do badań należy
przeprowadzić losowo, posługując się do tego celu tablicą liczb losowych za-
wartą w załączniku C do normy PN-Z-04008-7:2002.
Uwaga Kontrowersyjny zapis w pkt 5.2.1 normy PN-EN 689:2002 o ogólnej zasadzie naka-
zującej wykonanie pobierania próbek przynajmniej dla jednego zatrudnionego
w dziesięcioosobowej, prawidłowo określonej jednorodnej grupie należy rozumieć
jako obowiązek objęcia pomiarami przynajmniej jednego przedstawiciela każdej
grupy pracowników w pierwszych, lub pierwszych po długiej przerwie pomiarach
czynników chemicznych, a także po istotnej zmianie procesu technologicznego
w danym zakładzie w celu identyfikacji zagrożeń i najbardziej narażonych grup za-
wodowych. Natomiast zalecenia dotyczące liczby pracowników wybranych z GJN
w rutynowych pomiarach narażenia zawarte są w załączniku D normy; zalecenia te
(co najmniej 6 pracowników) są zgodne z postanowieniami PN-Z-04008-7:2002
i niniejszymi wytycznymi.
6.2. Czas pobierania próbek
Zaleca się, by łączny czas pobierania próbek powietrza za pomocą dozy-
metrii indywidualnej był zgodny z okresem odniesienia dla wartości dopuszczal-
nej, czyli wynosił 8 godzin, jeżeli wyniki pomiarów porównywane są z wartością
NDS. Objęcie pomiarami całego okresu zmiany roboczej nie zawsze jest technicz-
nie możliwe. Należy zdawać sobie sprawę, że czas nieobjęty pomiarami znacznie
osłabia wiarygodność pomiarów i możliwości interpretacyjne. Dlatego łączny czas
pobierania próbek nie może być krótszy niż 75% czasu trwania zmiany roboczej
(6 godzin dla zmiany 8-godzinnej; 4,5 godziny dla zmiany 6-godzinnej, itp.). Ten
krótszy czas pobierania próbek jest dopuszczalny, pod warunkiem że jest on repre-
22
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
zentatywny dla całej zmiany roboczej (na podstawie dobrej znajomości procesu
technologicznego wykluczono występowanie szczególnie wysokich stężeń i in-
nych nietypowych zdarzeń w czasie nieobjętym pomiarami).
Za pomocą pompki indywidualnej z próbnikiem umieszczonym w stre-
fie oddychania pracownika należy pobrać kolejno, w zależności od spodziewa-
nej wysokości stężeń, do 5 próbek powietrza obejmujących łącznie co najmniej
75% czasu trwania zmiany roboczej, przy czym większemu stężeniu powinna
odpowiadać większa liczba próbek (aby uniknąć przebicia sorbentu lub przeła-
dowania filtra).
Czas pobierania 1 próbki powietrza uzależniony jest również od wy-
magań metody analizy oznaczanej substancji.
Do pobierania próbek powietrza można zastosować również dozymetry
pasywne, umieszczając w strefie oddychania pracownika 1 lub jeżeli zacho-
dzi taka potrzeba więcej dozymetrów pasywnych na co najmniej 75% czasu
trwania zmiany roboczej.
Jeżeli dla oznaczanej substancji ustanowiono wartość NDSCh, należy
również ocenić zgodność warunków pracy z tym normatywem, co omówiono
w rozdz. 8 niniejszych wytycznych.
6.3. Obliczanie wskazników narażenia
W przypadku próbek powietrza pobranych z zastosowaniem dozyme-
trii indywidualnej wskaznikiem narażenia jest stężenie średnie ważone dla
zmiany roboczej (Cw), obliczone z uwzględnieniem czasu pobierania poszcze-
gólnych próbek z następującego wzoru
C1 �"t1 + C2 �"t2 +...+ Cn �"tn
Cw =
(2)
t1 + t2 +... + tn
w którym:
C1, C2, ... Cn stężenia otrzymane w wyniku oznaczania poszczególnych próbek
(mg/m3)
t1, t2, ... tn czas pobierania poszczególnych próbek (h).
23
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Wzór ten różni się od wzoru (1), gdyż strategia pomiarowa dopuszcza
objęcie pomiarami 75% czasu zmiany roboczej (6 z 8 godzin), brakuje nato-
miast informacji, jakie było stężenie w okresie nieobjętym pomiarami z przy-
czyn organizacyjnych i czy stężenie to mogło w istotny sposób odbiegać od
stwierdzonych wartości. Ta sytuacja zasadniczo różni się od przypadku,
w którym narażenie trwa dłużej lub krócej niż 8 godzin, dlatego wzór (1) nie
może być tu stosowany. Wyniki oznaczeń dotyczą bowiem poszczególnych
próbek, a nie okresów pomiarowych.
Jeżeli do oceny narażenia zawodowego pobrano 1 próbkę powietrza, obej-
mującą co najmniej 75% czasu trwania zmiany roboczej, zgodnie ze wzorem (2)
wynik oznaczenia tej próbki odpowiada stężeniu średniemu ważonemu (C1 = Cw).
Jeżeli w niektórych próbkach, pobranych z zastosowaniem dozymetrii
indywidualnej w strefie oddychania pracownika przebywającego w ciągu całej
zmiany roboczej w jednym pomieszczeniu, stwierdza się stężenia niższe od
oznaczalności zastosowanej metody analitycznej, w obliczeniach stężenia śred-
niego ważonego uwzględnia się liczbę odpowiadającą � oznaczalności metody.
Jeżeli we wszystkich próbkach pobranych z zastosowaniem dozymetrii
indywidualnej w strefie oddychania danego pracownika stwierdza się stężenia
niższe od oznaczalności metody, nie ma potrzeby obliczania stężenia średniego
ważonego i przyjmuje się, że stężenie substancji w czasie zmiany roboczej jest
niższe od oznaczalności metody.
Jeżeli czynność związana z narażeniem na czynnik chemiczny trwa
np. 2 godziny i okres ten jest objęty pomiarem stężenia, po czym pracownik
nie jest narażony na dany czynnik (przebywa w innym pomieszczeniu lub
w innym miejscu), to C2 = 0 i tę wartość stężenia należy wstawić do wzoru
(2) przy obliczaniu Cw.
Uwaga Ze względu na dość powszechne mylenie i zamienne stosowanie pojęć granica
wykrywalności , granica oznaczania ilościowego , oznaczalność metody , trzeba
zaznaczyć, że w niniejszych wytycznych pod pojęciem oznaczalność metody , po-
dobnie jak w PN-Z-04008-7:2002 i innych normach metodycznych, rozumiana jest
dolna granica zakresu pomiarowego metody.
24
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
7. Pomiary stacjonarne
Pomiary stacjonarne są wyborem z konieczności laboratorium, które
je wykonuje, nie jest wyposażone w pompki indywidualne ani w dozymetry
pasywne. Pomiary takie mogą być stosowane do oceny narażenia zawodowego,
jeżeli prowadzone są w sposób zapewniający reprezentatywność pobranych
próbek dla rzeczywistego przebiegu narażenia. W celu uzyskania reprezenta-
tywności, należy spełnić następujące warunki:
liczba i sposób pobierania próbek powietrza powinny być uzależ-
nione od rodzaju stanowiska pracy i charakteru procesu technolo-
gicznego
próbki wyrywkowe powinny być pobierane w sposób losowy
losowymi pomiarami powinno być objęte co najmniej 75% czasu
trwania danego okresu pomiarowego.
Jeśli powyższe warunki są spełnione, stężenie średnie z pomiarów
przeprowadzonych w każdym z okresów pomiarowych jest zawarte w prze-
dziale wokół średniej geometrycznej, którego granice zależą są od geometrycz-
nego standardowego odchylenia wyników pomiarów, liczby pobranych próbek
i przyjętego poziomu ufności, który dla oceny narażenia zawodowego wynosi
0,95 (95%). Sposób przeprowadzenia pomiarów stacjonarnych w celu oceny
zgodności warunków pracy z NDS oraz obliczania wskazników narażenia do-
kładnie opisano w rozdz. 5.1 normy PN-Z-04008-7:2002. Dalej zostały przed-
stawione podstawowe zapisy tego rozdziału.
25
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
7.1. Wybór miejsca pobierania próbek
Punkty pomiarowe powinny być zlokalizowane możliwie blisko sta-
nowisk (miejsc wykonywania) pracy, przy czym próbnik powinien być
umieszczony na wysokości dróg oddechowych. Próbki powietrza należy pobie-
rać przy każdym ze stanowisk (miejsc wykonywania) pracy w okresie przeby-
wania na nim pracownika. Jeżeli pracownik (lub grupa pracowników) obsługu-
je w czasie zmiany roboczej więcej niż 3 stanowiska lub jego miejscem pracy
jest całe pomieszczenie, punkty pomiarowe należy wybrać w sposób losowy,
przy czym ich liczba zależy od liczby zatrudnionych oraz wielkości pomiesz-
czenia. Zaleca się ustanowienie 1 punktu pomiarowego na każdych 4 pracow-
ników, jednak nie więcej niż 6 punktów pomiarowych w pomieszczeniu. Licz-
ba ta odpowiada liczbie pracowników wytypowanych losowo do badań z GJN
w dozymetrii indywidualnej. Wyniki pomiarów przeprowadzonych w tak wy-
branych punktach uważa się za równocenne i dotyczące wszystkich pracowni-
ków wykonujących czynności zawodowe w tym pomieszczeniu.
7.2. Liczba próbek i ich rozłożenie w czasie
Liczba próbek, jakie należy pobrać, zależy od spodziewanej zmienno-
ści stężeń oznaczanych substancji w powietrzu. Planując ich rozłożenie w cza-
sie, powinno się mieć na uwadze fakt, że próbki te są reprezentatywne jedynie
dla tego odcinka czasu, w którym zostały w sposób losowy pobrane.
Czas pobierania jednej próbki powietrza wynika z wymagań metody
analitycznej zastosowanej do oznaczania danej substancji; nie może być krót-
szy niż 5 minut (PN-Z-04008-7:2002, pkt 3.4). Aączny czas pobierania wszyst-
kich próbek w danym okresie pomiarowym nie powinien być krótszy niż
1 godzina (PN-Z-04008-7:2002, pkt 5.1.2). W praktyce, czas pobierania
1 próbki w pomiarach stacjonarnych w zasadzie nie przekracza 30 minut (choć
zdarzają się również dłuższe jednostkowe okresy pobierania).
26
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Zasady dotyczące ustalania minimalnej liczby próbek w najczęściej
spotykanych sytuacjach przemysłowych są następujące:
a) pracownik obsługuje stale jedno stanowisko (miejsce wykonywania)
pracy przy jednorodnym procesie technologicznym (niewielka zmien-
ność stężeń lub brak wyodrębnionych etapów różniących się pozioma-
mi stężeń substancji chemicznych); w czasie zmiany roboczej lub
w okresie równym co najmniej 75% czasu jej trwania należy pobrać
w sposób losowy co najmniej 5 próbek powietrza, a w przypadku za-
nieczyszczeń pyłowych co najmniej 4;
b) pracownik obsługuje stale jedno stanowisko (miejsce wykonywania)
pracy przy procesie technologicznym składającym się z kilku etapów
(lub 2-3 stanowiska w czasie zmiany roboczej); zmianę roboczą należy
podzielić na 2-3 co najmniej 2-godzinne okresy pomiarowe charaktery-
zujące się względnie stałym stężeniem oznaczanych substancji (lub
przebywaniem pracownika na danym stanowisku). W ciągu każdego
okresu pomiarowego (lub co najmniej 75% czasu jego trwania) należy
pobrać losowo co najmniej 4 próbki powietrza;
Podział zmiany roboczej na co najmniej 2-godzinne okresy pomiarowe
wynika z trudności związanych z losowym pobraniem 4 próbek powie-
trza w czasie krótszym niż 2 godziny. Jeżeli czas pobierania 1 próbki
wynosi 30 minut, próbki powietrza należy pobierać w sposób ciągły;
pobieranie losowe w takich sytuacjach, z oczywistych względów, nie
jest ani wskazane, ani możliwe.
Okres pomiarowy nie musi być ciągły jeżeli pewna krótkotrwała
czynność związana z emisją substancji chemicznych (lub wymagająca
przejścia pracownika do innego miejsca wykonywania pracy) powtarza
się kilkakrotnie w pewnych odstępach czasu w trakcie zmiany robo-
czej, można ją potraktować łącznie jako jeden okres pomiarowy. Sytu-
acje tego typu są dość powszechne w przemyśle chemicznym i farma-
ceutycznym.
c) pracownik (lub grupa pracowników) obsługuje więcej niż 3 stanowiska
lub miejscem pracy jest całe pomieszczenie; w każdym z punktów po-
miarowych, wybranych zgodnie z wcześniej podanymi regułami, nale-
ży pobrać w sposób losowy co najmniej 5 próbek powietrza w ciągu
co najmniej 75% czasu trwania zmiany roboczej. Próbki pobrane
27
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
w różnych punktach pomiarowych należy traktować w ocenie naraże-
nia zawodowego jako równorzędne.
Uwaga W związku z niejednoznacznością w języku polskim terminu stanowisko pracy ,
trzeba podkreślić, że zarówno w PN-Z-04008-7:2002 jak i w niniejszych wytycznych
pod pojęciem stanowiska pracy rozumie się, zgodnie z definicjami zawartymi
w rozporządzeniu ministra pracy i polityki społecznej z 26 września 1997 r. w spra-
wie ogólnych przepisów BHP (jednolity tekst: DzU 2003, nr 169, poz. 1650) oraz
w normach europejskich PN-EN 689:2002 i EN 1540:1998, miejsce wykonywania
pracy, a nie funkcje wypełniane przez pracownika (przestrzeń pracy, wraz z wyposa-
żeniem w środki i przedmioty pracy, w której pracownik lub zespół pracowników wy-
konuje pracę). Zgodnie z tym logiczne jest, że dla osoby zatrudnionej na stanowisku
dyrektora stanowiskiem pracy jest gabinet dyrektora, a dla osoby zatrudnionej na
stanowisku spawacza stanowiskiem (stanowiskami) pracy jest miejsce (miejsca),
w którym wykonuje spawanie.
7.3. Obliczanie wskazników narażenia
Posługując się otrzymanymi wynikami oznaczeń, należy obliczyć:
wartości logarytmów stężeń substancji w poszczególnych pobra-
nych próbkach ( lg X )
i
średnią arytmetyczną logarytmów ( lg X ), która odpowiada loga-
g
rytmowi średniej geometrycznej, ze wzoru
n
"lg Xi
(3)
i=1
lg X =
g
n
w którym:
n liczba próbek pobranych w danym okresie pomiarowym/zmianie
roboczej.
Wielkość ta, po odlogarytmowaniu jest średnią geometryczną wyników
oznaczeń, X , w danym okresie pomiarowym/zmianie roboczej.
g
W przypadku stwierdzenia w próbce stężenia niższego od oznaczalno-
ści metody, oblicza się logarytm z liczby stanowiącej � wartości ozna-
czalności metody.
28
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
logarytm geometrycznego standardowego odchylenia (lg Sg) z nastę-
pującego wzoru
n
"(lg X - lg Xi )2
g
(4)
i=1
lg Sg =
n -1
Logarytmy, odpowiednio dolnej (DG) i górnej (GG) granicy przedziału
ufności dla średniej wyników pomiarów, oblicza się ze wzorów
lg Sg
lg DG = lg X - t �"
(5)
g
n
lg Sg
lgGG = lg X + t �"
(6)
g
n
w których:
t wartość parametru Studenta-Fishera dla prawdopodobieństwa 0,95
i liczby stopni swobody n 1 (PN-Z-04008-7:2002, zał. B).
Wielkości te, po odlogarytmowaniu stanowią odpowiednio dolną i gór-
ną granicę przedziału ufności, w którym z prawdopodobieństwem 95% znajdu-
je się średnie stężenie substancji w danym okresie pomiarowym. Jeżeli okres
pomiarowy pokrywa się ze zmianą roboczą, obliczone wartości X , DG i GG
g
mogą być wykorzystane bezpośrednio do oceny narażenia zawodowego. Jeśli
jest kilka okresów pomiarowych w czasie jednej zmiany roboczej, wartości
średniej geometrycznej i granic przedziału ufności oblicza się jako średnie
ważone odpowiednich wielkości z poszczególnych okresów zgodnie ze wzo-
rem (1), podstawiając w nim jako stężenia odpowiednio DGi, GGi lub X
gi
w poszczególnych okresach pomiarowych. Dla 8-godzinnej zmiany roboczej
suma czasów trwania poszczególnych okresów pomiarowych powinna wynosić
8 godzin.
Jeżeli którykolwiek z okresów pomiarowych lub 75% czasu jego trwa-
nia są objęte pomiarami ciągłymi (np. 4 próbki 30-minutowe w ciągu
2-godzinnego okresu pomiarowego), należy obliczyć średnie stężenia substan-
29
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
cji w danym okresie (średnia arytmetyczna, jeżeli czas pobierania wszystkich
próbek był jednakowy, lub średnia ważona z uwzględnieniem czasu pobierania
poszczególnych próbek, jeżeli nie był on jednakowy). Taką średnią dla danego
okresu pomiarowego trzeba podstawiać do wzoru (1) przy obliczaniu średnich
ważonych średniej geometrycznej X oraz granic przedziału ufności DGw
gw
i GGw (w pomiarach ciągłych, obejmujących cały okres pomiarowy, średnia
jest de facto jednocześnie także dolną i górną granicą przedziału ufności dla
tego okresu).
Jeżeli wyniki oznaczeń wszystkich próbek pobranych w czasie jednego
z okresów pomiarowych są poniżej oznaczalności metody, do obliczania od-
powiednich średnich ważonych według wzoru (1), ze względów praktycznych,
przyjmuje się, że zarówno X , DG jak i GG dla tego okresu pomiarowego
g
wynoszą zero.
Jeżeli wyniki oznaczeń wszystkich próbek pobranych w czasie całej
zmiany roboczej są niższe od oznaczalności metody, przyjmuje się, że średnie
stężenie substancji w czasie zmiany roboczej jest niższe od oznaczalności
metody.
30
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Pomiary w celu oceny zgodności
8.
warunków pracy z NDSCh
Krótkotrwałe ograniczenia dopuszczalnego poziomu narażenia są
wprowadzane w celu zapobiegania wystąpieniu ostrych skutków działania sub-
stancji w krótkim czasie w warunkach, gdy stężenie średnie ważone nie prze-
kracza wartości NDS. Mają one zabezpieczać pracowników głównie przed
działaniem drażniącym, przewlekłym lub nieodwracalnym uszkodzeniem tka-
nek, a także przed takim działaniem narkotycznym, które mogłoby zwiększać
prawdopodobieństwo występowania wypadków przy pracy lub powodować
obniżenie wydajności pracy. W związku ze zmianą definicji NDSCh na zgodną
z przepisami Unii Europejskiej opracowano arkusz zmian do PN-Z-04008-
7:2002, dostosowywujący zasady pobierania próbek powietrza do nowej
(podanej w rozdz. 2) definicji NDSCh ze zmienionym okresem odniesienia.
Zarówno w pomiarach stacjonarnych jak i w dozymetrii indywidualnej sposób
postępowania uzależniony jest od jednorodności procesu technologicznego.
8.1. Pomiary stacjonarne
W ocenie zgodności warunków pracy z NDSCh należy stosować na-
stępujące zasady:
zaklasyfikować stanowiska pracy zgodnie z kategoriami wymienio-
nymi w punkcie 5.1.2 normy PN-Z-04008-7:2002 (pracownik ob-
sługuje jedno stanowisko miejsce wykonywania pracy przy jedno-
rodnym procesie technologicznym; pracownik obsługuje jedno sta-
nowisko miejsce wykonywania pracy przy procesie technologicz-
nym składającym się z kilku etapów o zróżnicowanej emisji sub-
31
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
stancji; pracownik obsługuje 2 lub 3 stanowiska miejsca wyko-
nywania pracy; pracownik lub grupa pracowników obsługuje więcej
niż 3 stanowiska miejsca wykonywania pracy);
w pierwszym przypadku nie trzeba wykonywać pomiarów stężenia
chwilowego, nie ma bowiem żadnych podstaw do wytypowania
okresu występowania szczególnie wysokich stężeń, jeżeli proces
technologiczny jest jednorodny;
w trzech pozostałych przypadkach w przewidywanych okresach
występowania szczególnie wysokich stężeń pobrać co najmniej
dwie 15-minutowe próbki powietrza. Próbki te powinny być pobra-
ne niezależnie od próbek pobieranych losowo do oceny zgodności
warunków pracy z NDS;
do oceny stężenia chwilowego należy wybrać dwie próbki, w któ-
rych stężenie oznaczanego związku było najwyższe. Mogą to być
również próbki pobrane losowo, jeżeli uzasadnia to wielkość stęże-
nia. Może się bowiem okazać, że w przewidywanym okresie wystę-
powania szczególnie wysokich stężeń, nie były one wyższe niż
w próbkach pobranych losowo.
W żadnej z 15-minutowych próbek stężenie nie powinno być wyższe
od NDSCh, a jeżeli jest ono równe NDSCh, to takie stężenie nie powinno
utrzymywać się dłużej niż 15 minut. Stężenie równe NDSCh może występo-
wać w co najwyżej 2 próbkach powietrza, przy czym odstęp czasu między tymi
próbkami nie powinien być krótszy od 60 minut.
8.2. Dozymetria indywidualna
Zalecany sposób postępowania jest następujący:
podjąć decyzję, czy mamy do czynienia z jednorodnym procesem
technologicznym o niewielkiej zmienności stężeń. W przypadku
jednorodnego procesu technologicznego nie ma potrzeby wykony-
wania dodatkowych pomiarów do oceny stężenia chwilowego;
32
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
jeżeli do oceny stężenia chwilowego niezbędne jest wykonanie
pomiarów (duża zmienność stężeń), pobrać za pomocą drugiej
pompki indywidualnej (lub dodatkowych dozymetrów pasywnych)
co najmniej 2 próbki 15-minutowe w spodziewanych okresach wy-
stępowania szczególnie wysokich stężeń;
można również, choć jest to znacznie mniej wygodne, w ramach
pobierania próbek do oceny stężenia średniego zaplanować pobra-
nie co najmniej 2 próbek 15-minutowych w spodziewanych okre-
sach występowania szczególnie wysokich stężeń. Wyniki oznaczeń
tych próbek powinny być wykorzystane do oceny zgodności wa-
runków pracy zarówno z NDSCh jak i NDS (obliczanie stężenia
średniego ważonego);
interpretacja wyników oznaczeń tak pobranych próbek powietrza
jest identyczna z przyjętą dla pomiarów stacjonarnych.
Należy podkreślić, że NDSCh jest traktowane jedynie jako dodatkowy
normatyw higieniczny, uzupełniający w stosunku do NDS, jednakże obligato-
ryjny dla substancji, dla których go ustanowiono, w związku z czym badanie
zgodności warunków pracy tylko z NDSCh, bez pomiarów średniego ważone-
go stężenia, jest niedopuszczalne.
33
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
9. Interpretacja wyników pomiarów
Ustanowione przez ministra pracy i polityki społecznej wartości nor-
matywów higienicznych są prawnie wiążące, a zatem narażenie na czynniki
chemiczne każdego pojedynczego pracownika nie powinno przekraczać okre-
ślonych wartości dopuszczalnych. Wszystkie wymagania wynikające z nor-
matywów higienicznych NDS oraz NDSCh (jeżeli taką wartość dla danej
substancji ustalono) powinny być spełnione równocześnie. Przekroczenie
któregokolwiek z nich powoduje, że warunki nie mogą być uznane za bez-
pieczne. Oceniając narażenie zawodowe na kilka współwystępujących sub-
stancji chemicznych, należy również rozważyć i w miarę potrzeby uwzględ-
nić ich działanie łączne.
Ocenę zgodności warunków pracy z NDSP omówiono w odrębnym
rozdziale ze względu na zupełnie innych charakter i odmienne zasady interpre-
tacji normatywów higienicznych tego typu.
Do porównania z wartościami dopuszczalnymi służą wskazniki nara-
żenia obliczone na podstawie wyników pomiarów stężeń substancji chemicz-
nych w powietrzu. Należy zaznaczyć, że niepewność wyniku pomiaru oraz
niepewność procedury pomiarowej (wymagania dotyczące metod i procedur
pomiarowych omówiono w rozdz. 13 niniejszych wytycznych) są niewielkie
w porównaniu z błędem, którego zródłem może być zmienność stężeń i niere-
prezentatywność pomiarów. Z tego względu w normach PN-EN 689:2002,
PN-Z-04008-7:2002 oraz w regulacjach wewnętrznych obowiązujących w pań-
stwach Unii Europejskiej do interpretacji w ocenie narażenia stosowane są
wyniki pomiarów bądz obliczone na ich podstawie wskazniki narażenia, bez
uwzględniania niepewności pomiarów.
34
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
9.1. Ocena zgodności warunków pracy z NDS
Podczas przeprowadzenia pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indy-
widualnej wskaznikiem narażenia jest średnie stężenie ważone (Cw), a w pomia-
rach stacjonarnych: górna i dolna granica przedziału ufności dla średniej rzeczy-
wistej (GG i DG) lub górna i dolna granica przedziału ufności dla średniego stę-
żenia ważonego (GGw i DGw).
Warunki pracy uznaje się za bezpieczne, jeżeli obliczone wartości
wskazników narażenia Cw, GG lub GGw nie przekraczają wartości NDS.
Warunki pracy uznaje się za szkodliwe, jeżeli obliczone wartości
wskazników narażenia Cw, DG lub DGw są większe od wartości NDS.
Warunki pracy uznaje się za dopuszczalne, jeżeli wartość NDS
znajduje się w przedziale ufności dla średniej, określonym DG i GG. Uzyskane
dane nie są wystarczające do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia
z określonym prawdopodobieństwem zgodności warunków pracy z wartościa-
mi NDS. Do podjęcia ostatecznej decyzji niezbędne jest przeprowadzanie
w ciągu 30 dni dodatkowych pomiarów na dwóch dowolnie wybranych zmia-
nach roboczych, z pobraniem co najmniej 5 próbek powietrza na każdej z nich.
Wyniki tych pomiarów rozpatruje się łącznie z poprzednimi wynikami. Jeżeli
stężenia w ponad 50% próbek są większe od wartości NDS, warunki pracy
należy uznać za szkodliwe, natomiast jeżeli wyniki oznaczeń ponad 50% pró-
bek są mniejsze od wartości NDS, warunki pracy można uznać za bezpieczne.
9.2. Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh
Warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli stężenie
w żadnej z pobranych 15-minutowych próbek powietrza nie przekracza warto-
ści NDSCh dla danej substancji. Dotyczy to zarówno próbek pobranych ten-
dencyjnie w okresach największej emisji substancji, jak i pobranych losowo.
35
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Warunki pracy należy uznać za szkodliwe, jeżeli:
stężenie w jakiejkolwiek 15-minutowej próbce jest większe od
NDSCh
stężenie równe NDSCh utrzymuje się w środowisku pracy dłużej
niż 15 minut lub występuje częściej niż dwukrotnie
odstęp między dwoma 15-minutowymi okresami, w których stęże-
nie substancji jest równe NDSCh, jest krótszy niż 1 godzina.
9.3. Ocena działania łącznego
Jeżeli pracownicy narażeni są w ciągu tej samej zmiany roboczej ko-
lejno lub jednocześnie na kilka substancji o podobnym charakterze działania
toksycznego, współczynnik łącznego narażenia, obliczony jako suma ilorazów
stężeń poszczególnych substancji i odpowiadających im wartości NDS, nie
powinien przekraczać jedności, zgodnie ze wzorem
X X X
g1 g 2 gn
+ +...+ d" 1
(7)
NDS1 NDS2 NDSn
w którym:
X , X ,...X średnie geometryczne stężenia poszczególnych substancji
g1 g 2 gn
lub średnie ważone średnich geometrycznych w przypadku zmiany roboczej
dzielonej na okresy pomiarowe,
NDS1, NDS2, ... NDSn odpowiednie wartości najwyższych dopuszczalnych
stężeń poszczególnych substancji.
Jeśli próbki powietrza zostały pobrane za pomocą dozymetrii indywi-
dualnej, średnie geometryczne we wzorze (7) zastępuje się stężeniami średnimi
ważonymi, Cw. Zasady obliczania współczynnika łącznego narażenia nie stosu-
je się do substancji o działaniu antagonistycznym, synergistycznym, niezależ-
nym, a także substancji rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych.
Ocena, czy współwystępujące w środowisku pracy substancje charakte-
ryzują się działaniem łącznym, jest problemem złożonym, trudnym do jedno-
36
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
znacznego rozstrzygnięcia głównie ze względu na skąpość danych pozwalają-
cych zaklasyfikować ich działanie toksyczne jako niezależne, synergistyczne,
antagonistyczne czy podobne (addytywne).
W poprzednich latach dość powszechnie stosowane było tzw. konser-
watywne podejście, zakładające we wszystkich wątpliwych przypadkach dzia-
łanie addytywne (błąd na korzyść pracownika). Obecnie w higienie pracy zale-
ca się stosowanie zasady addytywności działania toksycznego z dużą ostrożno-
ścią. Powody wskazujące na konieczność ostrożności i wnikliwej analizy do-
stępnych danych o toksyczności są następujące:
dane o addytywności pochodzą najczęściej z badań toksyczności
ostrej na zwierzętach, w których to doświadczeniach stosowano
bardzo wysokie, śmiertelne dawki, podczas gdy wartości dopusz-
czalne ustalane są na poziomie niepowodującym skutków zdro-
wotnych;
addytywność toksyczności ostrej niekoniecznie oznacza, że tok-
syczność przewlekła lub odległe skutki narażenia mają charakter
addytywny;
w wielu przypadkach addytywność lub synergizm działania toksycz-
nego zależą od wielkości stężeń współwystępujących substancji;
wartości NDS mogą ulegać zmianie w zależności od postępu wie-
dzy i percepcji akceptowalnego ryzyka;
nawet w przypadku substancji o podobnym działaniu toksycznym,
wartości dopuszczalne mogą być ustalane na podstawie różnych
efektów krytycznych (np. dla niektórych związków organicznych
z tego samego szeregu homologicznego wartości NDS mogą być
ustalane na podstawie działania uszkadzającego wątrobę, dla in-
nych na podstawie działania drażniącego).
Z wymienionych względów nie jest możliwe opracowanie wykazu sub-
stancji, których stężenia należy sumować w celu określenia działania łącznego,
ani możliwych kombinacji takich substancji. Problem ten nie jest jednoznacz-
nie rozstrzygnięty w żadnym z państw, w których ustanawiane są wartości
dopuszczalne stężeń substancji chemicznych w środowisku pracy. Wyjątkiem
są Niemcy, gdzie obowiązuje zasada nieuwzględniania działania łącznego
współwystępujących substancji w żadnym przypadku.
37
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Zaleca się obliczanie współczynników łącznego narażenia, jeżeli
w środowisku pracy występują mieszaniny par rozpuszczalników (z wyłącze-
niem benzenu i innych związków rakotwórczych lub prawdopodobnie rako-
twórczych). W wątpliwych przypadkach wskazane jest posługiwanie się infor-
macjami o charakterze działania toksycznego zawartymi w wydawnictwie Mię-
dzyresortowej Komisji ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń
Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy pt. Czynniki szko-
dliwe w środowisku pracy wartości dopuszczalne, lub pochodzącymi z in-
nych zródeł.
38
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
10. Ocena narażenia na zmianach roboczych
różnych od 8-godzinnych
i w innych nietypowych sytuacjach
przemysłowych
Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) jest zdefiniowane jako śred-
nie ważone stężenie niepowodujące zmian w stanie zdrowia pracowników przy
powtarzanym narażeniu przez 8 godzin dziennie, dzień po dniu. W praktyce
mogą występować przypadki narażenia trwającego krócej lub dłużej niż 8 go-
dzin, a także liczne sytuacje nietypowych cykli pracy i schematów narażenia.
Zmiany robocze krótsze od 8-godzinnych (zwykle 6-godzinne) stoso-
wane były w przemyśle chemicznym, w celu zmniejszenia wielkości dawki
wchłoniętej w ciągu dnia pracy, przy pracach ze szczególnie niebezpiecznymi
substancjami lub w przypadku braku technicznych możliwości zmniejszania
zbyt wysokich stężeń. W takich sytuacjach należy obliczać stężenie średnie
ważone według wzoru (1), przyjmując, że w brakującym do 8 godzin czasie
stężenie substancji jest równe zeru.
Bardziej złożona jest sprawa narażenia trwającego dłużej niż 8 godzin
dziennie. W najprostszej sytuacji regularnie i codziennie powtarzających się
zmian roboczych, np. 10- czy 12-godzinnych, niezbędne jest objęcie pomiara-
mi (stacjonarne lub dozymetria indywidualna, w zależności od możliwości) co
najmniej 75% rzeczywistego czasu trwania zmiany roboczej i obliczenie stęże-
nia średniego ważonego, według wzoru (1), z uwzględnieniem rzeczywistego
czasu narażenia w liczniku i 8 godzin (okres odniesienia dla NDS) w mianow-
niku. W przypadku pomiarów stacjonarnych trzeba obliczyć odpowiednie
wskazniki narażenia (DG i GG lub DGw i GGw), stosując analogiczny tok ro-
zumowania. Obliczone w ten sposób wskazniki narażenia należy porównać
z wartościami NDS.
Często jednak możemy mieć do czynienia z bardziej skomplikowanymi
układami nietypowych zmian roboczych, np. 12 godzin pracy i 24 godziny
39
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
odpoczynku (obsługa kotłowni centralnego ogrzewania), 10-godzinne zmiany
4 razy w tygodniu (praca na platformach wiertniczych czy w niektórych kopal-
niach), czy popularny kiedyś system czterozmianowy (zmiany 6-godzinne
w różnych sekwencjach czasowych). W takich sytuacjach zaleca się obliczanie
stężenia średniego ważonego dla tygodnia pracy (Cwt), według wzoru
t
Cwt = Cw �"
(8)
40
w którym:
Cw stężenie średnie ważone, obliczone według wzoru (2),
t rzeczywisty czas pracy w ciągu tygodnia (h),
lub dla miesiąca pracy (Cwm), według wzoru
t
Cwm = Cw �"
(9)
170
w którym:
t rzeczywisty czas pracy w ciągu miesiąca (h).
Powyższy sposób postępowania opiera się na założeniach, że przecięt-
ny tydzień pracy obejmuje 40 godzin, a przeciętny miesiąc pracy 170 godzin.
Sposób ten można stosować wyłącznie dla dobrze znanych, powtarzalnych
warunków pracy.
Jeżeli jakaś czynność związana z narażeniem na substancję chemiczną
jest wykonywana w niewielkim wymiarze czasu, np. 2 godziny w tygodniu,
można obliczyć stężenie średnie ważone tygodniowe ze wzoru (8), uwzględnia-
jąc czas narażenia t = 2 h (przy założeniu, że przez pozostałe 38 godzin tygo-
dnia pracy stężenie jest równe zeru). W taki sam sposób należy również ocenić,
czy warunki pracy są zgodne z NDSCh.
Oceniając narażenie zawodowego w sytuacjach nietypowych, należy
jednak pamiętać, że niezależnie od obliczonego stężenia średniego dla tygodnia
czy miesiąca, zgodnie z definicją, wartość NDS nie powinna być przekroczona
w ciągu żadnej pojedynczej zmiany roboczej.
40
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
11. Pomiary w celu oceny zgodności
warunków pracy z NDSP
Najwyższe dopuszczalne stężenia pułapowe (NDSP) dotyczą substancji
o ostrym działaniu drażniącym, szybko działających lub o nieprzyjemnym za-
pachu. Są one najczęściej jedynymi wartościami dopuszczalnymi dla tego typu
substancji chemicznych, albowiem podstawą ustalenia normatywu higienicz-
nego jest działanie drażniące lub żrące na błony śluzowe. Substancje te nie
kumulują się w organizmie i przy tych poziomach stężeń nie wykazują działa-
nia układowego. NDSP w zasadniczy sposób różni się od NDS czy NDSCh,
gdyż rozumiane jest nie jako stężenie średnie, lecz jako stężenie nieprzekra-
czalne w żadnym momencie. Z tego względu ocena zgodności warunków pracy
z NDSP wymaga zastosowania zupełnie innej strategii pomiarowej. Najlep-
szym rozwiązaniem są ciągłe pomiary stężenia substancji na stanowiskach
pracy. Pomiary takie można prowadzić w punktach stacjonarnych, zlokalizo-
wanych w miejscach przebywania pracowników, jak również za pomocą anali-
zatorów osobistych, umieszczanych bezpośrednio na odzieży roboczej pracow-
ników. W handlu dostępnych jest wiele urządzeń pomiarowych, w których
wykorzystano różne techniki instrumentalne, zarówno do stacjonarnego jak
i indywidualnego ciągłego monitorowania stężeń substancji chemicznych
w powietrzu. Najbardziej rozpowszechnione są analizatory wyposażone
w elektrochemiczne sensory oznaczanych gazów i par; ich wadą jest dość słaba
specyficzność i oznaczalność, a zaletą możliwość uśredniania wyników pomia-
rów w wybranych odcinkach czasu. Często urządzenia te wyposażone są
w systemy ostrzegania akustycznego i wizualnego na wypadek wystąpienia
stężeń przekraczających wartości dopuszczalne. Za stosowaniem urządzeń
monitorujących opartych na zasadzie bezpośredniego odczytu przemawia rów-
nież fakt, że wynik oznaczenia uzyskuje się natychmiast, natomiast w przypad-
ku pobierania próbek powietrza klasycznymi metodami wyniki oznaczania
znane są dopiero po wykonaniu analizy w laboratorium, co w przypadku szyb-
41
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
ko działających i niebezpiecznych substancji (a takich dotyczą wartości NDSP)
może mieć istotne znaczenie.
W razie braku odpowiednich analizatorów do ciągłego pomiaru stęże-
nia innym zalecanym sposobem postępowania jest pobieranie próbek wyryw-
kowych, o możliwie krótkim jednostkowym czasie pobierania, nieprzekracza-
jącym 15 minut.
Spośród 13 substancji, dla których ustanowiono NDSP, tylko dla
2 substancji (butyloamina i fluorek boru) nie ma znormalizowanych lub zale-
canych metod oznaczania. Dla wszystkich pozostałych substancji czas pobiera-
nia próbki nie przekracza 15 minut lub może być do 15 minut skrócony bez
szkody dla poziomu oznaczalności.
Ze względów praktycznych (ogromna pracochłonność, koszty i dezorga-
nizacja pracy pracownika objętego pomiarami) nie może być zalecane pobieranie
32 próbek 15-minutowych, jedna za drugą przez całą zmianę roboczą. Najlep-
szym rozwiązaniem jest pobieranie próbek powietrza o krótkim czasie pobierania
lub wykonywanie pomiarów w regularnych odstępach czasu, jak również we
wszystkich spodziewanych momentach występowania szczególnie wysokich
stężeń. Odstęp czasu pomiędzy kolejnymi próbkami/pomiarami powinien zale-
żeć od jednorodności procesu technologicznego oraz zmienności stężeń:
30 minut dla procesów technologicznych niejednorodnych
i o dużej zmienności stężeń
1 godzina dla procesów technologicznych o małej zmienności
stężeń.
Zgodnie z definicją, warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne,
jeżeli żaden z wyników pomiarów nie przekracza wartości NDSP.
Należy zaznaczyć, że ze względu na charakter działania toksycznego
oznaczanych substancji również przy tym sposobie postępowania bardziej
przydatne wydają się urządzenia do bezpośredniego odczytu lub umożliwiające
odczyt po niewielkiej zwłoce czasowej (przenośne analizatory, wskazniki rur-
kowe) niż metody, w których wynik uzyskuje się dopiero po analizie pobranej
próbki.
Dla 5 substancji chemicznych, w aktualnym wykazie wartości dopusz-
czalnych, NDSP nie jest jedynym normatywem higienicznym, lecz stanowi
uzupełnienie NDS. Jest to pozostałość z czasów, gdy wartości dopuszczalne
42
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
ustalano w trybie administracyjnym, często bez merytorycznego uzasadnienia.
W przyszłości wartości dopuszczalne dla tych związków będą zrewidowane.
Do tego czasu w przypadku obowiązywania wartości NDS i NDSP dla tego
samego związku należy postępować zgodnie z pkt 5.3 normy PN-Z-04008-
7:2002, czyli w okresie spodziewanego występowania najwyższych stężeń
pobrać co najmniej 1 próbkę powietrza o możliwie najkrótszym czasie pobie-
rania (nie dłuższym niż 15 minut). Warunki pracy mogą być uznane za bez-
pieczne, jeżeli żaden z wyników oznaczania próbek, zarówno pobranych loso-
wo jak i tendencyjnie, nie przekracza wartości NDSP danej substancji.
Należy mieć na uwadze, że przedstawione zalecenia oceny zgodności
warunków pracy z normatywami higienicznymi dla stężenia pułapowego doty-
czą zwykłego, rutynowego toku pracy, a wartości NDSP z założenia nie odno-
szą się do sytuacji awaryjnych.
43
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
12. Częstotliwość pomiarów
Ustalając odstęp czasu między pomiarami, należy brać pod uwagę na-
stępujące czynniki:
cykliczność (sezonowość) produkcji w dłuższej perspektywie
czasu
zmienność wyników pomiarów
różnicę między wysokością stężenia a wartością dopuszczalną
skuteczność stosowanych środków prewencji i następstwa ich nie-
prawidłowego funkcjonowania
czas wymagany do poprawy prewencji.
Przepisy szczegółowe, dotyczące częstotliwości pomiarów substancji
chemicznych do oceny narażenia zawodowego, są złożone i niejednoznaczne.
Zgodnie z kodeksem pracy tryb, metody, rodzaj i częstotliwość wykonywania
badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w śro-
dowisku pracy reguluje minister zdrowia rozporządzeniem. Projekt rozporzą-
dzenia w tej sprawie (z listopada 2004 r.) zawiera m.in. zapis, że badania i po-
miary czynników szkodliwych dla zdrowia wykonuje się metodami określo-
nymi w normach polskich, co dotyczy również normy PN-EN 689:2002.
W normie tej, w załącznikach informacyjnych E i F, podano przykłady plano-
wania pomiarów okresowych i wyboru odstępu czasu między pomiarami.
Ponieważ oba dokumenty określają tylko minimalną, niezbędną częstotliwość
pomiarów (maksymalny dozwolony odstęp między pomiarami), a postanowie-
nia PN-EN 689:2002 mają charakter jedynie wytycznych i zaleceń, przy pla-
nowaniu pomiarów okresowych w zakładzie należy kierować się następujący-
mi zasadami:
pomiary powinny być prowadzone tym częściej, im stężenia są
bliższe wartości dopuszczalnej;
44
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
jeżeli narażenie jest wyższe od wartości dopuszczalnej, a także
w przypadku, gdy współwystępują substancje o podobnym działa-
niu toksycznym, współczynnik łącznego narażenia, obliczony
zgodnie z podrozdz. 9.3 niniejszych wytycznych, przekracza 1
trzeba określić przyczyny, możliwie najszybciej wprowadzić środ-
ki techniczne, technologiczne lub organizacyjne i zapewnić moni-
torowanie stężeń do czasu osiągnięcia ich poziomów zgodnych
z wartościami dopuszczalnymi;
odstęp czasu do następnych pomiarów powinien wynosić od 16 do
52 tygodni, jeżeli stężenie jest wyższe od 0,75 NDS, lecz nie prze-
kracza wartości NDS; od 32 tygodni do 52 tygodni, jeżeli stężenie
wynosi od powyżej 0,5 do 0,75 włącznie wartości NDS; od 64 ty-
godni do 2 lat, jeżeli stężenie to wynosi od 0,1 do 0,5 włącznie
wartości NDS.
Jeśli w środowisku pracy występują czynniki rakotwórcze, pomiary ich
stężeń należy wykonywać zgodnie z następującymi zasadami:
w każdym przypadku wprowadzenia zmian w warunkach stosowa-
nia tych czynników
co najmniej raz na 3 miesiące w razie stwierdzenia stężeń czynni-
ków rakotwórczych od powyżej 0,5 NDS do wartości NDS
co najmniej raz na 6 miesięcy w razie stwierdzenia w dwóch po-
przednich pomiarach stężeń od 0,1 NDS do 0,5 NDS
w razie stwierdzenia przekroczeń wartości NDS czynników rako-
twórczych (co w zasadzie jest niedopuszczalne) pracodawca powi-
nien określić przyczyny, możliwie najszybciej wprowadzić środki
techniczne, technologiczne lub organizacyjne i zapewnić monito-
rowanie stężeń do czasu osiągnięcia ich poziomów zgodnych
z wartościami dopuszczalnymi.
Do określenia częstotliwości badań czynników chemicznych na pod-
stawie wielkości ich stężeń należy stosować, w zależności od sposobu pobiera-
nia próbek powietrza, następujące wskazniki narażenia: w dozymetrii indywi-
dualnej średnią ważoną dla całej zmiany roboczej (Cw); w pomiarach stacjo-
narnych odpowiednio, średnie geometryczne ( X ) w procesach jednorod-
g
nych lub średnie ważone średnich geometrycznych ( X ) w procesach składa-
gw
jących się z kilku etapów.
45
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Nie ma potrzeby prowadzenia dalszych pomiarów, jeżeli kompleksowo
przeprowadzone badania szczegółowe wykazały, że w żadnej z pobranych
próbek powietrza stężenie nie przekracza 0,1 wartości NDS, pod warunkiem że
proces technologiczny jest ustabilizowany i nie są przewidywane zmiany mo-
gące wpływać na wielkość stężeń substancji chemicznych. Dotyczy to również
pomiarów stężeń substancji rakotwórczych.
46
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
13. Metody stosowane w analizie
zanieczyszczeń powietrza
Zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia w sprawie badań i po-
miarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, pomiary
wykonuje się metodami określonymi w normach polskich i międzynarodowych
lub metodami równoważnymi, a w razie braku takich metod metodami zale-
canymi przez Międzyresortową Komisję ds. Najwyższych Dopuszczalnych
Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy.
Zalecane metody są publikowane w wydawanym przez CIOP-PIB kwartalniku
Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy. Niezależnie od tego, w wydaw-
nictwie Międzyresortowej Komisji pt. Czynniki szkodliwe w środowisku pracy
wartości dopuszczalne, w wykazie wartości NDS zamieszczono informacje
o znormalizowanych lub zalecanych metodach oznaczania w powietrzu wszyst-
kich wymienionych tam substancji chemicznych.
Ogólne wymagania odnośnie do metod pomiarów stężenia czynników
chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy podano w normie PN-EN
482:2002. Norma ta dotyczy również przyrządów z bezpośrednim odczytem.
Zgodnie z jej przepisami procedury pomiarowe powinny charakteryzować się
jednoznacznością, selektywnością, a w pomiarach, których celem jest porów-
nywanie wyników z wartościami dopuszczalnymi, całkowita niepewność
względna powinna być mniejsza lub równa 30% dla zakresu pomiarowego od
0,5 do 2,0 wartości dopuszczalnej oraz mniejsza lub równa 50% dla zakresu
pomiarowego od 0,1 do 0,5 wartości dopuszczalnej. Wszystkie opracowywa-
ne normy polskie, dotyczące oznaczania substancji chemicznych w powietrzu
na stanowiskach pracy, spełniają wymagania PN-EN 482:2002.
Na wynik pomiaru stężenia substancji chemicznej składa się nie tylko
ilość substancji oznaczona w próbce, lecz również objętość powietrza, w jakiej
tę substancję oznaczono. Dlatego bardzo istotny jest prawidłowy pomiar obję-
tości lub strumienia objętości w czasie pobierania próbki powietrza. Podczas
47
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
wykonywania wzorcowania (kalibracji) i stosowania przyrządów do pobierania
próbek powietrza, należy przestrzegać następujących zasad:
używać wyłącznie wzorcowanych przyrządów pomiarowych,
zwracając szczególną uwagę na podane w instrukcjach szczegóły
dotyczące ich stosowania lub charakterystyki;
zapewnić, aby wszystkie przyrządy pomiarowe były okresowo
wzorcowane lub sprawdzane w celu uzyskania spójności
pomiarowej;
wykonywać wzorcowanie (kalibrację) każdego nowego przyrządu,
przyrządu po naprawie, po wykonaniu pomiarów i zawsze wtedy,
kiedy pojawią się wątpliwości co do jego dokładności;
przy wykonywaniu wzorcowania (kalibracji) zapewnić wystarcza-
jącą liczbę danych dla danego parametru; każdy punkt krzywej ka-
libracji powinien być powtórzony co najmniej 3-krotnie dla staty-
stycznej oceny błędu;
przebieg użytkowania przyrządu w terenie oraz wszystkie dane do-
tyczące wzorcowania wraz z opisem procedur, datą wykonania
i nazwiskiem operatora należy umieścić w metryczce przyrządu.
48
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
14. Pomiary za pomocą przyrządów
do bezpośredniego odczytu
W analizie chemicznych zanieczyszczeń powietrza coraz częściej sto-
sowane są przyrządy podające wynik pomiaru w czasie rzeczywistym lub
z niewielką zwłoką czasową. Są to najczęściej elektrochemiczne wykrywacze
gazów, wskazniki rurkowe czy też mierniki stężeń aerozoli, działające na zasa-
dzie pomiaru rozproszonego światła laserowego. Pomiary wykonane za pomo-
cą tego typu przyrządów charakteryzują się na ogół gorszą dokładnością niż
pomiary przeprowadzone z zastosowaniem znormalizowanych metod oznacza-
nia, niemniej w niektórych przypadkach (np. oznaczanie tlenku węgla) stano-
wią praktycznie jedyną metodę do wyboru ze względu na wysoki koszt i trudną
dostępność aparatury wymaganej w metodzie znormalizowanej. Czas pomiaru,
w zależności od urządzenia, wynosi od kilku sekund do kilku minut, a zatem
do pomiarów wykonywanych za pomocą urządzeń do bezpośredniego odczytu
nie mogą mieć zastosowania postanowienia normy PN-Z-04008-7:2002, zgod-
nie z którymi czas pobierania 1 próbki/wykonania 1 pomiaru nie może być
krótszy od 5 minut. Z tego względu, dokonując pomiarów stężeń substancji
chemicznych za pomocą takich analizatorów i urządzeń, trzeba postępować
zgodnie z podanymi dalej zaleceniami. Należy podkreślić, że stosowane anali-
zatory, podobnie jak każda inna metoda pomiaru stężenia czynników chemicz-
nych, muszą spełniać wymagania normy PN-EN 482:2002 (omówione
w rozdz. 13 niniejszych wytycznych).
49
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
14.1. Ocena zgodności warunków pracy z NDS
Pomiary powinny obejmować co najmniej 75% czasu trwania zmiany
roboczej i być wykonywane (umieszczenie próbnika lub głowicy pomiarowej)
w strefie oddychania pracowników, których narażenie jest oceniane. Sposób
postępowania jest uzależniony od charakteru procesu technologicznego.
W przypadku jednorodnego procesu technologicznego o niewielkiej
zmienności stężeń zmianę roboczą lub co najmniej 75% czasu jej trwania nale-
ży podzielić na jednogodzinne kolejne odcinki i w każdym z tych odcinków
czasu wykonać po 1 pomiarze stężenia, postępując zgodnie z instrukcją obsługi
danego przyrządu i zapisując wyniki poszczególnych pomiarów. Liczba wyko-
nanych pomiarów wynosi 6�8.
W przypadku procesu technologicznego niejednorodnego i/lub o dużej
zmienności stężeń trzeba podzielić zmianę roboczą lub co najmniej 75% czasu
jej trwania na 30-minutowe kolejne odcinki i w ciągu każdego z nich wykonać
po 1 pomiarze stężenia. Liczba wykonanych pomiarów wynosi 12�16.
Sposób obliczania wskazników narażenia jest identyczny jak w przy-
padku pomiarów stacjonarnych (rozdz. 7.3). Na podstawie uzyskanych wyni-
ków trzeba obliczyć kolejno:
wartości logarytmów wyników poszczególnych pomiarów
średnią arytmetyczną logarytmów, lg X , która odpowiada loga-
g
rytmowi średniej geometrycznej ze wzoru (3)
logarytm geometrycznego standardowego odchylenia, lg Sg, ze wzoru (4)
logarytmy granic przedziału ufności dla średniej wyników pomia-
rów, odpowiednio dolnej (lg DG) ze wzoru (5) i górnej (lg GG) ze
wzoru (6)
dolną (DG) i górną (GG) granicę przedziału ufności dla średniej
wyników pomiarów, przez odlogarytmowanie lg DG i lg GG.
Warunki pracy można uznać za bezpieczne, jeżeli GG d" NDS.
Warunki pracy są szkodliwe, jeżeli DG > NDS.
Warunki pracy uznaje się za dopuszczalne, z obowiązkiem wykona-
nia w ciągu 30 dni dodatkowych pomiarów, jeżeli wartość NDS znajduje się
50
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
w przedziale ufności dla średniej o granicach DG i GG, a uzyskane dane nie są
wystarczające do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia z określo-
nym prawdopodobieństwem zgodności warunków pracy z NDS.
14.2. Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh
Pomiary należy wykonywać w co najmniej dwóch 15-minutowych
okresach, w których na podstawie zebranych informacji oczekuje się występo-
wania szczególnie wysokich stężeń oznaczanych substancji w powietrzu. Po-
miary w ciągu tak wybranych okresów powinny być wykonane niezależnie od
pomiarów prowadzonych w celu oceny zgodności warunków pracy z NDS.
W każdym wybranym 15-minutowym okresie należy:
wykonać co najmniej po 3 pomiary stężenia substancji (najlepiej
w równych odstępach czasu)
obliczyć średnią geometryczną z tak uzyskanych wyników pomia-
rów zgodnie ze wzorem (3) i odlogarytmowując średni logarytm
wyników pomiarów.
Średnie geometryczne obliczone dla każdego z wybranych
15-minutowych okresów służą do oceny zgodności warunków pracy z NDSCh.
Warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli średnia geo-
metryczna z wyników pomiarów w każdym z wybranych 15-minutowych okre-
sów nie przekracza wartości NDSCh dla danej substancji.
Warunki pracy należy uznać za szkodliwe, jeżeli:
średnia geometryczna z wyników pomiarów w jakimkolwiek z wy-
branych 15-minutowych okresów jest większa od NDSCh
średnia geometryczna z wyników pomiarów w więcej niż dwóch
15-minutowych okresach jest równa NDSCh
odstęp czasu między dwoma okresami, w których średnie geome-
tryczne z wyników pomiarów są równe NDSCh, jest mniejszy od
1 godziny.
51
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
15. Sprawozdanie z badań
Wyniki badań przeprowadzonych przez laboratorium powinny być
przedstawione w formie sprawozdania w sposób jasny, dokładnie, jednoznacz-
nie i rzeczowo. Zgodnie z normą PN-EN 689:2002 sprawozdanie powinno
zawierać następujące elementy:
nazwisko osoby (osób) lub nazwę instytucji, wykonujących ocenę
i pomiary
nazwy rozpatrywanych substancji
nazwę i adres przedsiębiorstwa
opis czynników na stanowisku pracy wpływających na warunki
pracy podczas pomiarów
cel procedury pomiaru
procedurę pomiaru
harmonogram (datę rozpoczęcia i zakończenia pomiarów)
wyniki pomiarów stężeń
wszystkie zdarzenia lub czynniki, które mogły wpłynąć w znaczą-
cy sposób na wyniki
ewentualne dane dotyczące zapewnienia jakości
wyniki porównania z wartościami dopuszczalnymi.
Wszystkie obliczenia i przeniesienia danych powinny być dokładnie
sprawdzane przez personel nadzorujący badania.
Na życzenie klienta w sprawozdaniu zamieszczane są informacje doty-
czące niepewności zastosowanej metody lub wyniku badania. Informacje takie
są obligatoryjne w sprawozdaniach z pomiarów wykonywanych przez laborato-
ria akredytowane.
52
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Należy zaznaczyć, że w sprawozdaniach laboratoriów akredytowanych
część podlegająca akredytacji (wyniki pomiarów) powinna być wyraznie od-
dzielona od części nieakredytowanej (interpretacja wyników, porównanie
z wartościami dopuszczalnymi). Interpretując wyniki pomiarów, nie uwzględ-
nia się niepewności wyniku (metody), co omówiono w rozdz. 9 niniejszych
wytycznych. Zgodnie z normą PN-EN 482:2002 każda procedura pomiarowa
powinna zapewniać uzyskanie jednoznacznego wyniku pomiaru stężenia mie-
rzonego czynnika chemicznego. Oznacza to, że wartość wyznaczona anali-
tycznie powinna odpowiadać tylko jednemu stężeniu.
53
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
16. Uwagi końcowe
W załącznikach informacyjnych do normy PN-EN 689:2002 podano
przykłady dotyczące praktycznych aspektów stosowania normy, m.in. oblicza-
nia stężenia średniego ważonego, w tym również dla narażenia trwającego
dłuższej niż 8 godzin (załącznik B), porównywania wyników pomiarów z war-
tościami dopuszczalnymi (załączniki C i D), czy też planowania odstępów
między badaniami okresowymi (rutynowymi), (załącznik G). Załączniki te są
dość szczegółowe i nie wymagają odrębnego omówienia.
W załączniku G podano przykłady graficznej prezentacji i statystycznej
analizy danych grupowych. Przedstawiona graficzna prezentacja wyników
z różnych okresów, w postaci tzw. aktualnej średniej ważonej, wydaje się bar-
dzo przydatna dla służb BHP w zakładach pracy, pozwala bowiem na bieżąco
śledzić skuteczność stosowanych środków zaradczych.
Proponowana forma prezentacji danych grupowych (grupy jednorod-
nego narażenia) w postaci logarytmiczno-normalnego wykresu częstości sku-
mulowanej umożliwia szybkie badanie charakteru rozkładu stężeń, graficzne
wyznaczanie średniej geometrycznej i geometrycznego odchylenia oraz szaco-
wanie liczby czy procentu wyników przekraczających z określonym prawdo-
podobieństwem wartość dopuszczalną. Należy podkreślić, że zgodnie z obo-
wiązującymi w Polsce przepisami narażenie każdego pracownika nie powinno
przekraczać wartości dopuszczalnej i statystyczna analiza danych grupowych
w naszych warunkach może być przydatna jedynie do oceny prawidłowości
podziału pracowników na grupy jednorodnego narażenia.
54
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Piśmiennictwo
1. Analiza chemicznych i pyłowych zanieczyszczeń powietrza na stanowi-
skach pracy. Red. J. Gromiec, E. Więcek. Aódz, IMP 1997.
2. Czynniki szkodliwe w środowisku pracy wartości dopuszczalne. Red.
D. Augustyńska, M. Pośniak. Wyd. 4. Warszawa, CIOP-PIB 2003.
3. Gromiec J.: Problemy związane z oceną zgodności warunków pracy
z wartościami dopuszczalnymi dla stężenia pułapowego. Med. Pr. 2000;
51:173-184.
4. Gromiec J.: Krótkoterminowe normatywy higieniczne w Polsce i na
świecie koncepcja, interpretacja i proponowana strategia pomiarów
stężenia chwilowego. Med. Pr. 2003; 54:457-463.
5. Gromiec J., Czerczak S.: Kryteria oceny narażenia na substancje
chemiczne w Polsce i na świecie procedury ustalania i stosowania.
Med. Pr. 2002; 53:53-59.
6. Więcek E.: Strategia pomiarów zapylenia powietrza w środowisku
pracy. Med. Pr. 1986; 37:369-376.
7. Więcek E.: Podstawy oceny środowiska pracy z wykorzystaniem war-
tości krótkoterminowych najwyższych dopuszczalnych stężeń chwilo-
wych i najwyższych dopuszczalnych stężeń pułapowych. Podstawy
i Metody Oceny Środowiska Pracy 2000; 26(4):5-21.
8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopa-
da 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń
substancji szkodliwych w środowisku pracy. DzU nr 217, poz. 1833.
9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie badań i pomiarów czyn-
ników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, listopad 2004.
(projekt)
55
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
10. PN-Z-04008-7:2002 Ochrona czystości powietrza Pobieranie próbek
Zasady pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy i inter-
pretacji wyników.
11. PN-EN 689:2002 Powietrze na stanowiskach pracy Wytyczne oceny
narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie
z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa.
12. PN-EN 482:2002 Powietrze na stanowiskach pracy Ogólne wymaga-
nia dotyczące procedur pomiarowych.
13. PN ISO 4225:1999 Jakość powietrza Zagadnienia ogólne Terminologia.
14. PN ISO 4225/Ak:1999 Jakość powietrza Zagadnienia ogólne
Terminologia (arkusz krajowy).
56
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Podstawy i Metody
Oceny Środowiska Pracy
Czasopismo Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy jest wydawnictwem
Międzyresortowej Komisji do spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Na-
tężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy.
W kwartalniku są publikowane artykuły problemowe, a także kompletne doku-
mentacje opracowane na podstawie wyników badań polskich i światowych na
temat szkodliwego oddziaływania określonych czynników chemicznych i fizycz-
nych na organizm człowieka wraz z uzasadnieniem zaproponowanych oraz
przyjętych w Polsce wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) i naj-
wyższych dopuszczalnych natężeń (NDN) tych czynników, a także metod ich
oznaczania w środowisku pracy.
Publikacja jest niezbędna do dokonania oceny zagrożeń, istniejących w środo-
wisku pracy, a także ustalenia odpowiedniej profilaktyki medycznej, organiza-
cyjnej i technicznej. Przeznaczona jest dla pracodawców oraz służb odpowie-
dzialnych za profilaktykę i za nieprzekraczanie w środowisku pracy wartości
normatywnych czynników szkodliwych.
Wydawnictwo jest indeksowane w bazach: CISDOC, Chemical Abstracts,
EMBASE/Excerpta Medica, Index Copernicus i OSH-ROM.
Zamówienia prosimy kierować na adres:
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa
tel. (022) 623-36-98; fax. 623-36-93
e-mail: basuc@ciop.pl
57
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
Czynniki szkodliwe
w środowisku pracy
wartości dopuszczalne
pod redakcją
dr inż. Danuty Augustyńskiej
oraz dr Małgorzaty Pośniak
Pozycja wydawnicza przygotowana przez Międzyresortową Komisję
ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych
dla Zdrowia w Środowisku Pracy w celu ułatwienia pracodawcy oraz jego pra-
cownikom przestrzegania obowiązujących w Polsce przepisów prawnych.
W zwartej formie objaśniono podstawowe pojęcia używane w omawianej dzie-
dzinie, przedstawiono wymagania dotyczące środowiska pracy, a także metody
pomiaru stężeń i natężeń czynników szkodliwych występujących w tym środowi-
sku oraz zasady oceny narażenia zawodowego.
W wydaniu z 2005 r. uwzględniono zmiany wprowadzone rozporządzeniem mi-
nistra gospodarki i pracy z dnia 10 pazdziernika 2005 r. do wykazu najwyż-
szych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych
dla zdrowia w środowisku pracy.
Zamówienia prosimy kierować na adres:
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa
tel. (022) 623-36-98; fax. 623-36-93
e-mail: basuc@ciop.pl
58
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004
KARTY CHARAKTERYSTYK
SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH
wersja elektroniczna 5.0
na płycie CD
KARTY są podstawowym zródłem informacji o niebezpiecznych właściwościach po-
szczególnych substancji chemicznych, rodzaju i rozmiarach stwarzanego przez nie za-
grożenia dla ludzi i środowiska naturalnego oraz o zasadach postępowania
z nimi na etapie produkcji, w transporcie, podczas stosowania i magazynowania.
KARTY zostały opracowane zgodnie z 16-punktowym wzorem podanym w rozporządzeniu
ministra zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r.
Dane zawarte w kartach obejmują:
identyfikację substancji chemicznej informacje o składzie i składnikach identyfikację
zagrożeń wskazówki dotyczące pierwszej pomocy wskazówki co do postępowania
w przypadku pożaru lub uwolnienia substancji do środowiska postępowanie z substancją
i jej magazynowanie kontrolę narażenia oraz wymagania dotyczące środków ochrony
indywidualnej właściwości fizykochemiczne stabilność i reaktywność substancji
informacje toksykologiczne informacje ekologiczne sposoby postępowania z odpa-
dami informacje o transporcie informacje dotyczące przepisów prawnych.
Zawartość merytoryczna KART została dostosowana do aktualnych wymagań międzyna-
rodowych oraz do obowiązujących przepisów krajowych (zgodnych z wymaganiami
Unii Europejskiej).
Publikowane dane są zatwierdzane w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy Państwowym
Instytucie Badawczym przez Radę Programową reprezentującą czołowe placówki nauko-
wo-badawcze prowadzące prace nad bezpieczeństwem chemicznym.
Baza daje możliwość wyszukiwania substancji wg nazw (polskich, angielskich, niemieckich,
francuskich i rosyjskich) i ich synonimów, a także wg numerów CAS, UN(ONZ), RTECS,
WE(EINECS) oraz numerów indeksowych.
Zbiór kart, wraz z kompletem objaśnień i tekstów aktów prawnych dotyczących produkcji,
dystrybucji i stosowania substancji niebezpiecznych w aspekcie zagrożenia zdrowia
i środowiska, jest dostępny na dyskach kompaktowych. W związku z postępem nauki
i zmianami w aktach prawnych dane zawarte w bazie są aktualizowane. Wersja 5.0 (stan
na 31.12.2005 r.) zawiera 495 kart.
Zamówienia prosimy kierować na adres:
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa
tel. (022) 623-36-98; fax. 623-36-93
e-mail: basuc@ciop.pl
59
� Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy
Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2004

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Ocena ryzyka zawodowego naraĹĽenie na czynniki chemiczne
Czynniki chemiczne
Pomiar i ocena osiągnięć rozwojowych dziecka w odbieraniu i wyrażaniu mowy w pierwszym roku życia
akt prawny czynniki chemiczne 24 07 2012r
Czynniki chemiczne cz2
Czynniki chemiczne w środowisku pracy
Czynniki chemiczne
Czynniki chemiczne w przemysle meblarskim
ocena ryzyka czynniki biologicznel
Pomiar i ocena drgaĹ„ mechanicznych w Ĺ›rodowisku pracy[1]
Czynniki chemiczne w warsztatach

więcej podobnych podstron