Rozdział 11
Ryzyko
w handlu
zagranicznym i
sposoby jego
ograniczania
11.1 Definicja i podstawowe ryzyka w handlu zagranicznym
11.2 Rodzaje ryzyka w działalności międzynarodowej
11.3 Podstawowe sposoby zabezpieczenia się przed ryzykiem w handlu
zagranicznym
11.3.1 Ryzyko walutowe
11.3.2 Zabezpieczanie się przed ryzykiem klienta
11.4 Narzędzia i techniki kontroli ryzyka
11.1 Definicja i podstawowe ryzyka w handlu zagranicznym
W literaturze przedmiotu można znalez
ć wiele definicji ryzyka. Wszystkie one odnoszą
się w mniejszym lub większym stopniu do pojęć prawdopodobieństwa i niepewności.
Spośród tych definicji ryzyka dotyczących operacji związanych z handlem
zagranicznych, z uwagi na póz
niejsze konsekwencje wyrażające się w kosztach
zabezpieczenia się przed nim, najbardziej adekwatna wydaje się być definicja stosowana
w sektorze finansowo-ubezpieczeniowym brzmiąca:
Ryzyko to skalkulowane prawdopodobieństwo wystąpienia pewnego zdarzenia w
1
przyszłości skutkujące poniesieniem strat lub nie uzyskaniem oczekiwanych zysków.
Ryzyko różni się od niepewności tym, że ta druga kategoria nie jest możliwa do
zmierzenia (skalkulowania).
Do podstawowych ryzyk z którymi można się spotkać w operacjach międzynarodowych
należą (poczynając od makroryzyk o charakterze globalnym na mikroryzykach o
charakterze wewnętrznym kończąc):
Ryzyka systemu światowego, takie jak globalna sytuacja polityczna czy popyt globalny,
Ryzyka cen światowych obejmujące światowe ceny surowców, kursy walutowe, stopy
procentowe,
Ryzyko związane z poszczególnymi krajami gdzie czynnikami je określającymi są
m.in. stabilność polityczna, ekonomiczna oraz stabilność przepisów prawnych w danym
kraju,
Ryzyko branży i klienta w danym kraju określane m.in. przez elementy podażowo-
popytowe na dany produkt, jego koszty etc., w ostatecznym efekcie znajduje ono swój
wynik w sytuacji finansowej klienta warunkującej jego wywiązywanie się ze zobowiązań
zewnętrznych.
1
Dictionary of Finance and Investment Terms, Barron s 1985
Z powyższą klasyfikacją kompatybilny jest w części podział na ogół stosowany przy
analizie ryzyka na rynkach towarowo-finansowych:
(1) Ryzyka zdeterminowane przez rynek:
- ryzyko dewizowe,
- ryzyko zmiany oprocentowania,
- ryzyko płynności,
(2) Ryzyko zdeterminowane przez klienta i obszar państwowy, w którym działa:
- ryzyko klienta,
- ryzyko branży,
- ryzyko kraju.
Próbując określić hierarchię ważności (wagi) ryzyk warto odwołać się do prowadzonych
badań empirycznych. I tak np. wg badania przeprowadzonego wśród 110 dyrektorów
2
finansowych firm do głównych ryzyk biznesowych w drugiej połowie lat 90. należały:
a) ryzyko walutowe (38%),
b) ryzyko stopy procentowej (32%),
c) ryzyko polityczne (10%),
d) inne (20%).
Zarządzający każdym podmiotem gospodarczym, w tym szczególnie, prowadzącym
działalność międzynarodową powinien umieć odpowiedzieć na kilka podstawowych pytań:
" na jakiego rodzaju ryzyko jest narażony,
" czy ryzyko to jest wystarczająco duże, by narazić na niepowodzenie przedsięwzięcie i stąd
czy należy poświęcać mu więcej czasu,
" czy istnieją instrumenty, które można wykorzystać do ochrony przed tym ryzykiem,
452
" jakie będą koszty tego zabezpieczenia lub rezygnacji z przedsięwzięcia .
Wynika z tego, że podstawowymi z punktu widzenia sukcesu przedsięwzięcia procesami
powinny być identyfikacja i monitorowanie ryzyka. Identyfikacja ryzyka jest procesem
systematycznego i ciągłego rozpoznawania typów ryzyka oraz niepewności
towarzyszących procesom w ramach podmiotu lub w jego otoczeniu, a mających wpływ
2
wyniki badania opublikowano w The Wall Street Journal, 19 listopada 1997r.
453
na powodzenie czy opłacalność podejmowanego przedsięwzięcia . Celem tych działań
jest rozpoznanie:
" z
ródeł ryzyka (potencjalnych z
ródeł zysków i strat),
" istoty zagrożeń,
" niebezpieczeństwa,
" czynników ryzyka,
454
" podatności organizacji i przedsięwzięcia na straty .
y
ródła ryzyka to z
ródła zagrożeń, które mogą prowadzić zarówno do pozytywnych, jak
i negatywnych z punktu widzenia przeprowadzanej operacji oraz całej organizacji
455
skutków . Do z
ródeł ryzyka należy zaliczyć:
" środowisko naturalne  trzęsienia ziemi, susze itp.,
" środowisko społeczne  uwarunkowania kulturowe, zmieniające się obyczaje i wartości,
" środowisko polityczne  zmiany władz, sposób zmiany, kultura polityczna, stabilność
systemu politycznego,
" środowisko prawne  pewność ochrony prawnej, stabilność prawa, standardy postępowania
sądowego,
" środowisko działalności operacyjnej  procesy i procedury w organizacji,
" środowisko ekonomiczne  sytuacja makroekonomiczna, skala umiędzynarodowienia
gospodarki,
456
" środowisko poznawcze  ograniczenia związane z predyspozycjami osób zarządzających .
Czynniki ryzyka są to warunki, które mają wpływ na prawdopodobieństwo poniesienia
457
strat lub osiągnięcia zysku oraz na ich wysokość . Niebezpieczeństwa to przyczyny
strat. Potencjalne z
ródła zysków i strat to z kolei konkretne przedmioty lub sytuacje,
458
których dotyczą zyski lub straty , np. pożar magazynu w porcie załadunku. Istnieją trzy
kategorie potencjalnych z
ródeł zagrożenia:
" szkody lub korzyści majątkowe  są to starty lub zyski w aktywach fizycznych,
finansowych lub niematerialnych (np. wartość rynkowa), które są konsekwencją
wystawiania się na ryzyko,
" szkody z tytułu odpowiedzialności cywilnej  są to starty, które są wynikiem prawnie
usankcjonowanych zobowiązań (np. z tytułu wyroku sądu arbitrażowego po jego
usankcjonowaniu przez sąd powszechny),
459
" szkody w zasobach ludzkich  związane na przykład z wypadkami przy pracy itp. .
Wszystkie te przestrzenie muszą być przedmiotami analizy przy podejmowaniu decyzji
dotyczących organizacji i jej operacji zagranicznych. Ocena ryzyka zawiera w sobie
wartościowanie zidentyfikowanych czynników ryzyka i ich kategoryzację,
wyznaczenie granic dopuszczalnego wpływu ryzyka na wyniki przedsięwzięcia,
a także przeprowadzenie z tego punktu widzenia selekcji dopuszczalnych ryzyk.
Dopuszczone ryzyka muszą być przez cały czas monitorowane, tak by z ewentualnych
zmian tych czynników nie powstała dla przedsięwzięcia dodatkowa przestrzeń strat.
11.2 Rodzaje ryzyka w działalności międzynarodowej
W rozdziale 11.1. wskazano na podstawowe rodzaje ryzyka w operacjach
międzynarodowych. Dla lepszej ich analizy często dokonuje się istotnego ich
uszczegółowienia. Ma ono na celu uszczegółowienie charakterystyk towarzyszących
ryzykom, ale również ich systematyzację. Dla ułatwienia w przyszłości oceny i analizy
ryzyka, a także zaprojektowaniu systemu zabezpieczania się przed ich niekorzystnymi
skutkami warto zwrócić uwagę na kilka ich kategorii. Przede wszystkim należy zwrócić
uwagę na ryzyko:
" właściwe  odnoszące się do zjawisk o charakterze katastroficznym,
" subiektywne  związane z niedoskonałością oceny prawdopodobieństwa wystąpienia
zjawiska w przyszłości,
" obiektywne  związane z niemożliwością przewidzenia niektórych wydarzeń
460
w przyszłości .
Ryzyko może mieć charakter stały, gdy dotyczy całego systemu gospodarczego, oraz
461
zmienny, gdy dotyczy wydarzeń związanych z danym podmiotem gospodarczym .
Z pojedynczymi podmiotami gospodarczymi wiąże się kolejna kategoryzacja ryzyka.
Można wskazać:
" ryzyko projektu  związane z technicznymi warunkami realizacji projektu,
" ryzyko firmy  dotyczące błędnej oceny przez podmiot przyszłych warunków rynkowych,
462
" ryzyko właścicieli  wynikające z polityki właścicieli wobec podmiotu .
Wyróżnić można ryzyko czyste, gdy istnieje jedynie możliwość wystąpienia straty, oraz
463
ryzyko spekulacyjne, gdy możliwa jest zarówno strata, jak i zysk .
Ryzyko może mieć charakter systematyczny lub specyficzny (rys. 34). Ryzyko
systematyczne determinowane jest przez otoczenie, siły zewnętrzne niepodlegające
wpływowi podmiotu gospodarczego. Z kolei ryzyko specyficzne dotyczy działalności
464
danego podmiotu i może być przez ten podmiot kontrolowane . Tabela 12 wskazuje na
kategoryzację ryzyka ze względu na to, czy dane ryzyko ma charakter systematyczny czy
specyficzny.
Rysunek 34. Rozkład ryzyka całkowitego
y
ródło: Tarczyński W., Mojsiewicz M., 2001, op cit, s. 17
Ryzyko można podzielić na pięć głównych kategorii:
" ryzyko rynkowe  dotyczy możliwości zmiany wyceny rynkowej aktywów podlegających
obrotowi,
" ryzyko kredytowe  wynika z możliwości zaprzestania spłaty zobowiązań przez partnera,
" ryzyko operacyjne  wynika z możliwości poniesienia strat w związku
z funkcjonowaniem podmiotu, np. wykorzystywanymi procedurami,
" ryzyko prawne  dotyczy możliwości strat w wyniku prowadzenia przez podmiot
działalności wykraczającej poza ramy prawne, obejmuje np. brak możliwości
wyegzekwowania warunków kontraktu,
" ryzyko biznesowe  związane z prowadzoną przez podmiot działalności np.
465
inwestycyjną .
Podmioty prowadzące działalność zagraniczną muszą przy podejmowaniu decyzji
biznesowych brać pod uwagę liczne ryzyka specyficzne. Należą do nich ryzyka:
 prawne,
 siły wyższej,
 kontraktowe,
 transportowe,
 wyboru zagranicznego ogniwa sprzedaży,
 ceny,
 transakcji kooperacyjnych, licencyjnych i kompensacyjnych,
 systemu płatności
 kredytowe,
 płynności,
 systemowe / instytucjonalne
 finansowe
 walutowe,
 stopy procentowej,
 kredytowe,
 operacyjne,
 inwestycji finansowych (siły nabywczej, inflacji)
 makroekonomiczne,
 polityczne,
 ubezpieczeniowe
 cywilizacyjne,
 technologiczne,
 marketingowe,
 środowiska.
Tabela 12. Ryzyka systematyczne i specyficzne
RYZYKO RYZYKO
SYSTEMATYCZNE SPECYFICZNE
Stopy procentowej Niedotrzymania warunków
Walutowe Zarządzania
Rynku Biznesu
Siły nabywczej (inflacji) Finansowania
Polityczne Bankructwa
Wydarzeń społecznych Rynkowej płynności
Zmiany ceny
Reinwestowania
Zamiany ins. finansowych
Wykupu na żądanie
y
ródła: Opracowanie własne na podstawie  Tarczyński W., Mojsiewicz M., 2001, op cit, s. 18-19
Ryzyko prawne polega na braku możliwości egzekwowania zobowiązań kontraktowych.
Dotyczy ono również zmienności rozwiązań prawnych dotyczących prowadzonej
działalności, tak w kraju siedzibie eksportera, jak i importera. Ryzyko siły wyższej
polega na niemożności wykonania zobowiązań przez strony kontraktu w związku
z zaistnieniem tzw. siły wyższej, czyli zdarzenia, którego wystąpienie nie zależy od woli
stron kontraktu. Ryzyko kontraktowe (transakcyjne) dotyczy braku realizacji
466
zobowiązań przez strony kontraktu . Z kolei ryzyko transportowe dotyczy
ewentualnych strat wynikających z procesu transportowego, w tym głównie zawinionych
467
np. w czasie załadunku, niewłaściwego przewozu . Poważne ryzyko dotyczy także
wyboru sposobu działania na rynkach zagranicznych. Dotyczy ono dostępu do
informacji rynkowej, jakości pośrednika, umiejętności personelu lokalnego, znajomości
rynku i in. Jednym z ważniejszych ryzyk jest ryzyko ceny. Dotyczy ono problemu
wyboru ceny w kontrakcie zagranicznym. Cena ta może być ustalona zbyt wysoko
i wówczas na rynku zagranicznym może nie być popytu. Może też być ustalona zbyt
nisko przynosząc eksporterowi straty. Ryzyko może również dotyczyć zmiany ceny
pomiędzy momentem zawarcia umowy a wykonania kontraktu. O ile w kontrakcie nie
zastrzeżono określonej ceny to cena z momentu zawarcia umowy może być różna od
468
ceny z momentu jej wykonania . Poważną grupą ryzyk są ryzyka dotyczące
specjalistycznych transakcji tj. transakcje kooperacyjne, licencyjne i kompensacyjne
(barterowe, wiązane). W ich ramach należy brać pod uwagę ryzyka dotyczące
nowoczesności nabywanej licencji, ograniczeń w wykorzystaniu licencji, wybór partnera
469
kooperacyjnego, jego kompetencje techniczne i technologiczne, kultura techniczna itd. .
Inny rodzaj ryzyka dotyczy technicznych możliwości regulowania zobowiązań. Jest to
ryzyko systemu płatności. Można wskazać trzy jego składowe:
" ryzyko kredytowe  dotyczy dostępności technicznej środków dla podmiotów mających
regulować swoje zobowiązania,
" ryzyko płynności  dotyczy sytuacji, gdy, pomimo, że podmioty mają niezbędne środki do
regulowania zobowiązań to z przyczyn technicznych nie mogą ich uzyskać,
" ryzyko systemowe  dotyczy problemów, jakie dla systemu powstają w wypadku
470
problemów z regulowaniem zobowiązań jednego z jego uczestników .
Kolejną grupą ryzyk są szeroko pojęte ryzyka finansowe. Należą do nich w szczególności
ryzyko kursowe, ryzyko kredytowe, ryzyko operacyjne, ryzyko stopy procentowej,
471
ryzyko inwestycji finansowej, ryzyko ubezpieczeniowe . Ryzyko kursowe dotyczy
uzależnienia faktycznej zyskowności operacji od zmian kursu walutowego. Dotyczy to
szczególnie sytuacji podmiotów dokonujących operacji handlu zagranicznego, które mają
dochody w walucie innej niż ponoszone koszty. Zmiany kursowe mogą powodować
dodatkowe zyski lub straty wynikające z powstających różnic kursowych. Specyficznym
472
ryzykiem kursowym jest ryzyko przeliczenia walut . Dotyczy ono głównie korporacji
ponadnarodowych, które ponoszą wydatki i uzyskują przychody w walutach różnych
krajów, tych, w których działają. Zmiany te mają póz
niej duży wpływ nie tylko na wyniki,
ale też na analizę efektywności ekonomicznej tego podmiotu czy jego rynkową wycenę.
Ryzyko kredytowe dotyczy braku realizacji przez partnera swoich zobowiązań
kredytowych. W ramach ryzyka operacyjnego, które dotyczy działalności podmiotu,
najważniejsze miejsce ma ryzyko organizacyjne, które jest związane z kształtem
organizacji, przepływem informacji, stosowanymi procedurami. Ryzyko stopy
procentowej dotyczy nieoczekiwanych zmian stopy procentowej, a w związku z tym
zmianą kosztów obsługi zadłużenia. Jest ono pochodną ryzyka inflacji. Oba te ryzyka
mają również niebagatelny wpływ na sytuacje podmiotów prowadzących działalność
inwestycyjną, stąd ryzyka te zwykło się określać wspólnym mianem ryzyka inwestycji
473
finansowej . Ryzyko ubezpieczeniowe dotyczy głównie relacji pomiędzy
ubezpieczonym podmiotem a instytucją ubezpieczeniową. Ryzyko makroekonomiczne
dotyczy zmian w otoczeniu gospodarczym takich, jak wahania nastrojów konsumenckich,
poziomu inflacji, zmian w dynamice PKB i in. mających wpływ na kształtowanie się
popytu rynkowego oraz ogólnego środowiska biznesowego. Podobny charakter ma
ryzyko polityczne. Dotyczy ono relacji pomiędzy podmiotem gospodarczym
a administracją rządową. Jego elementem jest stopień korupcji, trwałość systemu
politycznego, nastroje społeczne, sposób zmiany władzy. Można je zdefiniować jako
prawdopodobieństwo, że siły o charakterze politycznym będą negatywnie wpływać na
474
zyskowność podmiotów gospodarczych lub utrudnią osiąganie innych ważnych celów .
Można wyróżnić dwie jego składowe:
 ryzyko makropolityczne  które dotyka wszystkie podmioty zagraniczne w ten sam
sposób (np. ustawodawstwo ograniczające transnarodowe fuzje i przejęcia w całej
gospodarce),
475
 ryzyko mikropolityczne  takie, które dotyka wybranych branż lub podmiotów .
Ryzyko cywilizacyjne związane jest z szybkimi zmianami w produkcji, marketingu
476
i sprzedaży . Wynika ono z coraz szybszych we współczesnej gospodarce zmian
technologicznych, które nakładają na poszczególne państwa wymóg utrzymania
odpowiedniej kultury technicznej, która z kolei warunkuje możliwość dokonywania
inwestycji w tych krajach i ich udział w gospodarce globalnej. Z ryzykiem tym ściśle
wiąże się ryzyko technologiczne, czyli zagrożenie, że technologia wykorzystywana
przez pojedynczy podmiot gospodarczy nie będzie pozostawała na najwyższym
dostępnym poziomie, a i sam powstały produkt nie będzie więcej przedmiotem
zainteresowania konsumentów ze względu na niską nowoczesność.
Ryzyko w sferze marketingu dotyczy wykreowania na rynku niewłaściwej marki,
przekazywania konsumentom i partnerom biznesowym nieodpowiedniej informacji
o produkcie, błędnej oceny miejsca produktu na rynku, niewłaściwej polityki cenowej,
błędnej strategii promocyjnej itd. Szczególnym przypadkiem tego ryzyka jest
przygotowanie nieliczącej się z innymi uwarunkowaniami kulturowymi kampanii
477
reklamowej . Odrębna kategorię stanowi tzw. ryzyko środowiskowe. Dotyczy ono
zarówno zmian w prawie dotyczącym ochrony środowiska, jak i relacji podmiotu
478
gospodarczego do jego otoczenia .
11.3 Podstawowe sposoby zabezpieczenia się przed ryzykiem w handlu
zagranicznym
Zarządzanie ryzykiem jest nauką, która:
(1) analizuje wszystkie czynniki mogące mieć wpływ na sytuację firmy,
(2) proponuje rozwiązania mogące neutralizować przyszłe niebezpieczeństwa.
Jak z powyższego wynika, zabezpieczenie się przed ryzykiem w handlu zagranicznym
jest w istocie rzeczy tym elementem, który mieści się w w/w spektrum.
Spośród wymienionych wyżej ryzyk skoncentrujemy się na tych, które mają z punktu
widzenia międzynarodowych stosunków handlowych znaczenie kluczowe.
11.3.1 Ryzyko walutowe
Podstawowe pytania, które przedsiębiorstwo (a konkretnie ludzie odpowiedzialni za
politykę finansową firmy) powinno sobie postawić dla określenia wielkości ryzyka
walutowego są następujące:
1. lokalizacja rynków zbytu przedsiębiorstwa  w kraju czy zagranicą,
2. gdzie są główni konkurenci przedsiębiorstwa,
3. relacje pomiędzy ceną a popytem na produkt,
4. główne z
ródła wpływów finansowych (rynek wewnętrzny czy rynki zagraniczne),
5. relacje pomiędzy wpływami a wydatkami walutowymi.
W wypadku stwierdzenia znacznych wpływów lub wydatków dewizowych można
za pośrednictwem odpowiednich komórek organizacyjnych przedsiębiorstwa
monitorować sytuację walutową i, o ile przedsiębiorstwo posiada odpowiednie
zezwolenia, dokonywać odpowiednich transakcji zabezpieczających lub, co jest na ogół
sytuacją typową, zlecać dokonanie tych transakcji bankowi w zamian za ustalona
prowizję.
Profesjonalna obserwacja czynników mających wpływ na kurs waluty obejmuje m.in.
następujące elementy:
(1) poziom inflacji w danym kraju,
(2) wyniki handlu zagranicznego (rachunek bieżący),
(3) wielkość przepływów kapitałowych,
(4) polityka fiskalno-monetarna,
(5) wielkość inwestycji zagranicznych,
(6) poziom wzrostu PKP w porównaniu do innych krajów,
(7) stabilizacja polityczna kraju.
Finalnym efektem zmian w/w czynników może być osłabienie lub umocnienie waluty
mające często istotny wpływ na wyniki handlu zagranicznego firmy.
Tradycyjnym zalecanym sposobem zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym było
zawarcie kontraktu eksportowego w walucie mającej tendencję do aprecjacji a
importowego w walucie deprecjonującej się. Echa tych zaleceń można spotkać w
amerykańskich i zachodnioeuropejskich dekalogach dla biznesmenów operujących w
krajach typu emerging, które w związku z napięciami politycznymi i ekonomicznymi
często mają problemy z utrzymaniem stabilności kursu swojej waluty. W wypadku
słabnącej waluty lokalnej tzw. naturalne zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym
zakładają:
(1) redukowanie wielkości rezerw gotówkowych wyrażonych w walucie lokalnej i
zbywalnych papierów wartościowych w tej walucie,
(2) ograniczanie udzielanego kredytu oznaczające redukcję przyszłych wpływów w
osłabionej walucie,
(3) zaciąganie kredytu w walucie lokalnej przez co przyszłe spłaty będą następować
w pieniądzu zdeprecjonowanym,
(4) odkładanie płatności w walucie lokalnej,
(5) przyspieszanie płatności środków na rzecz centrali i oddziałów firmy,
(6) wystawianie faktur eksportowych w walutach obcych, importowych w walucie
lokalnej.
Zalecenia te można ująć syntetycznie w formie następującej tabeli.
Tabela . Zalecenia dotyczące zarządzania ryzykiem kursowym.
Rodzaj waluty Aktywa Pasywa
Przewidywany wzrost kursu zwiększać zmniejszać
Przewidywany spadek kursu Zmniejszać zwiększać
y
ródło: Opracowanie autora
Aktywne sposoby zabezpieczenia się przed ryzykiem kursowym obejmują różnego
rodzaju walutowe operacje terminowe, do których należą:
- kontrakty terminowe forward, będące kontraktami pomiędzy dwoma
stronami dotyczącymi wymiany walut po ustalonej cenie w uzgodnionym
terminie, zawierane na rynku międzybankowym,
- swapy walutowe (currency swaps) oznaczające zamianę określonych
strumieni płatności pomiędzy stronami,
- opcje walutowe, dające prawo ale nie obowiązek nabycia lub sprzedaży
odpowiedniego instrumentu po określonej z góry cenie.
Głównym problemem przy tego rodzaju operacjach pozostaje fakt, iż są one na wysokim
stopniu rozwoju w krajach o rozwiniętych rynkach finansowych, natomiast w krajach
typu emerging, które rzeczywiście mogą znalez
ć się pod presją osłabiającą kurs ich
waluty faktycznie nie istnieją, lub są na niewystarczającym poziomie rozwoju dla
zastosowania tego rodzaju zabezpieczeń.
11.3.2 Zabezpieczenie przed ryzykiem klienta
Zabezpieczenie przed ryzykiem klienta może obejmować różnego rodzaju działania w
sferze informacyjnej i finansowej.
Do podstawowych zabezpieczeń w tym względzie należą:
(1) Wywiadownie/rating,
(2) Zastaw,
(3) Wybór formy płatności,
(4) Gwarancje bankowe,
(5) Ubezpieczenie kontraktu.
Wykorzystanie profesjonalnych instytucji, czasami będących częścią struktur
bankowych, pozwala na zorientowanie się jak wygląda sytuacja klienta od strony prawnej
i finansowej. Pozwalają one na znalezienie odpowiedzi na podstawowe pytania związane
z ryzykiem klienta, do których należą:
- czy klient ma odpowiednie uprawnienia do prowadzenia działalności
handlowej w swoim kraju,
- jak wygląda historia regulowania płatności przez klienta,
- czy eksportowany przez nas towar jest zgodny z normalnym profilem
towarów w którym operuje nasz klient (zakontraktowanie zupełnie innego
towaru może stanowić znak ostrzegawczy).
Inną ważną informacją jest ocena klienta przez agencje ratingowe krajowe lub
zagraniczne. Wysoka ocena tego rodzaju sygnalizuje, iż ryzyko klienta jest na niskim
poziomie.
Podstawowym zabezpieczeniem przed ryzykiem klienta jest wybór formy płatności.
Ich uszeregowanie z punktu widzenia ryzyka eksportera wygląda następująco (od
3
najbezpieczniejszych do najmniej ryzykownych) :
(a) bezwarunkowe polecenie wypłaty przed dostawą towaru lub usługi),
(b) akredytywa dokumentowa,
(c) inkaso dokumentowe,
(d) uwarunkowane polecenie wypłaty,
(e) bezwarunkowe polecenie wypłaty po dostawie towaru lub usługi.
W wypadku powstania wątpliwości, co do solidności eksportera proste odwrócenia
powyższej kolejności pozwoli nam na znalezienie nam formy płatności adekwatnej do
istniejącego ryzyka.
Kolejnym sposobem zabezpieczenia przed ryzykiem jest wykorzystanie omówionej w
rozdziale 5.3.1 gwarancji bankowej. Jak już wcześniej wspomniano gwarancja
bankowa jest to zobowiązanie podjęte przez bank, na podstawie zlecenia klienta lub
innego banku, do
(1) zapłacenia określonej sumy pieniężnej
(2) osobie, na rzecz której gwarancja zostala wystawiona,
(3) w sytuacji gdy zleceniodawca nie wypełnił w stosunku do beneficjenta swoich
zobowiązań umownych.
Z pojęciem tym związane są dwie ważne z punktu widzenia zarządzania ryzykiem
cechy, do których należą akcesoryjność i subsydiarność.
3
Szerzej zob. również Marek Grzywacz, Rozliczenia finansowe przedsiębiorstw w obrotach zagranicznych,
DIFIN, Warszawa 2003r. oraz wcześniejsze rozdziaływ niniejszym skrypcie.
Akcesoryjność oznacza, iż ważność wystawionej gwarancji jest uzależniona od ważności
zobowiązania, na które udzielono gwarancji. Natomiast subsydiarność natomiast to
możliwość dochodzenia wierzytelności od banku tylko w wypadku wcześniejszego
wystąpienia z roszczeniem przeciwko dłużnikowi głównemu. Jak w wypadku wszelkiego
rodzaju usług finansowych również w wystawieniem gwarancji bankowej łączą się
koszty należne wystawiającej ją instytucji biorącej na siebie ryzyko nie wywiązania się
klienta ze swoich zobowiązań.
We wszystkich krajach wysoko i średnio rozwiniętych istnieją instytucje, których celem
podstawowych jest promowanie eksportu drogą udzielania podmiotom krajowym
ochrony finansowej w wypadku poniesienia przez nie strat w wyniku zawartego
kontraktu eksportowego. W USA tego rodzaju instytucja nosi nazwę Export Import
Bank of US (Exim Bank), w Wielkiej Brytanii Export Credits Guarantee, w Niemczech
Hermes.
W warunkach polskich instytucja tego rodzaju nosi nazwę Korporacja Ubezpieczeń
Kredytów Eksportowych S.A. (KUKE) powstała w 1994r. po uchwaleniu przez Sejm
ustawy o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeniach kontraktów
eksportowych. Obejmuje ona ochroną ubezpieczeniowa szkody mogące powstać w
wyniku urzeczywistnienia się:
- ryzyka handlowego,
- ryzyka politycznego,
- ryzyka katastrofalnego,
- ryzyka zwłoki w regulowaniu zobowiązań płatniczych przez kontrahenta
publicznego.
Przedstawione powyżej formy zabezpieczenia się przed ryzykiem klienta nie wyczerpują
wprawdzie wszystkich możliwych sposobów uniknięcia ryzyka (ulegają one stałemu
rozwojowi i ewolucji), są one jednak najbardziej popularne na rynkach
międzynarodowych z uwagi na ich dostępność i standaryzację tych usług.
11.4 Narzędzia i techniki kontroli ryzyka
Wszystkie podmioty prowadzące działalność gospodarczą, a szczególnie te prowadzące
działalność międzynarodową powinny zdawać sobie sprawę z istnienia ryzyka. Powinny
sprawdzać czy jego poziom jest dla nich akceptowalny. Mogą one przyjąć różnorakie
postawy wobec występujących czynników ryzyka. Po pierwsze może go w pełni
zaakceptować, włączając to w zakres analizy opłacalności operacji. Może tez dążyć do
jego ograniczenia i kontroli. Kontrola może mieć wymiar fizyczny lub finansowy.
W ramach fizycznej kontroli ryzyka mogą one:
" unikać ryzyka  np. rezygnując z przedsięwzięcia,
" zredukować ryzyko  np. poprzez ograniczenie skali narażonej na to ryzyko działalności.
Metody te zwane są metodami pasywnymi. Z drugiej strony mogą również dokonywać
działań na płaszczyz
nie finansowej. Należą do nich:
" zarządzanie ryzykiem  przyjmowanie aktywnej pozycji wobec ryzyka poprzez rynkowe
metody zabezpieczeń, np. na rynku terminowym,
" transfer ryzyka  odpłatne przeniesienie ryzyka na osobę trzecią w ramach umowy
479
ubezpieczeniowej .
W procesie zarządzania ryzykiem przydatne są różne techniki i narzędzia pozwalające
podmiotom gospodarczym na ocenę poziomu zagrożeń. Narzędzia te można przypisać do
kilku grup:
A. narzędzia z zakresu zarządzania strategicznego, np.:
" analiza SWOT,
" analiza scenariuszowa,
" analiza luki strategicznej,
" mapa grup strategicznych,
" metody i analizy portfelowe,
" analiza wrażliwości,
B. uniwersalne metody analityczne, np:
" metody rangowania,
" metoda analizy preferencji,
" metoda badania odchyleń,
" metoda wartości krytycznych,
" metoda analiza wielkości granicznych,
" techniki statystyczne,
C. techniki decyzyjne, np.:
" metody badań operacyjnych,
" drzewa decyzyjne,
" macierze decyzyjne,
" symulacje,
" techniki wariantowe,
" techniki heurystyczne,
D. inne metody i techniki, a wśród nich:
" metody ekonometryczne,
" badanie sprawozdań finansowych,
" metody dyskryminacyjne,
480
" techniki oceny ryzyka na rynkach finansowych .
Należy jednak wyraz
nie zaznaczyć, ze żadnego z tych narzędzi nie należy traktować
nadrzędnie. Tylko wykorzystująca możliwie wiele technik i narzędzi analiza
potencjalnego ryzyka pozwoli podmiotom gospodarczym na lepsze do jego wystąpienia
przygotowanie.
Wnioski
(1) Ewolucja rynków towarowo-finansowych doprowadziła do sytuacji w której, za
pośrednictwem rynku opcji i kontraktów terminowych, ryzyko może być zamienione
w towar, który może być przedmiotem handlu. Oznacza to znaczne ułatwienie w
zabezpieczeniu przez przedsiębiorstwa swoich pozycji po stronie pasywów i
aktywów.
(2) Rozwój współczesnych rynków towarowo-pieniężnych oferuje szereg różnego
rodzaju zabezpieczeń przed możliwymi ryzykami. W dużej mierze mają one
charakter swego rodzaju ubezpieczeń, gdzie ryzyko bierze na siebie bank lub
specjalna instytucja asekuracyjna w zamian za odpowiednią opłatę.
(3) W wypadku krajów rozwijających się (typu emerging) głównym problemem
pozostaje względnie słaby rozwój wykorzystywanych do zabezpieczeń instrumentów
finansowych i infrastruktury infrastrukturalnej.
Przykładowe pytania sprawdzające:
1. Zdefiniuj pojęcie ryzyka w handlu zagranicznym i sektorze finansowym.
2. Podaj podstawowe rodzaje ryzyk w tych sektorach.
3. Zdefiniuj ryzyko walutowe i główne czynniki na nie wpływające.
4. Jakie są sposoby zabezpieczenia się przed ryzykiem walutowym.
5.Omów podstawowe sposoby zabezpieczenia się przed ryzykiem klienta
6. Przedstaw narzędzia i techniki kontroli ryzyka.
Rozdzia 12
Ubezpieczenia
w handlu
zagranicznym
12.1 Ubezpieczenia morskie
12.2 Ubezpieczenia żeglugi śródlądowej
12.3 Ubezpieczenia taboru kolejowego
12.4 Ubezpieczenie kontenerów
12.5 Ubezpieczenia lotnicze
12.6 Ubezpieczenia finansowe
12.7 Kredyty ubezpieczeniowe
12.8 Gwarancja ubezpieczeniowa
12.9 Gwarancje zapłaty długu celnego
12.10 Ubezpieczenie kredytu a gwarancja ubezpieczeniowa
Dla ograniczenia negatywnych skutków realizacji różnorodnych ryzyk stosuje się dwie
podstawowe metody zabezpieczenia, a mianowicie indywidualne zgromadzenie środków
finansowych  samoubezpieczenie, czyli tworzenie rezerw, lub przeniesienie tego
481
finansowego ciężaru na inny podmiot gospodarczy, czyli ubezpieczenie .
Efektywniejszą i bardziej racjonalną metodą jest drugie z przedstawionych rozwiązań,
które realizowane jest poprzez specjalnie do tego celu powołaną instytucję. Przyjmuje
się, iż  ubezpieczenie jest urządzeniem gospodarczym, którego nadrzędnym
zadaniem jest łagodzenie (lub w pełni likwidowanie) negatywnych skutków zdarzeń
losowych poprzez rozłożenie ciężaru tego łagodzenia na wiele jednostek, którym da
ne zdarzenia zagrażają. Dzięki temu urządzeniu jednostka gospodarcza może się
uwolnić od finansowego problemu związanego z możliwością zaistnienia strat
losowych, a więc strat od niej  bardziej lub mniej  niezależnych, a przy tym
482
potencjalnie nieuniknionych . W świetle art. 805 Kodeksu cywilnego przez umowę
ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie
w razie zajścia przewidzianego w umowie zdarzenia, a ubezpieczający zobowiązuje
się zapłacić składkę. Ubezpieczenie, stanowi zatem sposób przeniesienia ryzyka na inny
483
podmiot gospodarczy w zamian za odpowiednią cenę (składkę) , może być więc
zakwalifikowane jako metoda zarządzania ryzykiem. W literaturze przedmiotu,
dotyczącej problematyki ubezpieczeń, przyjmuje się wiele kryteriów ich klasyfikacji. Ze
484
względu na obligatoryjność wyodrębnić można ubezpieczenia :
" dobrowolne  nie ma obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia, co do określonych
ryzyk, np. ubezpieczenie przed kradzieżą,
" obowiązkowe  każdy podmiot spełniający określone warunki ma obowiązek zawrzeć
umowę ubezpieczenia (np. ubezpieczenie OC kierowców).
Przepisy Kodeksu cywilnego dzielą ubezpieczenia pod względem przedmiotu
ubezpieczenia na:
" ubezpieczenia osobowe  ubezpieczyciel jest zobowiązany do zapłaty umówionej sumy
pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie
wypadku w życiu osoby ubezpieczonej,
" ubezpieczenia majątkowe  zgodnie z art. 821 k.c. może ono dotyczyć mienia (np.
ubezpieczenie towaru od kradzieży) albo odpowiedzialności cywilnej.
Ze względu na regulacje prawne, instytucje oferujące ubezpieczenie, przedmiot objęty
umową ubezpieczenia, sposób i formę wywiązywania się instytucji ubezpieczeniowych
z podjętych zobowiązań, ubezpieczenia można również podzielić na społeczne
485
(opierające się na tzw. trzech filarach ) oraz ubezpieczenia gospodarcze. Ubezpieczenia
gospodarcze można zdefiniować jako ubezpieczenia, które zmniejszają ryzyko
prowadzenia działalności gospodarczej, do których zalicza się następujące formy
486
ubezpieczeń :
 odpowiedzialności cywilnej (OC),
 kredytu (od ogólnej niewypłacalności, kredytu eksportowego, spłaty rat, kredytu
hipotecznego, kredytu rolniczego, itp.),
 gwarancja ubezpieczeniowa,
 ubezpieczenie od ryzyka finansowego,
 ubezpieczenie ochrony prawnej.
Za zasadniczą klasyfikację ubezpieczeń można przyjąć podział dokonany przez ustawę
o działalności ubezpieczeniowej z roku 1990 na  Ubezpieczenia na życie
zakwalifikowane jako Dział I (obejmujący cztery grupy ubezpieczeń) i  Pozostałe
ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe  Dział II  osiemnaście grup
487
ubezpieczeń (por. tab. 13) . W ramach drugiego działu wyodrębniona jest grupa
ubezpieczeń finansowych, do których zalicza się w ujęciu wąskim ubezpieczenia
finansowe, które utożsamiane są z ubezpieczeniami kredytu (grupa14 działu II)
i wydawaniem gwarancji ubezpieczeniowych (grupa 15 działu II), natomiast w ujęciu
szerokim z ubezpieczeniami kredytu (grupa 14), gwarancjami ubezpieczeniowymi (grupa
488
15) i ubezpieczeniami różnych strat finansowych (grupa 16) .
Z punktu widzenia praktyki handlu zagranicznego oraz potrzeb niniejszej publikacji,
przedmiotem naszego zainteresowania będą ubezpieczenia finansowe w tzw. ujęciu
wąskim oraz ubezpieczenia z grup 3-7 oraz 10-13. Przed przystąpieniem jednak do
bliższej charakterystyki ubezpieczeń w transakcjach handlu zagranicznego warto
w krótkich słowach przedstawić podstawowe funkcje, jakie pełnią ubezpieczenia
489
gospodarcze. Są to m.in. :
1) funkcja ochrony ubezpieczeniowej,
2) funkcja prewencyjna,
3) funkcja akumulacji kapitałowej.
Tabela 13. Struktura składki przypisanej brutto490 w dziale ubezpieczeń pozostałych osobowych i majątkowych według
grup ubezpieczeń w latach 1999  2002
Udział w składce przypisanej brutto z ubezpieczeń
bezpośrednich działu II
Rodzaj ubezpieczenia
Po trzech Po trzech
1999 2000 2001 kwartałach kwartałach
2001 2002
1 Ubezpieczenie wypadku 4,28% 4,31% 4,44% 3,46% 3,80%
2 Ubezpieczenie choroby 1,00% 1,07% 1,02% 1,07% 1,13%
3 Ubezpieczenie casco pojazdów
32,33% 1,19% 31,14% 30,79% 28,51%
lądowych
Grupa
4 Ubezpieczenie casco pojazdów
0,01% 0,01% 0,01% 0,01% 0,02%
szynowych
5 Ubezpieczenie casco statków
0,10% 0,11% 0,10% 0,06% 0,08%
powietrznych
6 Ubezpieczenie żeglugi morskiej
0,47% 0,45% 0,47% 0,50% 0,61%
i śródlądowej
7 Ubezpieczenie przedmiotów
0,88% 0,80% 0,87% 0,90% 0,86%
w transporcie
8 Ubezpieczenie szkód
9,52% 9,85% 10,38% 11,59% 12,31%
spowodowanych żywiołami
9 Ubezpieczenie pozostałych szkód
7,04% 7,26% 7,63% 7,62% 7,51%
rzeczowych
10 Ubezpieczenie OC wynikającej
z posiadania i użytkowania 38,18% 38,15% 36,67% 36,95% 37,26%
pojazdów lądowych
11 Ubezpieczenie OC wynikającej
z posiadania i użytkowania 0,08% 0,07% 0,19% 0,04% 0,07%
pojazdów powietrznych
12 Ubezpieczenie OC za żeglugę
0,33% 0,28% 0,24% 0,29% 0,30%
morską i śródlądową
13 Ubezpieczenie OC nie ujętej
2,72% 3,01% 3,22% 3,25% 3,53%
w grupach 10-12
14 Ubezpieczenie kredytu 0,49% 0,76% 1,01% 0,91% 1,14%
15 Gwarancja ubezpieczeniowa 1,21% 1,19% 1,04% 1,03% 0,84%
16 Ubezpieczenie różnych ryzyk
0,71% 0,81% 0,96% 0,92% 1,33%
finansowych
17 Ubezpieczenie ochrony prawnej 0,00% 0,00% 0,01% 0,01% 0,03%
18 Ubezpieczenie świadczenia
pomocy na korzyść osób, które
0,65% 0,68% 0,60% 0,60% 0,67%
popadły w trudności w czasie
podróży
y
ródło: Biuletyny roczne Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych za lata 2000 i 2001, Biuletyn
kwartalny KNUIFE - Sytuacja na polskim rynku ubezpieczeń po trzech kwartałach 2002 r.
Funkcja ochrony ubezpieczeniowej wynika z tego, iż usługa ubezpieczeniowa polega
na sprzedaży ochrony ubezpieczeniowej, która wiąże się z przejęciem przez zakład
ubezpieczeń materialnych i niematerialnych skutków realizacji ryzyk objętych
przedmiotem ubezpieczenia. Zakład ubezpieczeń, w zamian za określoną składkę
ubezpieczeniową przejmuje na siebie ciężar finansowego pokrycia ewentualnych szkód
losowych w majątku ubezpieczonego. Tak więc, w zamian za składkę ubezpieczeniową
podmioty gospodarujące zapewniają sobie gwarancję uzyskania pomocy finansowej ze
strony zakładu ubezpieczeń, co zwalnia je od ewentualnego kłopotu szybkiego
zgromadzenia środków finansowych, koniecznych dla naprawienia powstałego
491
uszczerbku majątkowego .
Funkcja prewencyjna uznawana jest powszechnie za najbardziej racjonalną metodę
492
zwalczania szkodowości losowej . Ubezpieczenia nie powinny bowiem polegać wyłącznie
na biernym oczekiwaniu na konieczność wyrównania poszkodowanym strat, jakie
wyrządziły zdarzenia losowe, ale powinny przyczyniać się do zapobiegania ich
491
wystąpienia . Przyjmuje się również, iż bez prewencji prowadzenie działalności
ubezpieczeniowej byłoby niemożliwe, głównie ze względu na jej nieopłacalność. Funkcja
prewencyjna ubezpieczeń zapewnia konkretne korzyści ubezpieczającym, gdyż
ograniczenie liczby i rozmiarów szkód wpływa bezpośrednio na obniżenie jednostkowego
kosztu ubezpieczenia. Ponadto, zakłady ubezpieczeń uzyskują najlepszą znajomość
okoliczności, w których najczęściej i najbardziej intensywnie występują określone zdarzenia
losowe. Stąd też dysponują danymi, które umożliwiają dobór odpowiednich środków
zapobiegawczych. Zakłady ubezpieczeń kierowane własnymi przyszłymi korzyściami
ekonomicznymi, uczestniczą w doskonaleniu procesów wytwórczych, technologicznych,
konstrukcji maszyn urządzeń, instalacji i systemów technicznych, a także różnego rodzaju
zabezpieczeń oraz przepisów i zasad ograniczających prawdopodobieństwo występowania
493
zdarzeń niekorzystnych .
Funkcja akumulacji kapitału odnosi się do roli, jaką system ubezpieczeń pełni
495
w systemie finansowym gospodarki rynkowej . Ubezpieczenie wiąże się z koniecznością
systematycznego odprowadzania składek, a więc gromadzenia i pobudzania gromadzenia
oszczędności. Zakłady ubezpieczeniowe realizują funkcje instytucji finansowej
gromadząc środki finansowe pochodzące ze składek ubezpieczeniowych, zarządzają
zgromadzonym funduszem oraz inwestują część środków w sposób umożliwiający
zabezpieczenie płynności wypłat odszkodowań. Rozwój ubezpieczeń gospodarczych
sprawia, iż potencjał i możliwości inwestycyjne towarzystw ubezpieczeniowych,
zwłaszcza w państwach o wysokim poziomie rozwoju rynku ubezpieczeniowego, są
496
znaczne i mogą istotnie wpływać na dynamikę procesów gospodarczych . Warto dodać,
iż udział składki w PKB w UE i OECD wynosił w roku 2000 odpowiednio: ok. 7 i 9%.
Składka na mieszkańca wynosiła natomiast w UE  ok. 1660 USD, a w OECD  ponad
1800 USD. W Polsce w tym samym roku udział składki w PKB wyniósł 3,02% i 124
497
USD na mieszkańca .
12.1 Ubezpieczenia morskie
W praktyce ubezpieczeń często przyjmuje się, iż ubezpieczenia dzielą się na
ubezpieczenia morskie i lądowe. Wszystkie ubezpieczenia, które nie są ubezpieczeniami
morskimi zaliczane są do ubezpieczeń lądowych, co jest oczywiście pewnym
uproszczeniem, bowiem występują jeszcze ubezpieczenia żeglugi śródlądowej, lotnicze,
498
itp. . Przyczyn takiego podziału należy głównie upatrywać w tym, iż ubezpieczenia
morskie należą do najstarszych i najbardziej rozwiniętych ubezpieczeń gospodarczych
499
(uznawane są za kolebkę wszystkich ubezpieczeń) . Ubezpieczenia morskie regulowane
są przepisami Kodeksu morskiego, a ubezpieczenia lądowe  przepisami kodeksu
cywilnego. Ubezpieczenia ładunków morskich są zawierane na podstawie warunków
500
określonych w klauzulach instytutowych Instytutu Londyńskich Ubezpieczycieli
501
(Institute Cargo Clauses) do których należą :
 Instytutowe Klauzule A
adunkowe (A),
 Instytutowe Klauzule A
adunkowe (B),
 Instytutowe Klauzule A
adunkowe (C).
Każdy z wymienionych zestawów składa się z 19 klauzul, różniących się wzajemnie
treś-cią klauzuli nr l, która dotyczy ryzyka oraz zakresem wyłączeń, które są zawarte
w klauzulach 4-7 (pozostałe klauzule mają identyczną treść). Zabezpieczenie ryzyka
w najszerszym stopniu zapewnia zestaw (A), a w najwęższym (C). Klauzula (A) obejmuje
wszelkie ryzyko prowadzące do utraty lub uszkodzenia ubezpieczonego ładunku
z wyłączeniem: ubytków naturalnych, niewłaściwego opakowania towaru, wad
wewnętrznych, świadomie niewłaściwego postępowania ubezpieczonego, szkód
spowodowanych opóz
nieniem w dostawie towaru, szkód jądrowych, ryzyka wojennego
502
oraz strajkowego . Klauzula (B) rozszerza w stosunku do (C) zakres ubezpieczenia
o szkody spowodowane trzęsieniem ziemi, wybuchem wulkanu lub uderzeniem pioruna,
zmyciem z pokładu, wtargnięciem wody do pojazdu oraz obejmujące całkowitą stratę
ładunku powstałą w czasie załadunku lub rozładunku ze statku. Klauzula (C) obejmuje
szkody spowodowane między innymi pożarem lub eksplozją, wejściem statku na
mieliznę, jego zatonięciem lub wywróceniem się, wykolejeniem środka transportu
lądowego, awarią wspólną lub wyrzuceniem ładunku za burtę.
W ramach ubezpieczenia morskiego stosuje się również klauzule o zróżnicowanym
503
zakresie ochrony ubezpieczeniowej tj. :
 wolne od awarii częściowych (Free from Particular Average  ICCFPA, w skrócie FPA),
w świetle tej klauzuli ubezpieczyciel odpowiada za całkowitą utratę ładunku, utratę całkowitą
każdej oddzielnej części ładunku podczas załadowania, przeładowania lub wyładowania, straty
związane z awarią wspólną oraz koszty poniesione w porcie schronienia w celu zmniejszenia
strat w ładunku,
 z wyłączeniem awarii częściowej (With Average  ICCWA, w skrócie WA); zakres
ubezpieczenia jest taki sam jak w klauzuli FPA, ale ubezpieczenie obejmuje również
szkody częściowe spowodowane niebezpieczeństwami morza przy zastosowaniu tzw.
franszyzy integralnej; ubezpieczyciel nie odpowiada za szkody do wysokości ograniczonej
franszyzą, ale gdy wielkość szkody przekroczy tę kwotę, wówczas pokrywa szkodę
w całości,
 ryzyko wszelkiego rodzaju (All Risks  ICCAR, w skrócie AR); zakres ubezpieczenia jest
rozszerzony na wszelkie szkody ładunku spowodowane zdarzeniami losowymi, łącznie
z kradzieżą, niewydaniem itp.; ubezpieczenie w ramach tej klauzuli nie obejmuje strat
wynikłych wskutek niewłaściwego opakowania lub naturalnych właściwości towaru.
502
12.2 Ubezpieczenia żeglugi śródlądowej
Ubezpieczenia żeglugi śródlądowej są pakietem ubezpieczeń (obejmującym
ubezpieczenie CASCO jednostek pływających, ubezpieczenie Odpowiedzialności
Cywilnej armatora oraz ubezpieczenie rzeczy osobistych członków załóg) adresowanym
do właścicieli jednostek i przedsiębiorstw żeglugi śródlądowej. Pakiet ubezpieczeń
żeglugi śródlądowej zabezpiecza właścicieli jednostek i przedsiębiorstwa żeglugi
śródlądowej przed stratami spowodowanymi uszkodzeniem lub zniszczeniem taboru
pływającego lub jego wyposażenia, jak również zapewnia ochronę ubezpieczeniową
w przypadku roszczeń osób trzecich wynikających z odpowiedzialności cywilnej
armatora użytkowanej jednostki bądz
floty.
" W ramach ubezpieczenia CASCO jednostek pływających ochroną ubezpieczeniową
objęte są szkody całkowite i szkody częściowe ubezpieczonych statków, polegające na
uszkodzeniu kadłuba, wyposażenia oraz urządzeń maszynowych lub pomocniczych,
a spowodowane niebezpieczeństwami żeglugi lub siłą wyższą.
W ramach ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej armatora z tytułu posiadania
i eksploatacji jednostek pływających, zakład ubezpieczeń odpowiada za szkody
wyrządzone osobom trzecim w czasie i w związku z użytkowaniem ubezpieczonych
jednostek pływających, w tym za szkody wyrządzone innym jednostkom pływającym
i znajdującym się na nich ładunkom, za uszkodzenia nabrzeży, śluz, mostów i innych
przedmiotów stałych oraz za szkody osobowe powodujące uszkodzenie ciała, rozstrój
zdrowia lub śmierć osoby poszkodowanej.
Ubezpieczenie rzeczy osobistych członków załóg obejmuje utratę, zniszczenie lub
uszkodzenie rzeczy osobistych członka załogi statku, powstałe na skutek wypadku lub
wydarzenia związanego z uprawianiem żeglugi śródlądowej.
12.3 Ubezpieczenie taboru kolejowego
W ramach tego ubezpieczenia ochroną ubezpieczeniową objęty jest tabor kolejowy
stanowiący własność osoby prawnej lub fizycznej, bądz
przez nią użytkowany lub
dzierżawiony, który jest użytkowany do prowadzenia działalności przewozowej.
Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń obejmuje szkody polegające na uszkodzeniu lub
zniszczeniu taboru wskutek:
 nagłego działania siły mechanicznej w momencie zetknięcia się taboru ze znajdującymi się
poza nim przedmiotami, osobami lub zwierzętami,
 zderzania się pociągów,
 wykolejenia taboru,
 osunięcia ziemi, przerwania tam, zerwania mostów, zawalenia tuneli i innych podobnych
zdarzeń,
 wybuchu, powodzi, zatopienia, uderzenia pioruna, pożaru, gradobicia, huraganu i innych
działających nagle sił przyrody,
 rabunku, kradzieży lub zaginięcia taboru lub jego części.
12.4 Ubezpieczenie kontenerów
Ubezpieczenie to adresowane jest do podmiotów wykorzystujących w swojej działalności
kontenery jako środek składowania i transportu. Ochrona ubezpieczeniowa obejmuje
kontenery własne lub dzierżawione przez Ubezpieczonego, łącznie ze sprzętem
kontenerowym. W ramach tego ubezpieczenia zakład ubezpieczeń wypłaca
odszkodowanie za utratę, zniszczenie lub uszkodzenie kontenera i sprzętu kontenerowego
powstałe w trakcie:
 transportu kontenerów drogą morską, lądową lub kombinowaną,
 składowania kontenerów,
 przeładunku kontenerów.
W ramach ubezpieczenia kontenerów ochroną ubezpieczeniową może być objęta także
odpowiedzialność cywilna właściciela za szkody wyrządzone osobom trzecim, w tym za
śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia osoby poszkodowanej lub z tytułu
zniszczenia lub uszkodzenia mienia tych osób.
12.5 Ubezpieczenia lotnicze
Ubezpieczenia lotnicze obejmują różne rodzaje ryzyka związanego z transportem
lotniczym. Do ubezpieczeń tych zalicza się:
 ubezpieczenia samolotów,
 ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej z tytułu przewożonego ładunku,
 ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej przewoz
nika wobec pasażerów iich bagaży,
 ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wobec osób trzecich i ich mienia,
 ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków załóg statku powietrznego.
12.6 Ubezpieczenia finansowe
Pomimo, iż ubezpieczenia finansowe stanowiły w roku 2001 zaledwie 3% wartości całego
rynku ubezpieczeniowego w Polsce to charakteryzują się one 10  15% dynamiką wzrostu
w ostatnich kilku latach. Ubezpieczenia finansowe stanowią bowiem jedną z najbardziej
dochodowych grup polis. Jednak ich dotychczasowy słaby rozwój ograniczony jest
505
głównie ze względu na skomplikowaną procedurę . Istotną barierą jest złożona ocena
ryzyka, co często powoduje, iż musi być w nią zaangażowany oddział lub centrala
towarzystwa. Klient może być również zobowiązany do przedstawienia pełnej dokumentacji
spółki, historii kontraktów, a towarzystwa ubezpieczeniowe żądają wielu dodatkowych
zabezpieczeń.
W ubezpieczeniach finansowych podstawowe formy realizowania ochrony
506
ubezpieczeniowej stanowią :
 umowa ubezpieczenia,
 gwarancja ubezpieczeniowa.
Warto dodać, iż ubezpieczenia kredytów oraz gwarancje eksportowe są nie tylko
produktami udostępnianymi przez zakłady ubezpieczeń na zasadach komercyjnych, czyli
w oparciu o rachunek ekonomiczny, ale stanowią również ważny element polityki
proeksportowej wielu krajów. Do pełnej gamy środków podejmowanych dla
optymalizowania korzyści z międzynarodowej współpracy gospodarczej i wspierania
507
handlu zagranicznego zalicza się :
1. kredyty eksportowe udzielane eksporterom lub nabywcom towarów i usług wytworzonych
przez eksporterów,
2. subsydiowanie stóp procentowych kredytów eksportowych,
3. refinansowanie kredytów eksportowych,
4. eksportowe gwarancje rządowe i bankowe,
5. ubezpieczenia eksportowe.
Najistotniejszą rolę spośród wymienionych instrumentów pełnią ubezpieczenia kredytów
508
eksportowych, które obejmują ubezpieczenia :
 kredytu kupieckiego,
 kredytu bankowego,
 spłaty rat leasingowych,
 należności faktoringowych,
 inwestycji zagranicznych inwestora krajowego od ryzyka handlowego i politycznego,
 ryzyka badania nowych rynków zbytu na wypadek uniemożliwienia lub przerwania prac
badawczych przez wypadki polityczne lub gospodarcze,
 uczestnictwa w targach i wystawach zagranicznych od ryzyka niehandlowego,
 towarów złożonych w zagranicznych składkach celnych lub konsygnacyjnych od ryzyka
niehandlowego,
 gwarancji bankowych,
 bankowych nieodwołalnych akredytyw dokumentowych,
 wzrostu kosztów produkcji ponad określony poziom.
12.7 Kredyty ubezpieczeniowe
Ocenia się, iż ok. 80 proc. światowego handlu odbywa się w ramach krótkoterminowego
kredytu kupieckiego. Np. we Francji termin płatności wynosi średnio 64 dni, w Hiszpanii
509
- 73, w Belgii - 59, w Niemczech - 42 . Przy rosnącej konkurencji odraczanie terminu
płatności może być jednym z czynników przewagi, jak również skutecznym sposobem na
nawiązanie długoletniej współpracy. Jednocześnie aż 80% strat finansowych w eksporcie
jest wynikiem nieznajomości rzeczywistej sytuacji finansowej kontrahentów. W obliczu
braku informacji o partnerach handlowych oraz ekonomicznych, prawnych i politycznych
uwarunkowaniach gospodarki danego kraju, a także częstego braku możliwości
wyegzekwowania należności za sprzedany towar czy usługę, istotne staje się umiejętne
zarządzanie ryzykiem, w tym poprzez jego ubezpieczenie.
Ubezpieczenie kredytu oznacza zapewnienie przez zakład ubezpieczeń pokrycia strat
majątkowych, powstałych u kredytodawców, z powodu niedotrzymania od
kredytobiorców, w sytuacjach określonych w umowie ubezpieczenia, należności za
510
udzielony kredyt . Tak więc ubezpieczyciel, w zamian za składkę ubezpieczeniową, bierze
na siebie część ryzyka związanego z niedotrzymaniem należności za udzielony przez
kredytodawcę kredyt. Składka ubezpieczeniowa jest wynagrodzeniem za samą gotowość
przejęcia ryzyka przez ubezpieczyciela, a nie wynagrodzeniem za faktyczne jego przejęcie.
Dlatego też składka ubezpieczeniowa jest płacona zawsze, bez względu na to czy dane
511
ryzyko się urzeczywistni (dojdzie do określonego zdarzenia losowego) czy też nie .
W ramach ubezpieczenia kredytu przedmiotem ubezpieczenia są przysługujące
ubezpieczonemu (kredytodawcy) bezsporne należności z tytułu udzielonych kredytów
kupieckich, które powstały w okresie ubezpieczenia, nie zapłacone w terminach
i kwotach określonych w fakturach. Ubezpieczeniu może podlegać całość bądz
część
portfela kredytodawcy (polisa jednostkowa lub generalna). Ubezpieczenie zazwyczaj nie
obejmuje odsetek, kar umownych, opłat manipulacyjnych i innych należności
512
dodatkowych .
Kredytodawca (eksporter) zawiera umowę ubezpieczenia na swoją rzecz, ubezpieczając
przysługujące mu należności od wszystkich bądz
jednego kontrahenta  importera 
(ewentualnie kilku wybranych). Stronami umowy ubezpieczenia są więc kredytodawca
(wierzyciel) i zakład ubezpieczeń (por. rys. 35). W przypadku, kiedy przedmiotem
ubezpieczenia jest całość portfela kredytowego eksportera, ubezpiecza on wszystkie
swoje należności i nie ma możliwości wyboru konkretnych dłużników należności, od
513
których chciałby ubezpieczyć . W drugim przypadku eksporter ubezpiecza należności od
konkretnego odbiorcy. Wysokość składki  opłacanej przez kredytodawcę  zależna jest
m.in. od warunków płatności, kierunku eksportu, standingu finansowego importera, etc.
Rysunek 35. Schemat ubezpieczenia kredytu kupieckiego
y
ródło: Sangowski T., op. cit.,
Przed zawarciem umowy ubezpieczenia eksporter w porozumieniu z zakładem
ubezpieczeń ustala kryteria wyboru odbiorców (importerów) i tworzona jest lista
514
kredytobiorców spełniających te wymogi . Sprowadza się to najczęściej do oceny
kredytodawcy (np. jakość jego portfela kredytowego, kondycji finansowej) oraz oceny
sytuacji gospodarczej jego kraju (np. kondycja branży czy regionu, w których działa,
515
przedsiębiorstw, z którymi kooperuje, etc.) . Następnie określany jest limit kredytowy,
czyli maksymalna kwota należności objętych ubezpieczeniem. Stanowi on górną granicę
odpowiedzialności zakładu z tytułu ubezpieczenia należności od określonego dłużnika
516
oraz określa bezpieczną wielkość zaangażowania finansowego dostawcy (eksportera) .
W Polsce jedyną instytucją ubezpieczeniową wyspecjalizowaną w ubezpieczeniach
eksportowych jest Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A. (KUKE). Jest
to również jedyne towarzystwo, którego polisy posiadają gwarancje Skarbu Państwa.
Misją działania korporacji jest tworzenie warunków sprzyjających promocji
i intensyfikacji polskiego eksportu na warunkach kredytowych i wzmacnianie pozycji
eksporterów oraz ich towarów i usług na rynku międzynarodowym. KUKE S.A. jest
instytucją działającą na podobnych zasadach jak jej odpowiedniki działające w krajach
wysokorozwiniętych (we Francji -Francuski Bank Handlu Zagranicznego - BFCE,
w Niemczech  towarzystwo ubezpieczeń kredytów eksportowych HERMES, w USA 
Eximbank  The Export  Import Bank of United States), których celem jest
517
promowanie krajowego eksportu i wspomaganie rodzimego przemysłu .
KUKE S.A. powstała w 1991 roku i dysponuje kapitałem akcyjnym w wysokości 79 775
8000 PLN, a głównymi akcjonariuszami są Skarb Państwa reprezentowany przez
Ministra Finansów oraz Narodowy Bank Polski, którzy łącznie posiadają 97,08% całego
kapitału akcyjnego. Pozostali mniejszościowi akcjonariusze to Bank Rozwoju Eksportu
SA, Bank Handlowy w Warszawie SA, Bank Współpracy Europejskiej SA, Polimex-
Cekop SA, TUiR Warta SA oraz Metalexport Sp. z o.o., którzy łącznie mają 2,92% akcji.
Korporacja prowadzi działalność ubezpieczeniową na rachunek własny w zakresie
ubezpieczeń ryzyka handlowego kredytów do 1 roku (od 1993 r.) oraz działalność
ubezpieczeniową na rachunek Skarbu Państwa od ryzyk niehandlowych dla kredytów do
1 roku oraz ryzyk niehandlowych i handlowych w kredytach powyżej 1 roku (od 1996 r.).
Od roku 2000 prowadzi ona również działalność na rachunek Skarbu Państwa
w zakresie ubezpieczenia ryzyka nierynkowego tj.: ryzyka politycznego,
katastrofalnego, przewlekłej zwłoki dłużnika publicznego oraz ryzyka handlowego
dłużników niepublicznych. Ubezpieczeniem gwarantowanym przez Skarb Państwa mogą
być objęte tylko polskie towary i usługi. KUKE S.A. gwarantuje wypłatę odszkodowania
w wysokości 85% ubezpieczeniowej należności w razie urzeczywistnienia się ryzyka
handlowego, 90% ubezpieczonej należności w razie urzeczywistnienia się ryzyka
politycznego, katastrofalnego i przewlekłej zwłoki dłużnika publicznego oraz 90%
518
ubezpieczonej należności dotyczącej ryzyka dłużników niepublicznych . Reszta
ewentualnych strat obciąża kredytodawcę jako tzw. jego udział własny, co stanowi
realizację funkcji prewencyjnej ubezpieczeń, której jednym z założeń jest dążenie do
unikania ryzyka, bądz
też ograniczenia prawdopodobieństwa jego realizacji przez samego
ubezpieczonego.
Należności z tytułu realizowanych kontraktów eksportowych w kredycie do jednego roku
realizowane są w ramach polisy obrotowej i wówczas ubezpieczane jest ryzyko
handlowe, tj. bankructwo, niewypłacalność i przewlekła zwłoka w wypełnianiu
zobowiązań przez zagranicznego dłużnika prywatnego oraz ryzyko polityczne,
katastrofalne, ryzyko przewlekłej zwłoki w wypełnieniu zobowiązań płatniczych przez
zagranicznego dłużnika publicznego. Kredyty średnio  i długoterminowe ubezpieczone
są w ramach polis indywidualnych. Ubezpieczeniem może być objęty okres przed
wysyłką towarów i zrealizowaniu usług, tj. okres spłaty kredytu. Ochrona
ubezpieczeniowa jest udzielana bezpośrednio krajowym podmiotom gospodarczym
eksportującym krajowe dobra i usługi lub jednostkom finansującym kontrakty
519
eksportowe bankom krajowym lub zagranicznym .
Ubezpieczenie od ryzyka handlowego nie obejmuje należności od kontrahentów
publicznych, czyli instytucji rządowych i samorządowych, których bankructwo nie może
być ogłoszone zgodnie z prawem obowiązującym w danym kraju. Ubezpieczeniem nie są
również objęte należności spółek zagranicznych, w których polski eksporter jest
decydującym udziałowcem. Do zdarzeń, które powodują powstanie szkody i wypłatę
520
odszkodowania, zalicza się :
 prawnie stwierdzoną niewypłacalność przedsiębiorstwa (bankructwo, zawieszenie wypłat
przez dłużnika i wystąpienie do wierzycieli o układy),
 przewlekłą zwłokę (ponad 180 dni od terminu wymagalnej płatności)  tzw.
niewypłacalność domniemana,
 w przypadku należności płatnych w drodze inkasa dokumentowego  gdy dłużnik nie
przyjął towaru z powodu niewypłacalności lub, gdy arbitralnie odmówił przyjęcia towaru.
W przypadku jakiegokolwiek sporu pomiędzy eksporterem lub importerem wypłata
odszkodowania uzależniona jest uznaniem zasadności roszczenia przez sąd lub
postępowanie arbitrażowe.
Pomiot ubezpieczony powinien przedłożyć Korporacji tzw. zgłoszenie zagrożenia stratą
w sytuacji, gdy dłużnik wystąpił o przedłużenie terminu płatności lub bank odmówił
dalszego jego finansowania. Zgłoszenie zagrożenia stratą powinno być przedłożone
również wówczas, kiedy należność nie została uregulowana w ciągu 60 dni od
kontraktowego terminu płatności, przy płatnościach dokonywanych w rachunku
otwartym albo w ciągu 30 dni od kontraktowego terminu płatności, przy płatnościach
521
dokonywanych w drodze inkasa dokumentowego . KUKE sprawdza przyczyny
zaistniałej sytuacji i podejmuje działania zmierzające do odzyskania należności
eksportera. Jeśli nie odnoszą one skutku, korporacja wypłaca odszkodowanie.
Ubezpieczenie od ryzyka niehandlowego obejmuje:
 ryzyko polityczne - obejmujące ewentualne straty mogące nastąpić u kredytodawcy
w wyniku wydarzeń politycznych w jego kraju tj.: zakaz transferu należności, powszechne
moratorium płatnicze, ogłoszenie aktów nacjonalizacji, działania wojenne, rewolucje,
masowe strajki i inne akty prawne uniemożliwiające kontrahentowi zagranicznemu
522
wywiązanie się z kontraktowych zobowiązań płatniczych ,
 ryzyko katastrofalne  związane z działaniem sił przyrody tj.: wystąpienie klęsk żywiołowych
(trzęsienia ziemi, cyklony, powodzie, wybuch wulkanów itp.),
 ryzyko przewlekłej zwłoki w wypełnianiu zobowiązań płatniczych przez
zagranicznego dłużnika publicznego, które obejmuje transakcje kredytowe
z kontrahentem publicznym, który nie podlega prawu upadłościowemu.
Należności, które są przedmiotem ubezpieczenia mogą pochodzić zarówno od
kontrahentów prywatnych, jak i od kontrahentów publicznych, czyli takich, w stosunku,
do których nie mają zastosowania przepisy prawa upadłościowego. W przypadku
kontrahenta prywatnego, KUKE S.A. ubezpiecza całkowity lub częściowy brak
należności, który nastąpił w wyniku zaistnienia każdego ze zdarzeń określanych jako
ryzyko polityczne lub katastrofalne. Należności z tytułu kontraktów eksportowych są
ubezpieczane w formie polisy obrotowej, która polega na tym, że ubezpieczający zgłasza
do ubezpieczenia obroty zrealizowane ze swoimi kontrahentami, dla których ustalono
odpowiednie limity kredytowe. Limit kredytowy oznacza maksymalną wysokość
należności polskiego eksportera podlegającej ochronie ubezpieczeniowej i stanowi
zarazem górną granicę odpowiedzialności KUKE S.A. Jest on ustalany w oparciu
o dokonaną przez KUKE S.A. ocenę sytuacji finansowej kontrahenta zagranicznego.
Czynnikiem znacznie ułatwiającym dokonanie takiej oceny jest fakt, iż korporacja ma
dostęp do jednej z największych na świecie baz danych zawierających bieżące informacje
o milionach firm, który jest możliwy dzięki jej uczestnictwu w strukturach Credit
Alliance. Grupa Credit Alliance zrzesza 56 agencji ubezpieczeń kredytów z 50 krajów,
dla których strategicznym celem jest rozwój ubezpieczeń kredytów eksportowych oraz
ułatwienie transakcji w handlu zagranicznym.
Do głównych korzyści wynikających z ubezpieczenia kontraktu eksportowego w skali
523
mikro można zaliczyć :
 zmniejszenie ryzyka wymiany handlowej z zagranicą, a więc zwiększenie
bezpieczeństwa obrotu z zagranicą dające eksporterowi gwarancje otrzymania zapłaty,
 możliwości korzystania z doradztwa wyspecjalizowanych służb w zakresie oceny
wiarygodności kredytowej partnerów zagranicznych,
 możliwości zwiększenia sprzedaży eksportowej,
 ograniczenia kosztów (np. związanych z pozyskaniem informacji o przyszłym partnerze
czy z działaniami zmierzającymi do odzyskania niespłaconych należności),
 polepszenia wyniku finansowego, m.in. ze względu na fakt, iż składka ubezpieczeniowa
stanowi koszt uzyskania przychodu w związku z czym przyczynia się do obniżenia
podstawy opodatkowania,
 ograniczenia odpowiedzialności osób podejmujących decyzje finansowe,
 zwiększenia zdolności kredytowej eksporterów, gdyż polisa może stanowić jedną z form
zabezpieczenia spłaty kredytu.
W skali makroekonomicznej ubezpieczenia eksportowe jako instrumentu polityki
524
proeksportowej państwa pozwalają na :
 pobudzanie eksportu głównie z uwagi na fakt, iż ubezpieczenia kontraktów eksportowych
są gwarantowane przez Skarb Państwa,
 eksport polskich towarów na warunkach kredytowych,
 wzmacnianie pozycji polskich eksporterów na arenie międzynarodowej,
 umacnianie pozycji polskich produktów i usług na rynku światowym.
Tabela 14. Produkty ubezpieczeniowe oferowane przez KUKE S.A.
Produkt Adresat Przedmiot Zakres ochrony Kraje i Koszt  cena
produktu ubezpieczenia ubezpieczeniowej dłużnicy
Przedsiębiorcy Należności eksportowe Utrata należności, jeśli Dłużnicy z Ustalany zależnie od
krajowi powstałe z tytułu dostaw nastąpiła w wyniku faktycznej ponad 190 wysokości obrotu
realizujący towarów i/lub wykonania niewypłacalności dłużnika, krajów. oraz ilości
kontrakty usług z zapłatą w kredycie bankructwa lub przewlekłej kontrahentów.
eksportowe do 180 dni. zwłoki w zapłacie (ryzyko Średnio ok. 0,5% od
handlowe). wartości
ubezpieczonego
obrotu.
Małe i średnie Należności eksportowe z Utrata należności, jeśli Dłużnicy Składka
przedsiębiorstwa tytułu dostaw towarów nastąpiła w wyniku prywatni z ubezpieczeniowa
realizujące i/lub wykonania usług, z bankructwa lub przewlekłej krajów OECD według taryfy z dnia
roczną sprzedaż zapłatą w kredycie do zwłoki w zapłacie (ryzyko (bez Turcji i 01.01.2001r. wynosi
eksportową do 1 180 dni. handlowe). Meksyku) oraz od 520 zł do 6.830 zł.
mln USD. Litwy, A
otwy i
Estonii.
Przedsiębiorcy Należności eksportowe z Utrata należności, jeśli Dłużnicy Koszt uzależniony
krajowi tytułu dostaw krajowych nastąpiła w wyniku faktycznej prywatni i jest głównie od kraju
realizujący towarów i/lub usług, z niewypłacalności dłużnika, publiczni z dłużnika i okresu
kontrakty zapłatą w kredycie bankructwa, zwłoki w krajów o kredytowania
eksportowe. poniżej 2 lat. zapłacie, jednostronnego podwyższonym importera.
zerwania kontraktu przez ryzyku.
dłużnika, jak również zdarzeń
mających charakter
polityczny i katastrofalny.
Przedsiębiorcy Należności z tytułu Straty poniesione w wyniku Dłużnicy z Stawki zgodne z
krajowi realizacji kontraktu realizacji kontraktu ponad 190 wytycznymi OECD
realizujący eksportowego, eksportowego spowodowane krajów.  są one zależne od
kontrakty dotyczącego dostaw zaistnieniem ryzyka o kategorii ryzyka
eksportowe. krajowych towarów i/lub charakterze politycznym oraz danego kraju,
usług, w kredycie ryzyka handlowego. długości okresu
dostawcy na 2 i więcej lat. ryzyka i zakresu
ochrony
ubezpieczeniowej
Banki lub inne Udzielony importerowi Utrata należności z tytułu Dłużnicy z KUKE S.A.
instytucje lub jego bankowi kredyt, realizacji umowy kredytowej ponad 190 zobowiązana jest
finansujące przeznaczony na zakup przeznaczonej na krajów. stosować stawki
importerów towarów i/lub usług finansowanie kontraktu zgodne z wytycznymi
dokonujących określonych w kontrakcie eksportowego, spowodowane OECD  patrz uwagi
zakupu towarów eksportowym, wraz z zaistnieniem ryzyka o przy ubezpieczeniu
i usług w Polsce odsetkami i/lub charakterze politycznym oraz kredytu dostawcy.
prowizjami bankowymi. ryzyka handlowego.
Przedsiębiorcy Koszty i wydatki Niezawarcie z kontrahentami z Ubezpieczeniem 3% budżetu kosztów
krajowi związane z rozpoczęciem ubezpieczonych rynków mogą zostać na dany rok lub 5%
planujący wejście sprzedaży towarów i/lub kontraktów eksportowych o objęte koszty i budżetu przy
na nowe realizacji usług na nowych wartości wystarczającej do wydatki wypłacie zaliczki na
zagraniczne rynki rynkach, jej pokrycia poniesionych związane z poczet
zbytu rozszerzeniem o nowe kosztów i wydatków. wejściem na odszkodowania z
towary /usługi, bądz
jeden lub kilka góry.
odbiorców zagranicznych
rynków.
obrotowa
eksportowych  polisa
Ubezpieczenie nale
ż
no
ś
ci
Oferta dla eksporterów realizuj
ą
cych kontrakty w kredycie do 2 lat
indywidualna*)
eksportowych od ryzyka
eksportowych  Europolisa
Ubezpieczenie nale
ż
no
ś
ci
Ubezpieczenie nale
ż
no
ś
ci
nierynkowego  polisa obrotowa i
Ubezpieczenie kredytu dostawcy *)
Oferta dla eksporterów realizuj
ą
cych
nabywcy *)
Kontrakty w kredycie
ś
rednio i długoterminowym
Ubezpieczenie kredytu dla
eksporterów
uzupełniaj
ą
ce ofert
ę
dla
Produkty ubezpieczeniowe
rynków zbytu *)
Ubezpieczenie kosztów
poszukiwania zagranicznych
Eksporterzy Należności od krajowych Utrata należności, jeśli Ustalany
dokonujący dłużników prywatnych nastąpiła ona w wyniku indywidualnie w
sprzedaży także powstałe z tytułu niewypłacalności dłużnika zależności od
na rynku realizowanych spowodowanej bankructwem wysokości obrotu
krajowym kontraktów na dostawy lub przewlekłą zwłoką w oraz ilości
towarów i/lub realizację zapłacie kontrahentów.
usług, z zapłatą w Średnio poniżej 1%
kredycie do 120 dni. od wartości
ubezpieczonego
obrotu.
Przedsiębiorcy Wartość inwestycji Straty poniesione przez Ponad 190 Od 0,1% do 1,2%
prowadzący bezpośredniej polskiego krajowych inwestorów w krajów, w tym kwoty ubezpieczenia
działalność przedsiębiorcy następstwie zdarzeń 61 krajów, z w zależności od
produkcyjną, realizowanej poza określonych jako ryzyko którymi Polska ubezpieczanego
usługową oraz granicami Polski, oraz polityczne, powstałe w kraju podpisała ryzyka. Stawka jest
handlową, przysługujące inwestycji. Ubezpieczenie nie umowy o niższa w dla
którzy planują inwestorowi kwoty obejmuje ryzyka wzajemnym inwestycji w kraju, z
nowe inwestycje zwrotu z inwestycji. katastrofalnego ani popieraniu i którym Polska
za granicą. handlowego. ochronie podpisała umowę o
inwestycji. wzajemnym
popieraniu i ochronie
inwestycji.
*) wypłata odszkodowania gwarantowana przez Skarb Państwa
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych KUKE, www.kuke.com.pl
12.8 Gwarancja ubezpieczeniowa
Gwarancja ubezpieczeniowa stanowi gwarancję wykonania pewnego zobowiązania
i pokrywa się w znacznej mierze z gwarancją bankową, ponieważ pełni taką samą
funkcję. W zamian za odpowiednią składkę ubezpieczeniową, zakład ubezpieczeń 
w miejsce dłużnika  przejmuje rolę gwaranta terminowej i kwotowej zapłaty
525
określonych zobowiązań na rzecz beneficjenta gwarancji . Gwarancja ubezpieczeniowa
stanowi, więc jednostronne zobowiązanie zakładu ubezpieczeń (gwaranta) do wykonania
świadczenia pieniężnego na rzecz podmiotu uprawnionego (beneficjenta), w sytuacji gdy
podmiot wnioskujący o wystawienie gwarancji nie wywiązał się z ustalonego wobec
526
beneficjenta obowiązku . Umowę o wydanie gwarancji z zakładem ubezpieczeń
(gwarantem) podpisuje dłużnik (zobowiązany). Na jej podstawie gwarant zobowiązuje
się do wystawienia gwarancji ubezpieczeniowej na rzecz beneficjenta (wierzyciela) (por.
527
rys. 36) .
Rysunek 36. Schemat gwarancji ubezpieczeniowej
polisa obrotowa
Ubezpieczenie inwestycji bezpo
ś
rednich za
Ubezpieczenie nale
ż
no
ś
ci krajowych 
granic
ą
*)
y
ródło: Monkiewicz J., op. cit., s.292
528
W gwarancji ubezpieczeniowej występują trzy strony :
 zobowiązany - podmiot, który jest zobligowany do przedstawienia na rzecz swego
kontrahenta zabezpieczenia i który poszukuje gwaranta wykonania swego zobowiązania,
 beneficjent - podmiot, na rzecz którego ma być wykonane zobowiązanie i jest jednocześnie
uprawnionym z tytułu gwarancji,
 gwarant - firma ubezpieczeniowa, która wystawia gwarancję na podstawie umowy
o udzielenie gwarancji, tzn. na zlecenie zobowiązanego.
Procedura wydawania gwarancji ubezpieczeniowej przebiega na ogół w następującej
529
sekwencji :
1. złożenie wniosku o wydanie gwarancji, zawierającego dane na temat rodzaju gwarancji,
sposobu udzielania ochrony, sumy gwarancyjnej, okresu obowiązywania gwarancji,
2. ocena ryzyka przez zakład ubezpieczeń na podstawie dostarczonych dokumentów
i informacji wewnętrznych,
3. podjęcie decyzji, co do przyjęcia bądz
odrzucenia danego ryzyka i określenie warunków
wydania gwarancji,
4. określenie składki za wydanie gwarancji ubezpieczeniowej i warunków umowy (wysokość
składki zależy przede wszystkim od rodzaju danej gwarancji, formy jej zabezpieczenia
oraz wysokości sumy gwarancyjnej),
5. podpisanie umowy, opłacenie składki i wydanie odpowiedniej gwarancji.
Umowa o udzielenie gwarancji określa podstawowe zasady współpracy między
530
dłużnikiem a zakładem ubezpieczeń, np. :
 wysokość i sposób dokonywania opłat za udzielenie gwarancji,
 prawne zabezpieczenia roszczeń gwaranta wobec zobowiązanego,
 sposób realizacji ewentualnych roszczeń zwrotnych,
 dodatkowe obowiązki dłużnika (np. informowanie zakładu ubezpieczeń o sposobie
realizacji danego kontraktu, o bieżącej sytuacji ekonomiczno-finansowej).
Umowa może regulować wystawienie pojedynczej gwarancji bądz
wydawanie wielu
gwarancji w okresie ważności umowy. Wśród produktów ubezpieczeniowych
531
o charakterze gwarancji do najczęściej występujących należą :
 gwarancje zapłaty długu celnego,
 gwarancje kontraktowe,
 gwarancje handlowe (płatnicze).
12.9 Gwarancje zapłaty długu celnego
W świetle przepisów kodeksu celnego, organy celne w momencie wprowadzenia
towarów na polski obszar celny mają prawo żądać złożenia zabezpieczenia w celu
zagwarantowania pokrycia kwoty wynikającej z długu celnego. Oznacza to, iż
dokonujący obrotu towarowego z zagranicą, są zobowiązani do złożenia zabezpieczenia
należności celnych w jednej z form przewidzianych prawem. Kodeks celny obok
zabezpieczenia w formie gotówkowej przewiduje również zabezpieczenie w postaci
gwarancji. Gwarant jest zobowiązany do zapłacenia solidarnie z dłużnikiem
(bezwarunkowo i nieodwołalnie) na każde wezwanie organu celnego zabezpieczonej
gwarancją kwoty, wynikającej z długu celnego, jeżeli jej zapłacenie stanie się
wymagalne.
Tabela 15. Gwarancje oferowane przez KUKE S.A.
Produkt Adresat produktu Przedmiot gwarancji Koszt  cena
Gwarancja Gwarancje Zapłata importerowi określonej w Od 0,3% do
przetargowa wystawia się na gwarancji kwoty, w przypadku gdyby 2% kwoty
zlecenie polskich zleceniodawca, który wygrał przetarg, gwarancji w
eksporterów na odmówił podpisania kontraktu na skali roku.
rzecz importerów warunkach oferty lub w inny sposób
zagranicznych naruszył zobowiązania wynikające z
przystąpienia do przetargu.
Gwarancja przetargowa jest składana
jako wadium przez przystępującego
do przetargu
Gwarancje zwrotu Gwarancje Zwrot zaliczki wpłaconej przez Od 0,5% do
zaliczki wystawia się na importera polskiemu eksporterowi w 2% kwoty
zlecenie polskich przypadku nie wywiązania się ze gwarancji w
eksporterów na zobowiązań przez eksportera. skali roku.
rzecz importerów
zagranicznych
Gwarancje Gwarancje Zapłata importerowi określonej w Od 0,5% do
wykonania kontraktu wystawia się na gwarancji kwoty, w przypadku, gdy 2% kwoty
zlecenie polskich zleceniodawca (eksporter) nie gwarancji w
eksporterów na wykona, bądz
nieprawidłowo wykona skali roku.
rzecz importerów kontrakt i odmówi naprawienia
zagranicznych. szkody, zrekompensowania straty
bądz
też zapłacenia kar umownych
Gwarancje celne Produkt Zabezpieczenie zapłaty kwoty Nie więcej niż
przeznaczony jest należności z długu celnego, które  1% kwoty
dla eksporterów po przedłożeniu Izbie Celnej gwarancji w
realizujących także  umożliwia wprowadzenie towaru na skali roku.
import polski obszar celny bez potrzeby
uprzedniego dokonywania
stosownych opłat oraz objęcie go
procedurą celną (dopuszczenia do
obrotu, uszlachetniania czynnego w
systemie zawieszeń, tranzytu, składu
celnego, odprawy czasowej).
Gwarancje dla Banki, które Gwarancje mogą dotyczyć skupu KUKE S.A.
banków nabywają weksli wystawionych w związku z zobowiązana
refinansujących wierzytelności udzielonymi przez krajowych jest stosować
kredyt dostawcy *) eksporterów przedsiębiorców kredytami dostawcy stawki
powstałe z tytułu lub wierzytelności, na które nie zgodne z
udzielonych przez zostały wystawione weksle, lecz wytycznymi
nich kredytów została zawarta przez bank umowa OECD
dostawcy. kredytowa z dłużnikiem
zagranicznym.
Gwarancja dla Banki krajowe Pokrycie części płatności (do 50%) Do 45%
banków potwierdzające wynikającej z akredytywy w prowizji
potwierdzających akredytywy przypadku niezrealizowania banku za
akredytywy *) wystawione przez zobowiązań przez bank zagraniczny, potwierdzenie
banki zagraniczne który akredytywę otworzył akredytywy.
na rzecz polskich
eksporterów
*) wypłata odszkodowania gwarantowana przez Skarb Państwa
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych KUKE, www. Kuke.com.pl
Z gwarancji zapłaty długu celnego korzystają firmy, które chcą uzyskać odroczenie
zapłaty cła i podatków granicznych, dokonać tranzytu towarów, przywiez
ć produkty do
532
przerobu, złożyć je w składzie celnym itp. . Dzięki temu nie muszą przedstawiać innych,
nie zawsze wygodnych lub łatwo dostępnych zabezpieczeń. Suma gwarancyjna - czyli
wartość, do jakiej zgodziło się ponosić odpowiedzialność towarzystwo ubezpieczeniowe
- jest zazwyczaj odnawialna przez cały okres trwania umowy, czyli klient może
wykorzystywać ubezpieczenie wielokrotnie.
533
W praktyce gospodarczej najczęściej stosuje się następujące rodzaje gwarancji celnych :
 zabezpieczające zapłatę należności celnych i podatkowych za importerów,
 związane z odprawą warunkową towarów sprowadzonych na pobyt czasowy,
 zapłaty należności celnych od towarów przewożonych w tranzycie,
 celne za firmy zagraniczne realizujące kontrakty inwestycyjne,
 zapłaty należności celnych od towarów zagranicznych sprzedawanych w składach
konsygnacyjnych i komisowych.
Obok gwarancji zapłaty długu celnego w handlu zagranicznym istotne znaczenie
odgrywają również gwarancje kontraktowe. Jest to grupa gwarancji związana z realizacją
534
różnorodnych kontraktów, do których zalicza się m.in. (por. tab. 3):
 gwarancja wadialna,
 gwarancja należytego wykonania kontraktu,
 gwarancja powykonawcza (właściwego usunięcia wad i usterek),
 gwarancja zwrotu zaliczki.
12.10 Ubezpieczenie kredytu a gwarancja ubezpieczeniowa
Do najistotniejszych korzyści wynikających ze stosowania ubezpieczeń kredytu
535
i gwarancji ubezpieczeniowych należy zaliczyć :
 minimalizację ryzyka finansowego związanego z działalnością gospodarczą przedsiębiorstwa
przede wszystkim poprzez zapobieganie utracie należności,
 zwiększenie wiarygodności podmiotu posiadającego ochronę ubezpieczeniową w postaci
umowy ubezpieczenia lub gwarancji,
 zwiększenie płynności przedsiębiorstwa poprzez ograniczenie rezerwy na należności
nieściągalne,
 wzrost obrotu poprzez m.in. wprowadzenie konkurencyjnych warunków płatności,
 możliwość zdobywania nowych rynków oraz uzyskania korzystnego kredytu bankowego,
 obniżenie kosztów działalności poprzez m.in. korzystniejsze warunki kredytu bankowego,
niższe koszty windykacji należności,
 zwiększenie zysku m.in. poprzez powiększenie obrotów, zmniejszenie kosztów,
 minimalizację odpowiedzialności osób podejmujących kluczowe decyzje finansowe,
 kompleksową, profesjonalną obsługę prawną przy dochodzeniu należności.
Najistotniejsze różnice pomiędzy umową ubezpieczenia kredytu i gwarancją
ubezpieczeniową prezentuje tabela 16.
Tabela 16. Podstawowe różnice między ubezpieczeniami kredytu a gwarancją ubezpieczeniową
Ubezpieczenie kredytu Gwarancja ubezpieczeniowa
 Inicjatorem umowy ubezpieczenia jest  Inicjatorem zlecenia gwarancji jest dłużnik i
kredytodawca, który ponosi koszty ponosi on koszty prowizji, które stanowią
ubezpieczenia, wynagrodzenie towarzystwa ubezpieczeniowego
za przejęcie jego zobowiązania,
 celem umowy ubezpieczeniowej jest  celem zawarcia umowy jest zabezpieczenie się
ochrona finansowa ubezpieczającego beneficjanta gwarancji (kredytodawcy) przed
(kredytodawcy) przed niekorzystnymi brakiem spłaty kredytu,
skutkami zdarzeń losowych powodujących
brak zapłaty,
 w przypadku gwarancji ubezpieczeniowej
 zobowiązanie zakładu ubezpieczeń w zobowiązanie zakładu ubezpieczeń może być
przypadku ubezpieczenia kredytu jest warunkowe lub bezwarunkowe (treść umowy
zawsze warunkowe, gwarancji powinna zawierać wszystkie istotne
warunki odpowiedzialności gwaranta wobec
beneficjenta),
 w umowie ubezpieczenia kredytu  w gwarancji ubezpieczeniowej występują dwa
występuje jeden stosunek prawny (umowa stosunki prawne (umowa o wydanie gwarancji i
ubezpieczenia kredytu) i dwie strony gwarancja ubezpieczeniowa) oraz trzy strony
(ubezpieczający i zakład ubezpieczeń), (zobowiązany, gwarant i beneficjent gwarancji);
 w ubezpieczeniu kredytu stosuje się  w gwarancji ubezpieczeniowej pokrywane jest
udział własny ubezpieczonego w szkodzie, całe zobowiązanie,
 w przypadku ubezpieczenia kredytu  gwarancja jest zobowiązaniem nieodwołalnym,
prawo do odszkodowania zależy od bezwarunkowym i abstrakcyjnym, a więc jej
spełnienia przez kredytodawcę obowiązków ważność nie jest uzależniona od poprawności
określonych w umowie ubezpieczenia, lub uchybień w wykonaniu zobowiązań pomiędzy
kontrahentami,
 w przypadku ubezpieczenia kredytu  w przypadku gwarancji najczęściej brak jest
mamy zawsze do czynienia z takiego charakteru (zakład ubezpieczeń nie
odszkodowawczym charakterem wyrównuje beneficjentowi szkody, tylko płaci
odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń zobowiązanie, wyrażające się w sumie
gwarancyjnej określonej w dokumencie
gwarancyjnym)
y
ródło: Zestawienie własne na podstawie: Sangowski T., op cit., s.256 oraz Bednarczyk T. H., op cit, s.56-57
Przykładowe pytania sprawdzające:
1. Na czym polega istota ubezpieczeń i według jakich kryteriów można je podzielić?
2. Jakie funkcje pełnią ubezpieczenia gospodarcze?
3. Na jakiej podstawie zawiera się zazwyczaj umowy ubezpieczenia ładunków morskich?
4. Jakie są podstawowe formy realizowania ochrony ubezpieczeniowej w ramach
ubezpieczeń finansowych?
5. Jak przedstawia się schemat ubezpieczenia kredytów eksportowych?
6. Wymień główne korzyści wynikające z ubezpieczenia kontraktu eksportowego.
7. Na czym polega gwarancja ubezpieczeniowa?
8. Jakie podmioty występują w gwarancji ubezpieczeniowej?
9. Na czym polega gwarancja zapłaty długu celnego?
10. Wymień różnice i podobieństwa umowy ubezpieczenia kredytu eksportowego i umowy
gwarancji ubezpieczeniowej.
448
Pewności tej nabiera dopiero w toku współpracy  przyp. autora
449
Williams C.A, Smith M.L., Young P.C., 2002, Zarządzanie ryzykiem a ubezpieczenia, Wyd. Naukowe PWN,
Warszawa, s. 28
450
szerzej zobacz: Williams C.A., Smith M.L., Young P.C., 2002, op cit, s. 28  31; Tarczyński W., Mojsiewicz M.,
2001, Zarządzanie ryzykiem, PWE, Warszawa, s. 11  15
451
Tarczyński W., Mojsiejewicz M., 2001, op cit, s. 15
452
Holliwell J., 2001, Ryzyko finansowe. Metody identyfikacji i zarządzania ryzykiem finansowym, KE Liber s.c.,
Warszawa, s. 3
453
Williams C.A., Smith M.L., Young P.C., 2002, op cit, s. 69
454
tamże
455
tamże
456
Williams C.A., Smith M.L., Young P.C., 2002, op cit, s. 70 - 72
457
Williams C.A., Smith M.L., Young P.C., 2002, op cit, s. 69
458
tamże
459
Williams C.A., Smith M.L., Young P.C., 2002, op cit, s. 72 - 73
460
Tarczyński W., Mojsiewicz M., 2001, op cit, s. 15 - 16
461
Tarczyński W., Mojsiewicz M., 2001, op cit, s. 16
462
tamże
463
Tarczyński W., Mojsiewicz M., 2001, op cit, s. 19
464
Tarczyński W., Mojsiewicz M., 2001, op cit, s. 17
465
Tarczyński W., Mojsiewicz M., 2001, op cit, s. 21 - 22
466
zobacz: Kaczmarek T.T, 2001, Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie eksportującym, ODDK, Gdańsk, s. 42 -
47
467
zobacz: Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 48 - 50
468
Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 52 - 53
469
Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 54 - 55
470
Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 55
471
Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 56  69
472
Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 60
473
Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 64 - 65
474
Rugman A.M., Hodgetts R.M., 2003, International Business, FT Prentice Hall, Londyn, s. 360
475
Rugman A.M., Hodgetts R.M., 2003, op cit, s. 361
476
Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 71 - 72
477
Jedynak P., Teczke J., Wyciślak S., 2001, Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwach zorientowanych
międzynarodowo, Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 82 - 86
478
Kaczmarek T.T., 2001, op cit, s. 72 - 73
479
Tarczyński W., Mojsiewicz M., 2001, op cit, s. 38
480
Jedynak P., Teczke J., Wyciślak S., 2001, op cit, s. 43 -44.
481
Sangowski T. (red.), 2001, Ubezpieczenia Gospodarcze, Poltext, Warszawa, s. 59
482
ibidem,
483
Rymarczyk J., op cit, s. 246
484
Ziółkowski P.: Serwis Prawno-Pracowniczy 22/2002,
485
w Polsce  przyp. autora
486
ibidem,
487
Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz. U. Nr 59, poz. 344
488
Sangowski T., op cit, s.237
489
Sangowski T., op cit, s. 82
490
Składka przypisana brutto to składka, którą płaci ubezpieczający. Składa się na nią składka netto  przeznaczona na
wypłatę przyszłego ewentualnego odszkodowania (suma składek netto określa wielkość funduszu gromadzonego na
wypłatę odszkodowań i świadczeń ubezpieczeniowych)  powiększona o narzuty przeznaczone na pokrycie kosztów
funkcjonowania zakładu ubezpieczeń. Sangowski T., op cit, s. 263  przyp. autora
491
Ibidem, s.85
492
Ibidem, s. 100
493
Ibidem, s. 101
494
Zdanowski M., Społeczna rola ubezpieczeń społecznych. Zarządzanie Ryzykiem, Instytut Zarządzania Ryzykiem
Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, s. 5
495
Sangowski T., op cit, s.106
496
Zdanowski M., op cit, s. 5
497
Sangowski T., op cit, s. 379 oraz Biuletyn roczny Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych za rok
2000
498
Sangowski T., op cit, s. 165
499
Rymarczyk J., op cit, s. 248
500
Ubezpieczyciele bardzo często posługują się klauzulami instytutowymi (nazwa od instytucji zrzeszających
uezpieczycieli), gdyż wynika to z wymagań międzynarodowego rynku reasekuracyjnego, który stosuje rygorystyczne
interpretacje klauzul. Rymarczyk J., op. cit., s. 251  przyp. autora
501
Kaczmarek T.T., 2001, Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie eksportującym, ODiDK Gdańsk, s. 208
502
ibidem
503
Rymarczyk J., op cit, s.249
504
Charakterystyka ubezpieczeń żeglugi śródlądowej, ubezpieczeń taboru kolejowego, ubezpieczeń kontenerów oraz
ubezpieczeń lotniczych została dokonana na podstawie oferty ubezpieczeniowej zakładu ubezpieczeń Warta S.A.
www.warta.com.pl  przyp. autora
505
Boruc R., 2003 Ryzyko (u)bezpiecz(o)ne, Businessman Magazine, 05. 03 03.
506
Monkiewicz J., 2002, Podstawy ubezpieczeń, tom II Produkty, Poltext Warszawa, s. 289
507
Sangowski T., op cit, s. 245
508
Bednarczyk T. H., op cit, s. 51
509
Dobry kontrakt podstawą sukcesu, Rzeczpospolita, Dodatek  Dobra Firma 12.02.02 Nr 36
510
Sangowski T., op cit, s. 238
511
Bednarczyk T. H., op cit, s. 51
512
Sangowski T., op cit, s. 241
513
Bednarczyk T. H., op cit, s. 55
514
Monkiewicz J., op cit, s. 296
515
Bednarczyk T. H., op cit, s. 55
516
Sangowski T., op cit, s. 243
517
Kaczmarek T.T., op cit, s.225
518
Jeleński B., 2000, Polska Polityka Handlu Zagranicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s.255
519
ibidem
520
Kaczmarek T.T., op cit, s. 230
521
Ibidem, s. 231
522
Bednarczyk T. H., op cit, s.54
523
Monkiewicz J., op cit, s. 307 oraz Rutkowski J., Zarządzanie ryzykiem kredytów eksportowych w Polsce,
Zarządzanie Ryzykiem, Instytut Zarządzania Ryzykiem Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, s.
40
524
Monkiewicz J., op cit, s. 307
525
Sangowski T., op cit, s. 251
526
Monkiewicz J., op cit, s. 291
527
Sangowski T., op cit, s.251
528
Kaczmarek T.T., op cit, s. 234
529
Sangowski T., op cit, s. 253
530
Monkiewicz J., op cit, s. 300-301
531
ibidem
532
Boruc R., op cit
533
Rymarczyk J., op cit, s.258
534
Monkiewicz J., op cit, s. 303
535
Sangowski T., op cit, s. 258