SENS ŻYCIA
Z BUDDYJSKIEJ
PERSPEKTYWY
J ego Rwi ąt obl i woS ć XI V Dal aj Lama
Tenzin Gjatso
SENS ŻYCIA
Z BUDDYJSKIEJ
PERSPEKTYWY
T ł u ma c z e n i e :
Marek Macko
Andrzej Wojtasik
Wydawnictwo A
Kraków 2007
Tytuł oryginału angielskiego:
THE MEANING OF LIFE FROM A BUDDHIST
PERSPECTIVE
Copyright 1992 Tenzin Gyatso, The Fourteenth Dalai Lama
SPIS TRERCI
and Jeffrey Hopkins
First published by Wisdom Publication, USA.
Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo A
Wydanie II, poprawione, Kraków 2007
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Na okładce:
Tybetańskie Koło życia klasztor Thikse, Ladakh Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
(fot. Marek Kalmus)
Rozdzi ał I .
Redaktor serii:
Buddyjski Swiatopogląd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Cezary Woxniak
Postępowanie i pogląd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Tłumaczenie:
Rozdzi ał I I .
Marek Macko
Życie wprawiane w ruch przez niewiedzę . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Andrzej Wojtasik
Pytania i odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Opracowanie typograficzne:
Warunki cierpienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Dariusz Szlajnda
Niewiedza jako korzeń cierpienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Współzależne powstawanie w kontekScie przypisania
zjawiskom odrębnego bytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
ISBN 978-83-89978-15-8
Analityczna niemożnoSć odnalezienia istoty zjawisk . . . . . 56
Rozdzi ał I I I .
Wydawnictwo A
Poziomy rozwoju na Rcieżce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
ul. KoSciuszki 58/4, 30-114 Kraków
tel./fax: 012-4272748
Pytania i odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
e-mail: A@awyd.pl
Rcieżka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Poziomy praktyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Księgarnia internetowa:
Buddyzm na Zachodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
www.awyd.pl
5
Rozdzi ał I V.
WartoSć altruizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Pytania i odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Altruistyczna postawa bodhisattwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
SzeSć doskonałoSci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
PRZEDMOWA
Rozdzi ał V.
MądroSć i współczucie połączone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Pytania i odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Tantra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
undacja Richarda Gere a pragnie wyrazić swą radoSć, że
Najwyższa Joga Tantra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
może sfinansować wydanie przez Wisdom Publications
Tantryczne bóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Fksiążki zawierającej nauki Jego RwiątobliwoSci Dalaj Lamy,
Pogląd w czterech szkołach buddyzmu tybetańskiego . . . 118
zatytułowanej Sens życia z buddyjskiej perspektywy.
Osiąganie stanu najwyższej altruistycznej skutecznoSci . . 126
Dalaj Lamę, laureata Pokojowej Nagrody Nobla, powszech-
nie uważa się za jedną z wielkich osobowoSci duchowych dwu-
Glosariusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
dziestego stulecia. Jest on kontynuatorem nieprzerwanej linii
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
przekazu, sięgającej Buddy Rakjamuniego. Czterdziestoletnia
działalnoSć tego nauczyciela duchowego i przywódcy politycznego
jest czymS wyjątkowym w naszych czasach. Dalaj Lama to wybit-
ny uczony, którego słowa i doSwiadczenie wykraczają daleko poza
wiedzę akademicką. Jego nauki, sprawdzone w wielu próbach, są
zakorzenione w życiu, które poSwięcił obronie pokoju, praw czło-
wieka oraz pełnej przemianie ludzkiego umysłu i serca. Osiągnąć
to mógł jedynie dzięki swej nieustraszonej, niezłomnej postawie
niestosowania przemocy. Przewodzi jej zarówno transcendentna
mądroSć, jak i niezachwiany uniwersalny altruizm. Sam Dalaj
Lama często powtarza: Moją religią jest dobroć .
Od czasu chińskiej inwazji na niezależny Tybet w 1950 roku
i swej dramatycznej ucieczki do Indii w dziewięć lat póxniej Je-
go RwiątobliwoSć niestrudzenie stara się uwolnić swój naród od
systematycznego ludobójstwa, które doprowadziło do Smierci
1 200 000 Tybetańczyków (jedna piąta populacji Tybetu przed
7
inwazją). Niesłabnące współczucie i cierpliwoSć, jakie okazuje
agresorom etc., zaczynają przynosić rezultaty: pojawiła się szansa
przywrócenia niezależnoSci Tybetu. ZdolnoSć trzymania się bud-
dyjskich zasad w krańcowo niesprzyjających okolicznoSciach, ich
ucieleSniania i upowszechniania, jest oznaką prawdziwego bodhi-
WSTĘP
sattwy.
Książka ta stanowi dla nas wspaniałą okazję do spotkania z ta-
kim właSnie człowiekiem i jego naukami. Czytelnik wyniesie wiel-
ką korzySć z ich kontemplowania i medytacji nad nimi. Fundacja
Richarda Gere a jest dumna ze swych związków z Jego Rwiątobli-
woScią oraz jego przesłaniem powszechnej odpowiedzialnoSci
laczego znajdujemy się w takich, a nie innych sytuacjach?
i pokoju oraz cieszy się wspierając wydawnictwo Wisdom Publi-
Dokąd zmierzamy? Jak powinniSmy żyć? Czy nasze życie
cations w jego wysiłkach krzewienia owych ideałów. Niech ta
Dma jakiS sens?
książka niesie szczęScie i przyczynia się do przyszłego szczęScia
Wiosną 1984 roku Jego RwiątobliwoSć Dalaj Lama, póxniejszy
wszystkich istot.
laureat Pokojowej Nagrody Nobla za rok 1989, omawiał te zagad-
nienia z buddyjskiej perspektywy podczas trzydniowego cyklu wy-
Richard Gere
kładów w Camden Hall w Londynie. W ciągu trzech dni, podczas
Nowy Jork
pięciu sesji, przedstawił podstawy Swiatopoglądu buddyjskiego:
jak buddyzm postrzega sytuację istot w Swiecie i w jaki sposób
ludzie mogą sprawić, aby ich życie nabrało sensu.
Wykłady te dotyczą zagadnienia sensu życia, wskazując na
przyczyny sytuacji, w jakiej się znajdujemy, i na altruistyczny cel,
ku któremu można zwrócić życie. Skierowane głównie do bud-
dystów, rozjaSniają obraz wewnętrznej kosmologii naszej psychiki,
który wywarł wielki wpływ w całej Azji. Z żywego opisu sposobu,
w jaki chwyta nas bezsensowny wir cierpienia, wyłania się sens
tego, jak buddySci okreSlają swe miejsce we wszechSwiecie. Poru-
szający opis etapów wpadania w matnię jest wezwaniem do dzia-
łania, wskazuje bowiem, jak poprzez odwrócenie tego procesu
można zmienić więzienie egoizmu w xródło szczęScia i pomocy
dla innych.
Odpowiedzi Dalaj Lamy na niezliczone pytania, które słucha-
cze zadawali mu począwszy od drugiego wykładu pokazuje, jak
9
proces ten przebiega u samych podstaw codziennego życia. Jego Byłem tłumaczem tych wykładów i dla potrzeb niniejszej
RwiątobliwoSć objaSnia szczegółowo kwestie techniczne podno- książki dokonałem ponownego ich przekładu, ażeby uchwycić
szone w trakcie wykładów i rozpatruje wiele problemów, z jakimi szczegóły i niuanse, które w tłumaczeniu na żywo często giną.
spotykamy się w życiu: jak radzić sobie z agresją wewnętrzną Chciałbym podziękować geszemu Jesziemu Thabkhe z Cen-
tralnego Instytutu Wyższych Studiów Tybetańskich w Sarnath
i zewnętrzną; jak pogodzić osobistą odpowiedzialnoSć z doktryną
w Indiach i Joshui Cutlerowi z OSrodka Nauk Buddyzmu Tybe-
braku jaxni; jak uporać się z utratą wiary w guru czy lamę; jak za-
tańskiego w Waszyngtonie (New Jersey) za pomoc przy strofach
chować się w obliczu Smiertelnej choroby; jak pomóc umierają-
cytowanych podczas pierwszego wykładu. Chciałbym także wyra-
cemu; jak pogodzić miłoSć do rodziny z miłoScią do wszystkich
zić swą wdzięcznoSć wobec Stevena Weinbergera i Davida Needa
istot; jak zintegrować praktykę z codziennym życiem. Dalaj Lama
za przeczytanie całego manuskryptu i wysunięcie wielu pomoc-
omawia te i inne zagadnienia i problemy z krzepiącą otwartoScią.
nych sugestii.
Tematem stanowiącym podstawę wszystkich pięciu wykładów,
na którym szczególnie skupia się wykład ostatni, jest podstawowy
Jeffrey Hopkins
wrodzony umysł czystego Swiatła. Dalaj Lama opisuje zaciemnie-
University of Virginia
nie owego w swej istocie czystego i najgłębszego umysłu oraz jego
przejawienie się w mądroSci urzeczywistniającej pustą naturę zja-
wisk dzięki zastosowaniu technik tantrycznych. W istocie, umysł
czystego Swiatła promieniuje cały czas, kiedy Jego RwiątobliwoSć
przedstawia ów pełen udręki proces cyklicznej egzystencji, w któ-
rym nieznajomoSć podstawowej natury zjawisk doprowadza istoty
do działań pozostawiających w umySle dyspozycje owocujące jesz-
cze większym cierpieniem. Umysł czystego Swiatła stanowi tło, na
którym proces ten można przedstawić szczegółowo.
Inteligencja, mądroSć i dobroć Dalaj Lamy przenikają jego
wykłady. Poprzez swój nacisk na pokojowe rozwiązywanie proble-
mów osobistych, rodzinnych, narodowych i międzynarodowych
wyraża on powSciągliwoSć wobec idei czynienia celem życia posłu-
szeństwa wobec konkretnego systemu przekonań. Jego Rwiątobli-
woSć jasno wskazuje, iż teoretycznych systemów należy używać
tak, aby to one służyły istotom, a nie odwrotnie. Wzywa swoich
słuchaczy, by wykorzystywali ideologię dla poprawy obecnej sy-
tuacji.
10
R o z d z i a ł p i e r ws z y
BUDDYJSKI
RWIATOPOGLĄD
Wtorek rano
a początku tym spoSród słuchaczy, którzy są praktykują-
cymi buddystami, chciałbym wspomnieć o motywacji do
Nsłuchania wykładów na temat religii. Motywacja jest bar-
dzo istotna. Powodem, dla którego omawiamy podejmowane tu
zagadnienia, z pewnoScią nie są pieniądze, sława ani jakikolwiek
inny aspekt związany z utrzymaniem się podczas tego życia te
może zapewnić wiele innych działań. Głównym powodem, dla
którego przybyliSmy do Camden Hall, jest nasze zainteresowanie
kwestiami sięgającymi dużo dalej.
Faktem jest, że każdy z nas pragnie szczęScia, nie chce zaS
cierpieć; jest to kwestia bezsporna. Nie ma jednak zgody co do te-
go, jak osiągnąć szczęScie i jak pokonywać problemy. Jest wiele
rodzajów szczęScia i wiele dróg ich osiągania, jak również bardzo
wiele jest cierpień i metod ich przezwyciężania. Jednakże naszym
celem jako buddystów nie jest osiągnięcie jedynie chwilowej ulgi
i tymczasowych korzySci, lecz długotrwałe rezultaty. Buddystów
obchodzi nie tylko to życie, ale również życie, które nastąpi po
nim, i każde kolejne. Liczymy nie tygodnie, miesiące czy nawet
Tybetańskie Koło życia
lata, ale żywoty i eony.
13
Pieniądze mają swoje zastosowania, są one jednak ograniczo- Dla zrozumienia celu medytacji pomocny jest podział praktyk
ne. PoSród potęg tego Swiata bez wątpienia istnieją dobre rzeczy na związane z poglądem i z postępowaniem. Postępowanie stano-
lecz one również mają swoje ograniczenia. Tymczasem z bud- wi główny czynnik, gdyż to ono wpływa na przyszłe szczęScie, tak
dyjskiego punktu widzenia, rozwój umysłu będzie postępował własne, jak i innych. Aby postępowanie było czyste i doskonałe,
z żywota na żywot, ponieważ natura umysłu jest taka, że jeSli konieczne jest posiadanie właSciwego poglądu. Postępowanie
pewne jego cechy rozwijają się na solidnej, zdrowej podstawie, to musi być dobrze ugruntowane rozumowo, dlatego konieczny jest
nie tylko pozostaną w nim na zawsze, ale mogą również nieustan- właSciwy pogląd filozoficzny.
nie wzrastać. W istocie, właSciwie rozwinięte pozytywne cechy Na co przede wszystkim kładą nacisk buddyjskie praktyki
umysłu będą wzrastać nieskończenie. Praktyka duchowa przynosi odnoSnie do postępowania? Chodzi w nich o ujarzmienie własne-
zatem zarówno długotrwałe szczęScie, jak i wzrost wewnętrznej go kontinuum umysłowego o wyzbycie się przemocy. Najogól-
mocy z każdym dniem. niej rzecz ujmując, sposoby praktyki w buddyzmie dzieli się na
A zatem, skoncentrujcie swój umysł na omawianych tematach, związane z mahajaną (Wielkim Pojazdem) i hinajaną (Małym
słuchajcie z czystą motywacją i nie zasypiajcie! Z mojej strony Pojazdem). Mahajana podejmuje przede wszystkim działania
główną motywacją jest szczere uczucie wobec innych i troska związane z altruistycznym współczuciem i pomaganiem innym,
o ich pomySlnoSć. podczas gdy główne zainteresowanie hinajany dotyczy niewy-
rządzania krzywdy. A zatem współczucie jest korzeniem wszel-
kich nauk buddyjskich. Szlachetna doktryna Buddy opiera się na
POSTĘPOWANIE I POGLĄD współczuciu, mówi się nawet, że Budda nauczający tej doktryny
narodził się ze współczucia. Główną cechą Buddy jest wielkie
współczucie, i ta postawa wspierania innych istot i pomagania im
Do rozwijania właSciwych cech umysłu potrzebna jest medytacja.
stanowi powód, dla którego przyjęcie schronienia w Buddzie jest
Umysł z pewnoScią może podlegać przemianie, medytacja zaS
czymS właSciwym.
służy właSnie owemu przekształceniu. Medytacja to czynnoSć
Sanghę, czyli szlachetną wspólnotę, tworzą ci, którzy, prakty-
oswajania umysłu, zapoznawania go z nowym sensem. Zasad-
kując w sposób właSciwy Dharmę (doktrynę), pomagają innym
niczo oznacza ona ćwiczenie się w skupianiu swego umysłu na
w uzyskaniu schronienia. Posiadają oni cztery szczególne cechy.
przedmiocie medytacji.
Po pierwsze, jeSli ktoS ich krzywdzi, nie odpłacają mu krzywdą;
Istnieją dwa typy medytacji analityczna i stabilizująca. Naj-
po drugie, jeSli ktoS okazuje im gniew, nie reagują na to gniewem;
pierw przedmiot zostaje poddany analizie, po czym umysł skupia
po trzecie, jeSli ktoS ich obraża, nie odpowiadają obrazą; po
się na nim w (jednopunktowej) medytacji stabilizującej.
czwarte, jeSli ktoS ich oskarża, nie odwzajemniają się oskarże-
Medytację analityczną dzieli się również na dwa typy:
niem. Oto sposób postępowania mnicha lub mniszki. Także on
1. Obiekt medytacji, na przykład nietrwałoSć, staje się przed-
jest głęboko zakorzeniony we współczuciu; a zatem główne cechy
miotem umysłu, na który praktykujący medytuje.
społecznoSci duchowej również z niego wyrastają. Tak więc współ-
2. Medytujący rozwija w umySle postawę na przykład kul-
czucie jest xródłem wszystkich Trzech Schronień buddystów
tywuje uczucie miłoSci w której umysł przyjmuje naturę
Buddy, Dharmy i Sanghi.
obiektu, na który medytuje.
14 15
Skuteczne metody zachęty do praktykowania współczucia Pierwszy poziom rozumienia prawa współzależnego powsta-
wspólne są wszystkim religiom. Postępowanie z gruntu wyzbyte wania odnosi się do przyczynowoSci, w tym przypadku do dwunas-
przemocy, motywowane współczuciem, potrzebne jest nie tylko tu etapów lub ogniw łańcucha współzależnego powstawania życia
w cyklicznej egzystencji: (1) niewiedzy, (2) działania, (3) Swia-
w naszym codziennym życiu, ale również pomiędzy narodami, na
domoSci, (4) nazwy i formy, (5) szeSciu zmysłów, (6) kontaktu,
całym Swiecie.
(7) odczuwania, (8) przywiązania, (9) chwytania, (10) egzysten-
Współzależne powstawanie jest integralnym elementem bud-
cji , (11) [ponownych] narodzin oraz (12) starzenia się i Smierci.
dyjskiego poglądu na Swiat, występującym we wszystkich buddyj-
Drugi, głębszy poziom interpretacji prawa współzależnego
skich systemach filozoficznych, chociaż istnieje wiele różnych jego
powstawania odnosi się do wszystkich obiektów; wszystkie zja-
interpretacji. W sanskrycie współzależne powstawanie okreSla się
wiska postrzegane są jako zależne od swoich częSci składowych.
terminem pratityasamutpada. Słowo pratitya ma trzy różne znacze-
Nie ma takiego zjawiska, które nie składałoby się z częSci, każde
nia schodzenie się, poleganie na sobie i bycie zależnym ale
istnieje więc w zależnoSci od nich.
wszystkie trzy, rozpatrując ich główną treSć, oznaczają zależnoSć.
Na trzecim, jeszcze głębszym poziomie odkrywa się, że zja-
Samutpada znaczy powstawanie . Pratityasamutpada oznacza za-
wiska wyodrębniamy jedynie poprzez nadawanie (przypisywanie)
tem powstawanie w zależnoSci od warunków, w oparciu o warun-
im okreSleń. Kiedy szuka się faktycznych przedmiotów, których
ki, na mocy warunków. Na subtelnym poziomie współzależne
dotyczą te okreSlenia, nie da się odnalexć niczego, co istniałoby
powstawanie tłumaczy się jako główną przyczynę pustej natury
w odrębny, niezależny sposób, a zatem zjawiska istnieją wyłącznie
zjawisk.
na mocy nadanych im okreSleń, jako współzależnie powstałe.
Dla rozważania faktu, iż natura rzeczy jest pusta, innymi sło-
Podczas gdy pierwszy poziom rozumienia współzależnego
wy: że zjawiska nie stanowią niezależnie istniejących bytów, ponie-
powstawania dotyczy tworzenia się złożonych zjawisk w zależno-
waż są współzależnie powstałe, konieczne jest rozpoznawanie ich
Sci od przyczyn i warunków, a zatem odnosi się tylko do nietrwa-
jako zjawisk, które powodują przyjemnoSć i ból, pomagają i szko-
łych, mających przyczyny fenomenów, pozostałe dwa poziomy
dzą, i tym podobne. JeSli nie pojmie się dobrze związku przyczyny
interpretacji stosuje się zarówno do zjawisk trwałych, jak i nie-
i skutku, niezmiernie trudno jest uSwiadomić sobie, że natura
trwałych.
zjawisk jest pusta, gdyż są one współzależnie powstałe. Należy
Perspektywa, z jakiej Budda przedstawił dwanaScie ogniw
przyswoić sobie takie rozumienie przyczyny i skutku że pewne
współzależnego powstawania, była bardzo szeroka. DwanaScie
przyczyny pomagają i szkodzą w pewien sposób ponieważ z po-
ogniw łańcucha omawia szczegółowo Sutra kiełka ryżu1. Tak jak
wodu ich współzależnego powstawania stanowią one podstawę,
w innych dyskursach, poglądy wykładane są w formie pytań i od-
w odniesieniu do której urzeczywistnia się pustkę. Dlatego Budda
powiedzi udzielanych przez Buddę. W sutrze tej Budda mówi
przedstawił współzależne powstawanie w powiązaniu z przyczy-
o współzależnym powstawaniu na trzy sposoby:
ną i skutkiem działań w procesie życia w cyklicznej egzystencji,
dzięki czemu można uzyskać wnikliwe zrozumienie procesu przy-
czynowo-skutkowego. 1
sa lu i ljang pa i mdo, salistambasutra; P876, vol. 34.
16 17
1. Istnienie czegoS powoduje powstanie czegoS innego.
czyny wytwarzającej skutki. Zjawiska cyklicznej egzystencji po-
2. Wytworzenie czegoS powoduje, że coS innego zostaje wytwo-
wstają dzięki warunkom, które są z natury nietrwałe.
rzone.
Tu z kolei rodzi się pytanie: JeSli zjawiska cyklicznej egzys-
3. Dzieje się to w następujący sposób: uwarunkowane przez n i e -
tencji tworzą się za sprawą nietrwałych warunków, to czy do ich
wi edz ę powstają dz i ał ani a; uwarunkowana przez dzia-
powstania wystarczą jakiekolwiek nietrwałe czynniki? Nie byłoby
łania powstaje S wi adomoS ć; uwarunkowane przez Swiado-
to wystarczające; zatem w punkcie trzecim Budda wyjaSnia, że
moSć powstają nazwa i f or ma, czyli psychofizyczny orga-
zjawiska cyklicznej egzystencji nie powstają po prostu za sprawą
nizm; uwarunkowane przez nazwę i formę powstaje s z eS ć
dowolnych nietrwałych przyczyn i warunków, lecz że wywołują je
s f er z my s ł ów; uwarunkowany przez szeSć sfer zmysłów
pewne konkretne warunki i przyczyny posiadające potencjał od-
powstaje kont akt; uwarunkowane przez kontakt powstaje
powiedni, aby spowodować pojawienie się w rezultacie konkret-
odczuwani e; uwarunkowane przez odczuwanie powstaje
pr zywi ązani e; uwarunkowane przez przywiązanie powstaje nych zjawisk.
l gni ęci e; uwarunkowany przez lgnięcie powstaje potencjalny
Przedstawiając współzależne powstawanie cierpienia, Budda
poziom karmy zwany egzys t encj ą ; następstwem egzys-
pokazuje, że jego podstawową przyczynę korzeń cierpienia
tencji są ponowne nar odzi ny; wskutek narodzin nastę-
stanowi niewiedza, zaciemnienie. To z owego nieczystego,
puje s t ar oS ć i S mi er ć.
wadliwego nasienia wyrasta działanie pozostawiające w umySle
potencjał, który wywoła dalsze cierpienie, tworząc nowe życie
W pierwszym objaSnieniu Budda, mówiąc: Istnienie czegoS
w cyklicznej egzystencji. Jako swój owoc wyda ono w końcu cier-
powoduje powstanie czegoS innego , wskazuje, iż zjawiska cyk-
pienie staroSci i Smierci ostatnie z ogniw współzależnego pow-
licznej egzystencji tworzą się nie dzięki mocy sprawczej jakiegoS
stawania. Istnieją dwa podstawowe sposoby objaSniania dwunastu
niezmiennego bóstwa, lecz wskutek specyficznych warunków.
ogniw współzależnego powstawania, z których jeden odnosi się
Konkretne rezultaty powstają wyłącznie za sprawą obecnoSci pew-
do splamień, drugi zaS posługuje się kategorią zjawisk czystych.
nych przyczyn i warunków.
Tak jak w Czterech Szlachetnych Prawdach, które są rdzennymi
W drugiej częSci, mówiąc: Wytworzenie czegoS powoduje, że
naukami Buddy3, mamy dwie pary przyczyny i skutku, z których
coS innego zostaje wytworzone , Budda wskazuje, że niewytwo-
rzone, trwałe zjawisko, takie jak powszechna, niezmienna natura2,
.
której istnienie głosi system samkhya*, nie może stanowić przy- 3
Cykl wykładów poSwięconych Czterem Szlachetnym Prawdom znaj-
dzie Czytelnik w książce Jego RwiątobliwoSci pt. The Dalai Lama at
Harvard: Lectures on Buddhist Path to Peace, Ithaca: Snow Lion Pub-
2
rang bzhin, prakrti; spyi gtso bo, samanyapradhana. lications, 1989.
* Klasyczna sankhja to najstarszy bramiński system filozoficzny, który [Przedstawione przez Buddę podczas pierwszego kazania Cztery
wywodzi się z Upaniszad, jednak w przeciwieństwie do nich nie Szlachetne Prawdy głoszą: istnieje cierpienie (duhkha), a jego xród-
uznaje teistycznego poglądu na Swiat. Według sankhji Swiat jest łem jest pragnienie (triszna); istnieje wyzwolenie z cierpienia, a pro-
rzeczywisty, podczas gdy Upaniszady uznają go za iluzję. [przypis wadzi doń Szlachetna OSmioraka Rcieżka (arjasztangikamarga)
tłumacza] przypis tłumacza.]
18 19
uwarunkowany przez chwytanie powstaje potencjalny
pierwsza dotyczy splamień (związanych z cierpieniem), a druga
poziom karmy zwany egzystencją ;
zjawisk czystych (wolnych od uciążliwoSci), również dwanaS-
następstwem egzystencji są ponowne narodziny;
cie ogniw współzależnego powstawania można objaSnić zarówno
wskutek narodzin następuje staroSć i Smierć.
w kategoriach zjawisk uciążliwych, jak i czystych. SpoSród Czte-
rech Szlachetnych Prawd, w kategorii zjawisk uciążliwych, rzeczy-
Ponieważ powyższy sposób przedstawienia prawa współzależ-
wiste cierpienia (Pierwsza Prawda) są skutkami, a właSciwe im
nego powstawania opisuje, jak tworzy się cierpienie, okreSla się go
xródła (Druga Prawda) stanowią ich przyczyny. W klasie zjawisk
jako objaSnienie xródeł cierpienia4 (Druga z Czterech Szlachetnych
czystych skutki stanowią rzeczywiste ustanie (Trzecia Prawda),
Prawd) .
a ich przyczynami są właSciwe Scieżki (Czwarta Prawda). Podob-
W odwrotnej kolejnoSci proces ten objaSniany jest nastę-
nie, kiedy w dwunastu ogniwach współzależnego powstawania
pująco:
wyjaSnia się, że wskutek stanu niewiedzy powstaje działanie itd.,
jest to wyjaSnienie odnoszące się do postępowania związanego
Niechciane cierpienia staroSci i Smierci są rezultatem narodzin;
z cierpieniem, gdy zaS mówi się, że wskutek ustania niewiedzy
narodziny są następstwem powstania potencjalnego poziomu
ustaje działanie itd., wówczas wyjaSnienie to przedstawione jest
karmy zwanego egzystencją ;
w kategoriach zjawisk czystych. Pierwszy sposób wyjaSnienia mó-
egzystencja powstaje wskutek chwytania;
wi zatem o postępowaniu powodującym cierpienie, drugi zaS
chwytanie jest rezultatem przywiązania;
o postępowaniu prowadzącym do ustania cierpienia.
przywiązanie tworzy się w wyniku odczuwania;
Powtórzmy: dwanaScie ogniw współzależnego powstawania odczuwanie powstaje jako efekt kontaktu;
kontakt tworzy się w zależnoSci od szeSciu sfer zmysłowych;
przedstawia się bądx w kontekScie procesu popadania w nie-
szeSć sfer zmysłowych powstaje uwarunkowanych przez
szczęScie, bądx też w kontekScie procesu oczyszczenia, a każdy
nazwę i formę;
z nich można zaprezentować zarówno w porządku postępującym,
nazwa i forma są efektem SwiadomoSci;
jak i odwróconym. I tak oto w porządku postępującym wyjaSnia
SwiadomoSć powstaje jako następstwo działania;
się, że:
działanie to skutek niewiedzy.
Uwarunkowane przez niewiedzę powstają działania;
W tym opisie nacisk kładzie się na Pierwszą z Czterech Szla-
uwarunkowana przez działania powstaje SwiadomoSć;
chetnych Prawd, czyli cierpienia jako rezultat.
uwarunkowane przez SwiadomoSć powstają nazwa i forma;
Z kolei w kategoriach procesu oczyszczenia wyjaSnia się, że:
uwarunkowane przez nazwę i formę powstaje szeSć sfer zmysłów;
uwarunkowany przez szeSć sfer zmysłów powstaje kontakt;
uwarunkowane przez kontakt powstaje odczuwanie;
uwarunkowane przez odczuwanie powstaje przywiązanie;
4
uwarunkowane przez przywiązanie powstaje chwytanie;
kun byung, samudaya.
20 21
Kiedy ustaje niewiedza, ustaje działanie;
Tutaj, w opisie procesu oczyszczenia, kładzie się nacisk na
kiedy ustaje działanie, ustaje SwiadomoSć;
skutki, czyli faktyczne ustanie cierpienia, o których mówi Trzecia ze
kiedy ustaje SwiadomoSć, ustają nazwa i forma;
Szlachetnych Prawd.
kiedy ustaje nazwa i forma, ustaje szeSć sfer zmysłów;
Procesy te przedstawione są symbolicznie na obrazie zwanym
kiedy ustaje szeSć sfer zmysłów, ustaje kontakt;
Kołem Życia i Rmierci, lub kołem cyklicznej egzystencji, które
kiedy ustaje kontakt, ustaje odczuwanie;
podzielone jest na pięć sektorów5. W górnej częSci koła znajdują
kiedy ustaje odczuwanie, ustaje przywiązanie;
się tak zwane pomySlne, szczęSliwe sfery wcieleń: Swiaty bogów
kiedy ustaje przywiązanie, ustaje chwytanie;
(deva) i półbogów (asura), połączone niekiedy w jeden sektor,
kiedy ustaje chwytanie, ustaje potencjalny poziom karmy
oraz Swiat ludzi (nara). Trzy sektory w dolnej połowie Swiaty
zwany egzystencją ;
zwierząt (paSiu), głodnych duchów (preta) i istot piekielnych (nara-
kiedy ustaje egzystencja , ustają ponowne narodziny;
ka) są złymi lub niższymi sferami wcieleń. Wszystkie te sektory
kiedy ustają narodziny, ustają staroSć i Smierć.
wyobrażają odpowiednie poziomy cierpienia doSwiadczanego
To objaSnienie w kategoriach czystej klasy zjawisk uwypukla w zależnoSci od warunków narodzin.
przyczyny, właSciwe Scieżki, czyli ostatnią spoSród Czterech Szla- Jakie warunki powodują powstanie owych form cierpienia?
chetnych Prawd. Krąg znajdujący się bliżej Srodka koła cyklicznej egzystencji, wew-
W porządku odwrotnym natomiast wyjaSnia się, że: nątrz kręgu pięciu sektorów istot, stanowi symboliczne wyrażenie
poglądu, że te poziomy cierpienia są wynikiem karmy powstają
Ustanie narodzin i Smierci następuje w zależnoSci od ustania wskutek działań. Krąg ów podzielony jest na dwie połowy. Prawa
ponownych narodzin;
połowa, przedstawiająca ludzi spoglądających w górę i porusza-
ustanie ponownych narodzin następuje w zależnoSci od ustania
jących się w tym kierunku na białym tle, symbolizuje czyny cnot-
potencjalnego poziomu karmy zwanego egzystencją ;
liwe, których są dwa typy gromadzące zasługę (chwalebne)
ustanie egzystencji następuje w zależnoSci od ustania chwytania;
i niepodlegające wahaniom (związane ze stałoScią); czyny takie
ustanie chwytania następuje w zależnoSci od ustania przywiązania;
prowadzą do odrodzenia w Swiecie ludzi, półbogów i bogów.
ustanie przywiązania następuje w zależnoSci od ustania
Lewa połowa kręgu ma ciemne tło, a ludzie tam przedstawieni
odczuwania;
zwróceni są w dół, co symbolizuje czyny niewłaSciwe, których
ustanie odczuwania następuje w zależnoSci od ustania kontaktu;
rezultatem jest odradzanie się w niższych Swiatach.
ustanie kontaktu następuje w zależnoSci od ustania
Skąd z kolei biorą się owe prowadzące do cierpienia czyny?
szeSciu sfer zmysłów;
Są one rezultatem uciążliwych emocji: pożądania (raga), niena-
ustanie szeSciu sfer zmysłów następuje w zależnoSci od ustania
nazwy i formy; wiSci (dvesa) i zaSlepienia (moha), co symbolizuje najbardziej
.
ustanie nazwy i formy następuje w zależnoSci od powstrzymania
wewnętrzny krąg koła, w którym przedstawiono Swinię, węża i ko-
ustania SwiadomoSci;
ustanie SwiadomoSci następuje w zależnoSci od ustania działania;
5
ustanie działania następuje w zależnoSci od ustania niewiedzy. srid pa i khor lo cha lnga pa.
22 23
guta. Rwinia symbolizuje zaSlepienie; wąż nienawiSć, a kogut sara zapytał Buddę, co powinien dać w prezencie Udajanie. Bud-
pożądanie. W niektórych wersjach malowidła Swinia chwyta da odparł, że powinien on podarować mu wizerunek koła cyklicz-
w pysk zarówno ogon koguta, jak i ogon węża, co wyraża pogląd, nej egzystencji z namalowanymi pięcioma sektorami i umiesz-
że to zaSlepienie stanowi xródło pożądania i nienawiSci. Jednak czonymi tam następującymi wersetami:
również ogon Swini tkwi w paszczy węża lub dziobie koguta; ma
to pokazać, że każde z nich swymi działaniami wspiera pozostałe. Podejmując się tego i porzucając tamto,
Wejdx w nauczanie Buddy.
A zatem, idąc od Srodka koła na zewnątrz, symbolika trzech
Jak słoń [niszczy] słomianą chatę,
kolejnych kręgów wyraża pogląd, że trzy uciążliwe emocje
Tak ty zniszcz siły Pana Rmierci.
pożądanie, nienawiSć i zaSlepienie prowadzą do czynów cnotli-
Ci, co sumiennie i systematycznie
wych oraz niewłaSciwych działań, które z kolei powodują powsta-
Praktykują tę doktrynę i dyscyplinę,
nie różnych poziomów cierpienia w cyklicznej egzystencji. Zew-
Opuszczą koło narodzin,
nętrzny krąg, symbolizujący dwanaScie ogniw współzależnego
Kładąc kres cierpieniu.
powstawania, pokazuje, w jaki sposób xródła cierpienia dzia-
łania i uciążliwe emocje prowadzą do odradzania się w cyklicz-
Budda poradził Bimbisarze, aby taki właSnie dar posłał Uda-
nej egzystencji. Gniewna istota trzymająca koło symbolizuje nie-
janie. Mówi się, że otrzymawszy wizerunek koła cyklicznej egzys-
trwałoSć. JeSli wolno mi tak zażartować, nie przedstawia ona Boga
tencji Udajana długo nad nim rozmySlał i osiągnął oSwiecenie6.
Stwórcy! Najistotniejsze jest symboliczne przedstawienie nietrwa-
DwanaScie obrazów na zewnętrznym kręgu koła symbolizuje
łoSci; oto dlaczego owa istota jest groxnym monstrum, choć wcale
dwanaScie ogniw współzależnego powstawania. Pierwszy, znajdu-
nie ma potrzeby, aby malować ją tak, jak tutaj z różnymi ozdo-
jący się na górze, przedstawia Slepego starca kuStykającego o las-
bami, ornamentami i tak dalej. Miałem niegdyS obraz, na którym
ce, co ma symbolizować pierwsze ogniwo niewiedzę. W tym
koło cyklicznej egzystencji trzymał nie potwór, lecz szkielet, co
kontekScie termin niewiedza oznacza zaciemnienie, które nie
miało jeszcze wyraxniej symbolizować nietrwałoSć.
pozwala dostrzec, w jaki sposób faktycznie istnieją zjawiska. Po-
Księżyc w prawym górnym rogu symbolizuje wyzwolenie.
nieważ filozoficzne szkoły buddyjskie wypracowały cztery główne
Budda po lewej* wskazuje na księżyc, co oznacza, że właSnie owo
systemy doktrynalne, wewnątrz których powstały jeszcze dalsze
wyzwolenie, które sprawia, że przekracza się ocean cierpienia
liczne podziały, istnieje bardzo wiele interpretacji tego, czym jest
cyklicznej egzystencji, powinno stać się faktem.
niewiedza. Nie mamy czasu omawiać ich wszystkich, a nawet
Opowiada się, że w czasach Buddy Rakjamuniego król Udaja-
muszę się przyznać, że sam nie wszystkie z nich pamiętam!
na, władca odległej krainy, podarował Bimbisarze, królowi Maga-
dhy, zdobioną klejnotami szatę, ten zaS nie posiadał nic równie
cennego, co mógłby ofiarować w zamian. Zmartwiony tym Bimbi-
6
Więcej na temat tej historii znajdzie Czytelnik w książce Sermeya
Geshe Lobsanga Tharchina, King Udrayana and the Wheel of Life
* Przedstawienia ikonograficzne Koła życia i Smierci nieznacznie (Howell, New Jersey: Mahayana Sutra and Tantra Press, 1984),
różnią się od siebie. Na s. 12 Budda znajduje się po prawej stronie.
ss. 7 19.
24 25
Jeżeli chodzi o niewiedzę, główny czynnik stanowi tu zwykła trzegane przez nas osoby, drugi zaS dotyczy innych zjawisk. Te
nieznajomoSć faktycznego sposobu, w jaki rzeczy istnieją, zwyczaj- dwa typy zwane są odpowiednio: (1) SwiadomoScią stwarzającą
ne zaciemnienie. Sutra opisuje szczegółowo dziewiętnaScie róż- pojęcie jaxni osób i (2) SwiadomoScią uznającą samoistne, odręb-
nych typów niewiedzy rozmaite typy błędnych poglądów zwią- ne istnienie zjawisk.
zanych ze skrajnymi stanowiskami. Tutaj jednakże, w odniesieniu Pojęcie jaxni osób można również podzielić na dwa rodzaje;
do dwunastu ogniw współzależnego powstawania, pozostańmy pierwszy typ dotyczy uznania innych osób za istniejące odrębnie,
przy ogólnym wyjaSnieniu, że niewiedza jest fałszywą Swiadomo- drugi zaS dotyczy własnej osoby, tj. uznania swego ja , samego
Scią pojmującą rzeczy przeciwnie do tego, jak faktycznie istnieją. siebie za byt niezależnie istniejący. Ten ostatni pogląd nazywa się
Każda spoSród uciążliwych emocji, które staramy się porzucić
błędnym widzeniem nietrwałego zbioru8. W cytowanym powyżej
zaSlepienie, czyli niewiedza, jest główną z nich ma dwa typy,
wersecie Nagardżuna wyjaSnia, że błędny pogląd na temat nie-
wrodzony i nabyty intelektualnie. Uciążliwe emocje nabyte inte-
trwałego zbioru (tj. pojmowanie swej własnej jaxni jako samo-
lektualnie opierają się na niewłaSciwych systemach przekonań,
istnej) to sam korzeń cyklicznej egzystencji, oraz że pogląd ów
innymi słowy umysł wywołuje lub podsyca nowe emocje przez
pozostaje w związku z koncepcją niezależnego istnienia men-
tworzenie systemów pojęć. Jednak nie wszystkie czujące istoty
talnych i fizycznych skupisk umysłu i ciała które stanowią
posiadają ten typ emocji, a zatem to nie on, lecz emocje wrodzone
podłoże dla okreSlania samego siebie. W ten sposób pogląd o sa-
są korzeniem upadku istot. Jak mówi Nagardżuna w swoich
moistnoSci zjawisk staje się podstawą dla naturalnego błędnego
Siedemdziesięciu wersetach o pustce7:
pojmowania nietrwałego zbioru jako niezależnie istniejącej osoby.
Tymczasem oba te pojęcia stanowią błędne, zaciemnione nie-
Tę SwiadomoSć, która pojmuje rzeczy wytwarzane
wiedzą poglądy, uznające istnienie bytów na sposób niezależny.
W zależnoSci od przyczyn i warunków jako istniejące
Innym, mniej subtelnym rodzajem wrodzonego pojęcia jaxni
w sposób ostateczny,
osób jest błędne pojmowanie ich jako istniejących w sposób moc-
Nauczyciel nazwał niewiedzą.
ny, trwały, rzeczywisty, w sensie ich samowystarczalnoSci.
To z niej powstaje dwanaScie ogniw.
Poddawszy refleksji nasze własne pożądanie i nienawiSć, zro-
zumiemy, że są one rezultatem pojmowania jaxni jako trwałego
Zatem niewiedza ta to SwiadomoSć, która z samej swej natury
bytu, co prowadzi do silnego rozróżnienia pomiędzy sobą i inny-
błędnie pojmuje czy też postrzega zjawiska jako istniejące nie-
mi, a w konsekwencji z jednej strony do przywiązania do samego
zależnie od siebie.
siebie, z drugiej zaS nienawiSci do innych. Czyż przesadne
W zależnoSci od tego, do jakiego rodzaju podmiotu odnosi się
mniemanie o sobie nie stanowi podstawy pożądania i nienawiSci?
owa SwiadomoSć, niewiedzę tę dzielimy na dwa typy; pierwszy
Konwencjonalnie przyjmuje się istnienie ja jaxni, sta-
z nich to uleganie złudzeniu, iż w sposób niezależny istnieją pos-
nowiącej podmiot działań i gromadzącej karmę, osoby, która
7
stong pa nyid bdun cu pa i tshig le ur byas pa, Sunyatasaptatikarika;
8
P5227, vol. 95; Toh 3827, Tokyo sde dge vol. 1. jig tshogs la lta ba, satkayadrsti.
. ..
26 27
w rezultacie tych działań podlega cierpieniu itd. Jednakże kiedy Istotne jest w tym kontekScie rozróżnienie pomiędzy trzema
zbadamy sposób, w jaki nasz umysł pojmuje i postrzega, i odkry- poziomami percepcji trzema sposobami, w jaki przedmioty
jemy, iż jedynie wyobrażamy sobie obraz samoustanawiającej się pojawiają się i są przez nas postrzegane. Na pierwszym poziomie
jaxni, który wykracza poza to, co faktycznie istnieje, wówczas ja
przedmiot jedynie pojawia się i zostaje zauważony, lecz nie do-
zaczyna być postrzegane jako sprawca kłopotów. Nasz umysł
chodzi jeszcze do wytworzenia pragnienia. Z drugim poziomem
nie postrzega bowiem ja jako ustanawianego w relacji ze sku-
mamy do czynienia, gdy pojawia się poczucie: O, to naprawdę
piskami umysłu i ciała; wydaje się nam, jakby było ono czymS
niezłe i rodzi się pragnienie. O trzecim poziomie można mówić
odrębnym. Jednakże gdyby owo ja istniało w taki sposób, jak
wówczas, gdy decydując się na zakup towaru, który staje się teraz
postrzega je umysł jako trwały i niezależny byt wówczas
naszą własnoScią, znajdujemy w nim upodobanie.
poddane badaniu przy pomocy logiki szkoły madhjamaki (Rrod-
Już na pierwszym poziomie, gdy jedynie postrzega się przed-
kowej Rcieżki) powinno stawać się coraz bardziej wyraxne. Tym-
miot, wydaje nam się, że istnieje on niezależnie, jako odrębny byt;
czasem zastosowanie w poszukiwaniach ja logiki madhjamaki
umysł nie jest jeszcze jednak silnie zaangażowany, nie wiąże się
sprawia, że pojęcie to staje się coraz mniej uchwytne, aż w końcu
z nim. Na drugim poziomie niewiedza postrzeganie przedmio-
nie można go znalexć. Gdyby ja faktycznie stanowiło trwały
tu jako odrębnego bytu wywołuje w nas pragnienie posiadania
i niezależny byt, możliwe byłoby odnalezienie go przez analizę,
go. Istnieje subtelny poziom pragnienia, który może współistnieć
lecz fakt, iż pomimo poszukiwań nie możemy go wykryć, wska-
wraz z ową SwiadomoScią pojmującą przedmiot jako samoistny
zuje na to, że nie istnieje ono inaczej, niż okreSlane w zależnoSci
byt, gdy jednak pragnienie staje się silniejsze, pojęcie niezależnej
od zejScia się pewnych okolicznoSci. Jaxń jawi się jednak naszym
egzystencji zjawisk działa jako przyczyna wywołująca pragnienie,
umysłom jako coS bardzo konkretnego, my zaS uznając ów fał-
lecz nie jest z nim tożsame.
szywy obraz za prawdę, wpadamy w kłopoty.
Niezmiernie ważne jest, abyScie sami, we własnym doSwiad-
SprzecznoSć pomiędzy tym, w jaki sposób jawi się nam ja
czeniu rozpoznali, że:
jakby było czymS bardzo konkretnym a faktem, że gdy pod-
damy je analizie, nie można go odnalexć, wskazuje na rozbieżnoSć
Na pierwszym poziomie przedmiot pojawia się jako istniejący
pomiędzy tym, jak się przejawia, a tym, jak faktycznie istnieje.
samodzielnie byt.
Podobnego rozróżnienia pomiędzy tym, jak rzeczywistoSć nam się
Na drugim poziomie jest SwiadomoSć, która akceptuje owo
jawi, a tym, co faktycznie istnieje, dokonują fizycy.
pojawienie się postrzegając przedmiot jako samodzielnie istnie-
Jeżeli chodzi o pragnienie, na podstawie własnego doSwiad-
jący, co prowadzi do wytworzenia pragnienia.
czenia możemy rozróżnić kilka jego typów. Emocja, jaka towa-
Na trzecim poziomie, gdy dokonaliSmy zakupu takiego przed-
rzyszy nam, gdy widzimy jakiS towar w sklepie i chcemy go mieć,
miotu, który uważamy za przyjemny i istniejący niezależnie oraz
stanowi wstępny poziom i różni się od tej, której doSwiadczamy,
weszliSmy w jego posiadanie, zaczyna się z nim wiązać silne po-
gdy dokonaliSmy już zakupu i kiedy odczuwamy, że przedmiot czucie własnoSci, przez co zaczynamy uznawać go za szczególnie
stanowi naszą własnoSć. Łączy je to, że obydwie stanowią przejaw cenny.
pragnienia, lecz różnią się nasileniem.
28 29
Na sam koniec tego procesu dwa potężne strumienie lgnięcia ustanawiające działanie rozpoczyna ciąg przyczyn i skutków, pro-
przywiązanie do przedmiotu, który uważamy za przyjemny wadzący do nowych rezultatów. Ponadto, jeSli garncarz silnie za-
i istniejący niezależnie oraz przywiązanie do samego siebie łą- kręci kołem9, będzie się ono obracało tak długo, jak potrzeba, bez
czą się ze sobą, co sprawia, że pragnienie staje się jeszcze silniej- dalszych starań i wysiłku; podobnie, kiedy czująca istota spełniła
sze. Rozważcie, czy faktycznie taki jest mechanizm. jakiS czyn, ustanawia to w jej umySle predyspozycję lub jak
W przypadku nienawiSci przebieg procesu jest taki sam. Na powiedziano w szkole prasangiki**, tworzy się stan ustania sa-
poziomie wstępnym mamy konwencjonalną percepcję cech przed- mego działania i w owej predyspozycji zawiera się potencjał
miotu na przykład, postrzeganie i identyfikacja czegoS jako ciągłoSci, który musi doprowadzić działanie, pomimo przeszkód,
złego. Do drugiego poziomu dochodzimy, gdy na skutek mySlenia: do swego rezultatu. Ów prowadzący do skutku potencjał zacho-
O, to coS złego pojawia się nienawiSć. Następnie mamy trzeci wuje swą moc, nawet jeSli nie towarzyszą mu żadne dodatkowe
poziom, gdy ów zły przedmiot postrzega się w odniesieniu do nas starania, tak jak garncarskie koło raz wprawione w ruch będzie się
samych, jako potencjalnie szkodliwy dla nas, przez co emocja ule- kręcić dalej, bez koniecznoSci dalszego napędzania go.
ga wzmocnieniu a nasza nienawiSć staje się jeszcze silniejsza. Działania można dzielić wedle różnych kryteriów; jeSli skutki
A zatem niewiedza pojęcie niezależnego istnienia przed- czynów rozważa się w kategoriach wynikających z nich kolejnych
miotów stanowi czynnik wywołujący zarówno pragnienie, jak narodzin, które na różne sposoby mogą mieć miejsce w Sferze
i nienawiSć. Stąd też w kole cyklicznej egzystencji to właSnie sym- Pragnień oraz w Sferach Foremnej i Bezforemnej, ustanawiające
bolizująca zaSlepienie Swinia jest sprawczynią całego zamętu! Tak działania dzieli się na cnotliwe i niewłaSciwe, z których te pierwsze
na marginesie, w kalendarzu tybetańskim rok moich narodzin można dodatkowo podzielić na czyny gromadzące zasługę (chwa-
nazywa się Rokiem Rwini! lebne) i niepodlegające wahaniom (związane ze stałoScią). Wedle
W ten oto sposób zaciemnienie niewiedza stanowi pod- kryterium rodzaju bramy , czyli sposobu, w jaki dokonywane jest
stawę pozostałych uciążliwych emocji. Niewiedza, ów brak Swia- działanie, mamy czyny ciała, mowy i umysłu. Rozpatrując dzia-
domoSci prawdziwego sposobu istnienia zjawisk, jest niczym Sle-
pota, dlatego na obrazie ogniwo to symbolizuje Slepiec. Co więcej,
ponieważ niewiedza wiąże się ze słaboScią i brakuje jej podstawy * samskara karma, czyny wartoSciowane moralnie, ustanawiające dys-
.
do poznania rzeczy, jakimi naprawdę są, przedstawiony na obra- pozycje (zwane też sanskarami), które tworzą główny potencjał kar-
my mogący się zamanifestować dopiero w obecnoSci drugorzędnych
zie Slepiec kuStyka o lasce. WłaSciwsze byłoby, gdyby symbol
przyczyn w przyszłoSci. [przypis tłumacza]
niewiedzy znajdował się na dole obrazu, jednak często umieszcza
9
Koło garncarskie, jeSli jest dobrze skonstruowane, będzie się samo
się go na samej górze.
obracać przez długi czas.
W zależnoSci od owej niewiedzy pojawia się drugie z dwu-
** thal gyur pa prasangika, jedna ze szkół madhjamaki, założona
nastu ogniw współzależnego powstawania. OkreSla się je jako
przez Buddhapalitę, której założenia rozprzestrzenił Czandrakirti.
działania ustanawiające*, ponieważ to nasze czyny tworzą lub wy-
Więcej informacji na temat tej szkoły Czytelnik znajdzie w książce
wołują przyjemne i przykre skutki. Ogniwo to symbolizuje garn-
Paula Williamsa Buddyzm Mahajana (tłumaczenie Henryk Smagacz,
carz. Tak jak garncarz formuje z gliny nowy przedmiot, podobnie
Wydawnictwo A, Kraków 2000), str. 78 i nn. [przypis tłumacza]
30 31
łania w kategoriach ich własnej istoty, dzielimy je na działania Jeszcze inny podział rozróżnia: (1) czyny spełnione rozmySl-
nie, (2) pomySlane, ale niezrealizowane, (3) dokonane w sposób
intencji 10 i zamierzone czyny 11. Kolejne kryterium to koniecz-
nierozmySlny i (4) sytuacje, w których ani nie powstał zamiar, ani
noSć (względnie brak koniecznoSci) doSwiadczenia skutku kar-
nie doszło do działania12. Wedle kolejnego rozróżnienia, działania
micznego. Mamy tu z jednej strony czyny, których rezultatów nie
mogą: (1) być właSciwe w zamySle, lecz zrealizowane w niewłaS-
trzeba koniecznie doSwiadczać, z drugiej zaS te, których skutki
ciwy sposób, (2) być niewłaSciwe w zamySle, ale spełnione w zdro-
muszą być doSwiadczone może to nastąpić podczas tego życia,
wy sposób, (3) mieć zarówno niewłaSciwy zamysł, jak i wykona-
następnego lub dalszych żywotów.
nie, i (4) tak zamysł, jak i wykonanie są zdrowe. Można wreszcie
Biorąc jako przykład żywot ludzki, istnieją działania, które
mówić o działaniach, których rezultaty doSwiadczane są wspólnie
ogólnie powodują ponowne odrodzenie się w ludzkim ciele oraz
przez pewną liczbę istot, oraz o takich, których skutków doznaje
inne rodzaje czynów, które, by tak rzec, stanowią tło tych pierw-
tylko jednostka.
szych. Zwie się je działaniami dopełniającymi, gdyż odpowiadają
W jaki sposób gromadzą się potencjały karmiczne? Na przy-
one za konkretne cechy osoby, sprawiając na przykład, że czyjeS
kład, podczas tego wykładu szczególna motywacja prowadzi do
ciało jest piękne, brzydkie i tak dalej. Rozważmy przykład czło-
działań fizycznych i werbalnych. Dobra motywacja prowadzi do
wieka dotkniętego wieloma chorobami; tak jak w przypadku
wypowiadania łagodnych słów i do szlachetnych działań fizycz-
wszystkich innych ludzi, jego odrodzenie się jako istoty ludzkiej
nych, przez co gromadzi się dobra karma. Natychmiastowy rezul-
było rezultatem karmy poruszającej czy rzutującej tj. po-
tat daje się odczuć w postaci spokojnej, przyjaznej atmosfery.
zytywnych działań odpowiedzialnych za sam fakt odrodzenia
Z drugiej strony, uczucie gniewu motywuje do wypowiadania
w ludzkim ciele co da się stwierdzić przez sam fakt, że urodził
obraxliwych słów oraz do innych agresywnych czynów, co natych-
się on jako człowiek, jednak działania dopełniające, które uzupeł-
miast stwarza niemiłą atmosferę. W obydwu przypadkach, któ-
niają obraz żywota, miały charakter negatywny, co znalazło wyraz
rych tłem jest niewiedza odnoSnie ostatecznej natury zjawisk,
w skłonnoSci do chorób. Odwrotna sytuacja ma miejsce, gdy kar-
mę poruszającą stanowiły czyny negatywne, zaS działania do-
12
Podczas wykładów na Harvardzie Dalaj Lama podał następujące
pełniające miały charakter cnotliwych czynów, co może prowadzić
przykłady:
do odrodzenia się jako zwierzę z dobrym, zdrowym ciałem. Moż-
Przykładem pierwszego byłoby rozmySlne zabicie komara. Nastę-
liwa jest również sytuacja, w której zarówno karma poruszająca ,
pnie przypuSćmy, że insekt wam się naprzykrzał i chcieliScie bardzo
jak i dopełniająca jest pozytywna, a także przypadek przeciwny,
go zabić, ale ktoS odwrócił waszą uwagę. W tym przypadku kar-
w którym obydwa rodzaje działań są negatywne. Daje to razem micznie zgromadziliScie motywację, lecz nie spełniliScie czynu; jest
to czyn pomySlany, lecz niedokonany. Przykładem czynu dokonane-
cztery typy.
go, ale nierozmySlnie, byłoby zabicie komara po prostu przez poru-
szenie ręką, bez zamiaru zabicia go; zabiłeS go, chociaż tego nie
planowałeS. Czwarty typ działania ma miejsce wtedy, gdy ani nie ma
10
bsam pa i las.
zamiaru zabicia, ani nie dochodzi do spełnienia czynu (The Dalai
11
sems pai i las. Lama at Harvard, s. 60).
32 33
powstaje działanie; jest to pierwszy stopień nagromadzenia karmy. coS, co łączy przyczynę ze skutkiem. W buddyjskich systemach
Działanie następnie ustaje, jednoczeSnie odciskając w umySle przedstawia się wiele rozmaitych twierdzeń odnoSnie tego, co
swój potencjał, a kontinuum SwiadomoSci nosi go w sobie do cza- łączy działanie z jego odległym skutkiem. Najlepsze rozwiązanie
su, gdy rezultat działania może wydać owoce. W ten sposób efek- oferuje prasangika. Wskazując na fakt, że wszystkie systemy za-
tem działania jest zarówno wytworzenie natychmiastowego skut- kładają istnienie osoby w czasie spełniania czynu oraz w czasie
ku, jak i powstanie potencjału, którego ostatecznym rezultatem doSwiadczania jego skutku, z czego wynika, że musi istnieć ciąg-
będzie pozytywne lub bolesne doSwiadczenie w przyszłoSci. łoSć zakładanego, współzależnego ja , szkoła ta utrzymuje, że to
Oto w jaki sposób pierwsze ogniwo, niewiedza, prowadzi do właSnie owa istniejąca we współzależny [od swoich częSci] sposób
drugiego ogniwa, działania, które z kolei stwarza potencjał dla osoba stanowi podłoże, które wypełnia się predyspozycją13 wy-
przyszłego doSwiadczenia w trzecim ogniwie, jakim jest Swiado- twarzaną przez czyn. JeSli ten czy inny system filozoficzny nie
moSć, symbolizowana przez obraz małpy. Jeżeli chodzi o liczbę uznaje owego nietrwałego zbioru za podłoże wypełniane predyspo-
SwiadomoSci, to w buddyzmie istnieje wiele różnych wyjaSnień zycjami, musi wskazać jakąS inną, niezależną od niego podstawę;
proponowanych przez różne szkoły; jeden system twierdzi, że jest dlatego właSnie czittamatra, Szkoła Tylko Umysłu* uznaje za nią
tylko jedna SwiadomoSć; drugi dowodzi istnienia szeSciu; inny tak zwaną podstawową SwiadomoSć zbiorczą14. Jednakże naj-
oSmiu; a jeszcze inny głosi, że istnieje ich dziewięć. Chociaż
większoSć szkół buddyjskich przyjmuje szeSć typów SwiadomoSci,
13
Czyn, kończąc się, umieszcza w umySle potencjał predyspozycję.
częstym obrazem symbolizującym SwiadomoSć jest małpa bie-
Mianem karmy okreSla się zarówno samo działanie, jak i umiesz-
gająca po domu od okna do okna; symbolika ta ma prawdopo-
czaną przezeń w umySle predyspozycję.
dobnie swój początek w uznawaniu istnienia tylko jednej Swia-
* Jogaczara, szkoła mahajany zwana też widżnianawadą, uznająca wy-
domoSci. Gdy ta pojedyncza SwiadomoSć postrzega za pomocą
łącznoSć SwiadomoSci (Swiat form to czittamatra tylko umysł ).
oka, wydaje się, że mamy do czynienia z odrębną SwiadomoScią
Jej założycielami byli w V wieku n.e. Asanga i Wasubandhu. Więcej
wzrokową, kiedy zaS postrzega uchem, nosem, językiem i ciałem,
informacji na temat tej szkoły Czytelnik znajdzie w książce Paula
wydaje się być odpowiednio SwiadomoScią słuchową, węchową,
Williamsa Buddyzm Mahajana (op. cit.), s. 99 i nn. [przypis tłumacza]
14 ~
smakową i dotykową; cały czas mamy jednak do czynienia z jedną kun gzhi rnam par shes pa, alayavijnana.
i tą samą SwiadomoScią, tak jak jedna i ta sama jest małpa u wielu Sanskrycki termin znaczący dosłownie magazyn SwiadomoSci prze-
łożony na tybetański jako SwiadomoSć, która jest podstawą wszyst-
okien. W ten właSnie sposób przedstawiają umysł zwolennicy
kiego (w oryginale angielskim mind-basis-of-all ). Najwyższa
istnienia tylko jednej SwiadomoSci. Małpa jest zwierzęciem bys-
skarbnica umysłu stanowi podstawową doktrynę jogaczary. W ma-
trym i aktywnym, z powodzeniem może zatem symbolizować te
gazynie tym, wedle jogaczarów, znajdują się nasiona karmiczne
różnorodne cechy SwiadomoSci.
(bidża) będące Sladami przeszłych i zalążkami przyszłych czynów
Fakt, że pomiędzy działaniem a jego rezultatem upływa nieraz
związanych z daną istotą. Alajawidżniana rozumiana jest jako stru-
znaczna iloSć czasu, może stanowić problem; jednak wszystkie
mień SwiadomoSci, który tłumaczy jej ciągłoSć w życiu i po Smierci,
buddyjskie systemy twierdzą zgodnie, że potencjały czynów (Slady
podczas snu, marzeń sennych itd. Podmiot i przedmiot Swiado-
karmiczne) nie giną ani nie tracą ważnoSci; musi zatem istnieć
moSci to tylko jej kształty, jak fale na oceanie. [przypis tłumacza]
34 35
wyższy system, jakim jest prasangika, nie ma takich trudnoSci,
ponieważ utrzymuje, że stałym podłożem wypełniającym się pre-
dyspozycjami jest samo ja , sama osoba, zaS podłoże tymczaso-
we stanowi SwiadomoSć.
R o z d z i a ł d r u g i
W ten sposób, pierwszym skutkiem czynu jest zniweczenie
albo ustanie jego samego, które, jak można się wyrazić, przemie-
nia się w predyspozycję włączaną do SwiadomoSci. Od tej chwili, ŻYCIE WPRAWIANE
aż do momentu bezpoSrednio poprzedzającego poczęcie (w no-
wym żywocie), SwiadomoSć nazywa się SwiadomoScią przyczyno- W RUCH PRZEZ
wego czasu, albo SwiadomoScią przyczynową. Już w kolejnym mo-
mencie, kiedy dokonuje się połączenie z następnym żywotem, NIEWIEDZĘ
owa SwiadomoSć nazywa się SwiadomoScią skutkową. RwiadomoSć
skutkowa, która jest niezmiernie krótkotrwała trwa od tego Wtorek popołudniu
momentu do chwili tuż przed czasem utworzenia się czwartego
ogniwa, jakim jest nazwa i forma.
Jeżeli chodzi o termin nazwa i forma , nazwa odnosi się do
czterech skupisk mentalnych: (1) odczuć lub doznań, (2) postrze-
PYTANIA I ODPOWIEDZI
żeń [czyli percepcji zawierającej w sobie zdolnoSć rozróżniania
i wyobrażania], (3) dyspozycji kształtujących i (4) SwiadomoSci,
Py t ani e: Czy Wasza RwiątobliwoSć mógłby wyjaSnić różnice
zaS formę stanowi piąta skandha zjawisk fizycznych (tj. materialne
pomiędzy dwoma typami medytacji?
ciało). Nazwa i forma przedstawiane bywają symbolicznie jako
ludzie płynący łodzią; na innych obrazach czwarte ogniwo symbo- Odpowi edx : Zarówno medytacja analityczna, jak i stabili-
lizują słupy opierające się wzajemnie o siebie. To ostatnie wyobra- zująca są dwojakiego rodzaju. W pierwszej medytuje się na dany
żenie odzwierciedla nauki pism Szkoły Tylko Umysłu, pism joga- obiekt, jak w przypadku medytacji nad nietrwałoScią; w drugim
czary, przedstawiające (1) umysłową SwiadomoSć, (2) ostateczną przypadku medytujący sprawia, że w jego umySle rozwija się pe-
SwiadomoSć zbiorczą i (3) formę, które są niczym wzajemnie wien stan, jak to się dzieje podczas medytacyjnego kultywowania
wspierające się nogi trójnogu. W pierwszym przedstawieniu łódx miłoSci. Medytując analitycznie nad nietrwałoScią czy pustką,
to symbol formy, zaS ludzie w Srodku reprezentują cztery skupis- czynimy z nich przedmiot naszego umysłu, gdy zaS utrzymujemy
ka mentalne. Okres nazwy i formy obejmuje rozwój embrionu, medytację wiary czy medytację współczucia , bynajmniej nie
dopóki nie zacznie się rozwijać u niego pięć narządów zmysłów. oznacza to czynienia z tych uczuć obiektu naszej refleksji medy-
tacyjnej nie analizuje się ich cech, nie medytuje się na wiarę
albo na współczucie lecz wprowadza się własny umysł w stan
pełen wiary bądx współczucia.
36 37
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
sens życiaSens Zycia LamekARTYKUŁY SENS ŻYCIABochenski Sens życiaSens zyciaArchetypy a sens życiaSens życia wg Monty Pythona12 Sens życia według PrzemkaSens życiaaforyzmy sens zycia cytatyLamek Sens ZyciaImpuls Jakosc Zycia W Perspektywie Pedagogicznej E bookodnalezc sens w drugiej polowie zycia pdfŚrodowisko życia w perspektywie lokalnej i globalnej referatwięcej podobnych podstron