4

Terapia zajęciowa na przykładzie Oddziału Dziennego psychiatrycznego.

1. Odziały dzienne psychiatryczne - charakterystyka

Schorzenia -zaburzenia, choroby psychiczne

2. terapia zajeciowa

Cel terapii - psychologia tworczosci/np. E.Nęcka/

Formy terapii np. arteterapia , ergoterapia, relaksacja, biblioterapia itp

3. Scenariusze zajęć.

2. Terapia zajęciowa

Wspomaganie rozwoju lub terapia dzieci z zaburzeniami psychicznymi jest kwestią bardzo istotną. Wielu rodziców przyznaje, iż znalezienie odpowiedniej metody terapii nie jest rzeczą łatwą. Po postawieniu diagnozy starają się oni dowiedzieć czegoś więcej na temat choroby dziecka i możliwości leczenia i uczenia go, nie zawsze jednak spotykają się ze zrozumieniem i pomocą kompetentnych osób. Dobór właściwej terapii wpływa niewątpliwie na rozwój dziecka, na jego kontakty z otoczeniem i umiejętność funkcjonowania w społeczeństwie. Jak pisze C. Maurice „perfekcyjna terapia – ta, która gwarantuje możliwość normalnego życia dzieciom i ich rodzinom – nie istnieje.”¹ Przy wyborze odpowiedniej terapii bardzo ważne jest ustalenie, dlaczego proponuje się właśnie tę, a nie inną formę, jakie może przynieść osiągnięcia i jakim doświadczeniem dysponuje terapeuta.

Najważniejszym celem terapii jest pomoc dziecku w przezwyciężeniu barier i zahamowań, umożliwienie mu kontaktu z otoczeniem, a w przyszłości w miarę normalne funkcjonowanie w środowisku.

Terapia psychologiczna obejmuje między innymi:

• „ wspomaganie wychowawczej funkcji rodziny,

• terapię zaburzeń rozwojowych i zachowań dysfunkcyjnych,

• profilaktykę problemów dzieci i młodzieży,

• wspomaganie efektywności uczenia się

• rozwijanie umiejętności związanych z komunikacją społeczną,

• prowadzenie edukacji prozdrowotnej,

• zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze

• zajęcia specjalistyczne: korekcyjno – kompensacyjne, logopedyczne, socjoterapeutyczne oraz inne zajęcia o charakterze terapeutycznym,

• klasy terapeutyczne,

• klasy wyrównawcze,

• zajęcia psychoedukacyjne dla uczniów i rodziców,

• porady, konsultacje i warsztaty dla rodziców i nauczycieli, porady dla uczniów.”²

Obecnie zwraca się coraz większa uwagę na znaczenie w terapii zajęć artystycznych. M. Konopczyński przyjmuje, że w procesie terapii można sukcesywnie wykorzystać arteterapię, i określa ją mianem „twórczej resocjalizacji”. Jako główny cel tej praktyki podaje: przemianę tożsamości indywidualnej i społecznej nieprzystosowanej społecznie młodzieży przez wychowawcze stymulowanie rozwoju jej struktur poznawczych i twórczych oraz wyposażenie jej w nowe, indywidualne i społeczne kompetencje. Autor podkreśla równocześnie, że metody mające postać zajęć plastycznych, dramowych, czy nawet sportowych, mają ogromną wartość w rozwoju młodego człowieka, szczególnie tego, który ma przed sobą do rozwiązania życiowe problemy. Przez „rozwój” rozumie on odkrywanie potencjałów wychowanka, jego ukrytych talentów. Sam proces readaptacji społecznej jest bardzo długą i żmudną pracą, nie tylko dla wychowanka, lecz również dla pedagoga, wychowawcy. Zdobywanie nowych doświadczeń strategią kreatywną znacząco wpływa na zmianę światopoglądu i kształtuje nowe prezentacje środowiskowe. Jest procesem obustronnym. Dziecko często wyraża dezaprobatę w stosunku do działań twórczych, rolą terapeuty jest zatem motywowanie do rozwijania potencjałów. W przypadku, gdy obie strony znajdą konstruktywną wartość, którą młody człowiek będzie rozwijał i wzbogacał, rozpocznie się nowy etap w życiu podopiecznego. Będzie to proces konstruowania nowych indywidualnych i społecznych kompetencji.³

Z pojęciem arteterapii wiąże się kulturoterapia, która rozumiana jest jako rodzaj psychoterapii, wykorzystującej dla realizacji swych celów środki kulturowe oraz jako specjalnie zaprogramowane zajęcia kulturalno – oświatowe dla chorych organizowane w czasie wolnym. Kulturoterapia łączy się z terapią środowiskową, która polega na dobrych kontaktach personelu leczącego z chorym, na zaplanowaniu dla chorego właściwych zajęć.

Na kulturoterapię składa się:

• terapia pracą i terapia zajęciowa,

• kulturoterapia właściwa,

• rozwiązywanie domowych i rodzinnych problemów pacjenta.⁴

Wykorzystanie sztuki do celów terapeutycznych opiera się na założeniu, ze może pełnić ona określone funkcje. Należą do nich:

• funkcja dydaktyczna bliskoznaczna z wychowawczą,

• funkcja hedonistyczna,

• funkcja ludyczna – sztuka może służyć zabawie,

• funkcja katartyczno – kompensacyjna: zwana funkcja terapeutyczną, występuje gdy sztuka pozwala odzyskać równowagę psychiczną, przezwyciężyć frustracje.⁵

W skład arteterapii wchodzą:

• biblioterapia – terapia czytelnicza,

• choreoterapia – taniec leczniczy,

• chromoterapia – leczenie barwami,

• psychodrama – leczenie przez obserwację lub udział w sztukach teatralnych,

• estetoterapia – terapia przez kontakt z pięknym otoczeniem,

• ludoterapia – terapia przez udział w grach i zabawach,

• muzykoterapia – terapia przez muzykę,

• poezjoterapia – terapia przez czytanie i recytowanie poezji,

• silwoterapia i talasoterapia – terapia przez spacery po lesie i nad brzegiem morza,

• terapia zajęciowa – terapia przez zajęcia w różnego rodzaju pracowniach.⁶

Według A. Kargul arteterapia to system działań stosowanych wobec osób o zaburzonym rozwoju, niedostosowanych społecznie, chorych.⁷

W szerokim znaczeniu arteterapia obejmuje muzykoterapię, choreoterapię, biblioterapię oraz działania terapeutyczne za pośrednictwem teatru, filmu, sztuk plastycznych. Jako metoda leczenia znalazło stosowanie w postępowaniu psychoterapeutycznym i socjoterapeutycznym. W węższym znaczeniu odnosi się do wykorzystania technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu.⁸ Arteterapia jako funkcja sztuki sięga do podstawowych form autoekspresji. Metodę tą może stosować każdy, niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia. Arteterapia pomaga zapobiegać pogłębianiu się stanów chorobowych, wpływa na rozwój zdolności, które mają urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia dziecka.⁹

Szwajcarski psychiatra i psychoanalityk Carl Gustaw Jung (1875-1961), twórca psychologii analitycznej, w ramach terapii zachęcał swoich pacjentów do wyrażania skrywanych emocji za pośrednictwem malowania, modelowania, rysunku.¹⁰ Obecnie jednak twierdzi się, że procesy pierwotne i wtórne są wobec siebie komplementarne i że zarówno jedne, jak i drugie są niezbędne dla zdrowego i twórczego życia na każdym etapie jego rozwoju.¹¹ Arteterapię M. Kulczycki¹² rozumie jako układ poglądów i czynności, które ukierunkowane są na utrzymanie lub podnoszenie poziomu jakości życia przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki. W takim określeniu arteterapii spostrzegam równoważność jej teoretycznego i praktycznego aspektu, uwidocznienie jej wartości profilaktycznej, podkreślenie wpływu samych dzieł sztuki, ale również procesu ich tworzenia. Z kolei W. Dykcik podaje, że arteterapia to spontaniczna, nieskrępowana twórczość człowieka powiązana z wykorzystaniem szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki (np. malowania, rysowania, lepienia, rzeźbienia, śpiewu, poezji, tańca, biografii, czytelnictwa pamiętników itd.).¹³ Ukierunkowana może być zarówno na edukację, profilaktykę czy też korekcję zaburzeń.

Tworząc sztukę i zastanawiając się nad procesem twórczym i jego wytworem, ludzie mogą lepiej poznać siebie i innych, lepiej sobie radzić z objawami złego stresu, traumatycznymi przeżyciami, poprawić swoje zdolności poznawcze, cieszyć się życiem dzięki uczestniczeniu w procesie twórczym. Arteterapeuta zna i rozumie psychologiczne i estetyczne aspekty doświadczenia artystycznego i towarzyszy wychowankowi w budzeniu jego samoświadomości poprzez dzieło sztuki i osobistą reakcję na nie¹⁴. Arteterapia opiera się na teoriach osobowości, psychologii rozwojowej, systemach relacji rodzinnych i teorii wychowania przez sztukę. Wychowawca , który posiada wykształcenie zarówno w zakresie sztuki, w swojej praktyce klinicznej wykorzystuje wiedzę o rozwoju człowieka, teoriach psychologicznych, uzdrawiającym potencjale sztuki i tradycji wielokulturowej. Twórczość i psychoterapia pozostają ze sobą w związku i wzajemnie korzystnie wpływają na siebie.¹⁵ Arteterapia uła­twia uzyskanie wglądu we własne problemy, umożliwia odreagowanie silnych przeżyć emocjonalnych, ułatwia zmianę postaw i zachowań człowieka w stosunku do siebie, do innych i świata, wpływa na poprawę relacji z innymi ludźmi, ułatwia proces integracji wewnętrznej¹⁶. Niewątpliwie ma oddziaływanie korzystne na osobowość człowieka oraz jego stosunek do otoczenia. Liczne doświadczenia wychowawcze, a także coraz częściej opisywane badania naukowe wykazują, że arteterapię można wykorzystywać w pracy z osobami niepełnosprawnymi, zarówno dorosłymi, jak i z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, między innymi niedostosowanymi społecznie, z epilepsją i mózgowym porażeniem dziecięcym, dziećmi przewlekle chorymi, z fragmentarycznymi zaburzeniami w rozwoju, w rehabilitacji osób po porażeniach lub uszkodzeniach dłoni, w pracy z osobami zahamowanymi psychoruchowo, lub nieśmiałymi, biernymi społecznie.¹⁷

Terapię można także prowadzić przy pomocy muzykoterapii. Muzyka pozwala poznać i przeżyć rzeczywistość niedostępną poznaniu rozumowemu, staje się katalizatorem tego rodzaju odczuć. Jej celem jest wzbudzanie silnych emocji u wychowanków. Podstawowe cele wychowawcze i terapeutyczne muzykoterapii można sformułować w następujący sposób:

• „aktualizacja lub korektura diagnozy,

• odreagowanie negatywnych emocji, obniżenie poziomu lęku oraz napięcia mięśniowego,

• poprawa samopoczucia, zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, redukcja zmęczenia, wzmocnienie własnej wartości,

• stymulacja rozwoju psychoruchowego,

• relaksacji i mobilizacji organizmu,

• uwrażliwienie kulturowe,

• zmiana wadliwych zachowań psychofizycznych,

• poprawa komunikacji interpersonalnej oraz umożliwienie integracji grupowej”.¹⁸

Wyróżnia się kilka rodzajów muzykoterapii. Muzykoterapia receptywna charakteryzuje się biernym udziałem pacjenta w sesji i poddawaniem się wpływom dźwięków bez aktywnego udziału. Nastawiona jest w głównej mierze na to, by modyfikować emocje i uaktywniać wyobraźnię. Wspomaga procesy wyobraźni, wyzwala procesy twórcze. Muzykoterapia aktyna przywiązuje wagę do rytmu jako elementu muzycznego, który ma uaktywnić jednostkę. Prowadzi do aktów spontanicznej ekspresji fizycznej oraz umysłowej. Zajęcia polegają na wspólnym śpiewaniu, grze na instrumentach, wystukiwaniu rytmu itp. Jej celem jest wspomaganie procesu rozwoju strukturalnych czynników procesów twórczych oraz ma na celu uaktywnieni procesów intelektualnych ze szczególnym uwzględnieniem myślenia metaforycznego oraz skojarzeniowego. Zajęcia muzyczne składają się z trzech etapów. Pierwszy polega na nawiązaniu kontaktu z wychowankiem, w trakcie drugiego realizuje się wybrany temat. Trzeci etap to dyskusja terapeutyczna i relacje zwrotne. Najważniejszy jest drugi etap, gdyż ujawniają się w nim stany emocjonalne, pogłębia się ich aparat poznawczy. Zajęcia muzykoterapeutyczne służą przede wszystkim:

• „zmniejszaniu poziomu agresji,

• pomocy w rozwiązywaniu trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych,

• obniżaniu poziomu napięć emocjonalnych,

• relaksacji,

• uwrażliwianiu oraz pogłębianiu postaw twórczych,

• kreatywności,

• uczniu otwartości poznawczej,

• poszerzaniu wartości estetycznych.”¹⁹

Pod wpływem gry na instrumentach perkusyjnych lub tańca mogą się rozwijać wyobraźnia ruchowo-przestrzenno-czasowa, ekspresja twórcza wychowanka (głównie ruchowa oraz instrumentalna). Gdy w grze instrumentalnej zarówno opiekun, jak i wychowanek są aktywnie zaangażowani, może się między nimi zrodzić, przyjazna, emocjonalna i dynamiczna relacja.²⁰ Można wówczas zaobserwować w grze instrumentalnej jednej i drugiej osoby chęć ekspresji i komunikacji niewerbalnej. Sam wychowanek może odczuwać, nowe doświadczenie siebie i nowe związki, które z kolei mogą znaleźć odniesienie w innych dziedzinach życia. Może on poznać swoje możliwości i uzdolnienia, a przez to zaistnieć wśród rówieśników, odczuć radość i satysfakcję z bycia we wspólnocie.²¹ W trakcie muzykoterapii dziecko może wyrażać swój świat wewnętrzny. Akceptacja ze strony opiekuna działa jak wzmocnienie pozytywne, ułatwiając prezentowanie własnych sądów, uczuć i przemyśleń. Takie postępowanie sprawia, że dziecko nie boi się popełniać błędów, skupia się na działaniu, a nie na zapobieganiu negatywnej ocenie ze strony innych. Zmniejszeniu koncentracji na sobie sprzyjają także traktowanie w wizualizacji osoby jako wykonawcy, jak również zwracanie większej uwagi na otoczenie zewnętrzne i własne działanie.²²

Filmoterapia polega na przeprowadzaniu seansów filmowych, podczas których wychowankowie mają możliwość zapoznania się z filmami o szczególnie wysokich walorach artystycznych i wychowawczych. Ważne jest, aby prezentowany materiał filmowy uwzględniał zarówno nikłe doświadczenie wychowanków z kinem, jak i ich wrażliwość, a także preferencje estetyczne. Od rysunków dość łatwo przejść do obrazów wykonywanych przy użyciu farb oraz do innych dziedzin plastyki. Zasadniczą sprawą jest przekazanie poprzez te zajęcia wychowankom bodźców pozytywnych. Ponadto plastyka jako metoda rozwijająca zdolności oraz umożliwiająca redukcję napięć wewnętrznych jest powszechnie akceptowaną i uznawaną formą pracy wychowawczej. Wychowanie plastyczne, czyli przygotowanie do odbioru sztuki, swoista inicjacja kreatywna, odwołuje się do tych cech i właściwości twórczych, które mają swoje korzenie w wizualnych kontaktach człowieka ze światem.²³

W przełamywaniu barier komunikacyjnych pomocna może być również biblioterapia. Obejmuje ona zamierzone działania przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych (np. filmy, kasety, obrazy itp.) prowadzące do celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych, czy ogólnorozwojowych.²⁴ E.J. Konieczna cele bibliografii sprowadza do przywracania i ponownego włączania jednostki do życia społecznego, profilaktyki, a także do wspierania prawidłowego rozwoju każdego człowieka. Biblioterapia w swoich zamierzeniach dąży do estetycznego wychowania jednostki poprzez kontakt z książką, gdyż ta „może zmienić rzeczywistość wychowawczą i wpłynąć na postępowanie człowieka.”²⁵ W biblioterapii chodzi zatem o odpowiednie oddziaływanie, wpływanie na wychowanków, zwłaszcza w zakresie wyboru odpowiednich wartości, aby umożliwić im osiągnięcie takiego rozwoju, by mogły kochać siebie i innych oraz chciały i potrafiły szanować wytwory ludzkiej pracy, umiały cieszyć się otaczającym je światem i mogły czuć się szczęśliwe.²⁶

Biblioterapia realizuje dodatkowe cele, takie jak zaspokajanie potrzeb kulturalnych, intelektualnych, rozrywkowych, udział we wspólnym dorobku kulturowym. Biblioterapia może pełnić funkcję profilaktyczną, stymulować własną twórczość osób uczestniczących w zajęciach. Zasadniczo dzięki biblioterapii można oddziaływać na cztery różne sfery życia człowieka: sferę intelektualną - pomaga rozwiązywać problemy i zdobywać wiedzę; sferę społeczną - zwraca uwagę na związki z innymi ludźmi i ich znaczenie w życiu człowieka; sferę emocjonalną - umożliwia dokonanie wglądu i identyfikacji we własne problemy; sferę zachowań - uczy działań społecznie pożądanych, oduczając czynności i działań niepożądanych.²⁷ Kontakt z literaturą, czytanie odpowiednio dobranych książek, korzystnie wpływa na całą osobowość wychowanków, rozwija wyobraźnię, kształtuje poglądy, przyczynia się do poprawy nastroju, zmniejsza napięcie emocjonalne. Następuje wzrost poczucia własnej wartości, odwrócenia uwagi od dręczących problemów, a także na zmniejszenie reakcji lękowych, zwłaszcza u tych osób, które, szukając różnych sposobów na złagodzenie swojego cierpienia, wpadają w pułapki patologicznych strategii (agresja, izolacja, bunt, nerwice), które negatywnie wpływają na ich rozwój.²⁸

1^ Modele zachowań oraz współpraca z dziećmi autystycznymi, red. C. Maurice, Twigger, Warszawa 2002, s. 27

2^ MEN o pomocy psychologiczno – pedagogicznej, 2001, s. 7

3^ M. Konopczyński, Metody twórczej resocjalizacji, Warszawa 2006, s. 13-15.

4^ W. Szulc, Sztuka i terapia, Warszawa 1993, s. 18.

5^ Ibidem, s. 19.

6^ Ibidem, s. 21.

7^ B. Kaja, Zarys terapii dziecka, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 1995, s.11.

8^ W. Szulc, Sztuka i terapia, Warszawa 1993, s. 41.

9^ M. Kuśpit, Arteterapia, Remedium nr 6/2003

10^ I. Wojnar, Teoria wychowania estetycznego - zarys problematyki, Warszawa 1980, s. 15.

11^ A. Antas-Jaszczuk, Arteterapia, s. 109.

12^ M. Kulczycki, Arteterapia i psychologia kliniczna, [w:] M. Kulczycki, Arteterapia, „Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej” 1990, nr 57, s. 12 i n.

13^ W. Dykcik, Poszukiwanie nowatorskich i alternatywnych koncepcji indywidualnej rehabilitacji, [w:] Nowatorskie i alternatywne metody w praktyce pedagogiki specjalnej, (red.) W. Dykcik, B. Szychowiak, Poznań 2001, s. 36.

14^ D. Bula, Arteterapia - pomoc w przeżywaniu i wyrażaniu emocji, „Wychowawca” 2012, nr 1, s. 14-15.

15^ E. Nieduziak, Między teorią widowiska a praktyką terapeutyczną : rzecz o interdyscyplinarności terapii przez teatr jako jednej z form arteterapii, [w:] Wielość obszarów we współczesnej pedagogice specjalnej, (red.) Z. Palak, D. Chimicz, A. Pawlak, Lublin 2012, s. 331.

16^ Zob. Arteterapia w edukacji i rozwoju człowieka, (red.) M. Siemież, T. Siemież, Wrocław 2008.

17^ R. Mikołajek, Terapia przez twórczość, „Światło i Cienie” 2004, nr 4, s. 32-37.

18^ M. Konopczyński, Metody twórczej resocjalizacji, PWN, Warszawa 2008, s. 254 – 255.

19^ Ibidem, s. 258.

20^ A. Pękala, Terapeutyczne walory sztuki ze szczególnym uwzględnieniem muzyki, [w:] Sztuka w kontekście oddziaływania na człowieka, (red.) L. Kataryńczuk-Mania, J. Karcz, Zielona Góra 2006, s. 79 i n.

21^ Ibidem, s. 80.

22^ U. Strzelczyk-Raduli, Między niebem a ziemią - o wykorzystaniu arteterapii w praktyce, [w:] Wybrane problemy profilaktyki i resocjalizacji na tle porównawczym, (red.) Z. Jasiński, Opole 2006, s. 174.

23^ M. Konopczyński, op.cit., s. 238-239.

24^ E. Tomasik, Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Warszawa 1994, s. 13.

25^ E. Tomasik, Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze, Warszawa 1992, s. 114.

26^ E.J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, Kraków 2004, s. 113.

27^ J. Gładyszewska-Cylulko, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii, Kraków 2007, s. 61-67.

28^ E. Tomasik, Czytelnictwo i biblioterapia…, op. cit., s. 13 i n.