Szkodniki i choroby najczęściej występujące w burakach i ich zwalczanie

Bartosz Zapalski

Aby uzyskać najwyższej jakości buraka cukrowego, jego plantacje od momentu zasiewu, aż do zbioru powinny być wolne od licznych agrofagów, między innymi od szkodników.

Popularne w ostatnich latach stosowanie uproszczeń w technologii uprawy gleby powoduje, że problemy ze zwalczaniem szkodników na plantacjach buraka stają się coraz trudniejsze. Trudności te wynikają głównie z braku wystarczającej liczby insektycydów i innych środków ochrony roślin. Liczba zarejestrowanych preparatów owadobójczych możliwych do stosowania w buraku cukrowym jest drastycznie mała, co jest głównie związane z unijnym przeglądem substancji aktywnych i procesem ich rejestracji.

1. Choroby
Szczególnie groźne są te które atakują młode rośliny. Obniżają one bowiem liczbę roslin na plantacji i zwiększają nieregularność ich rozmieszczenia, co wpływa ujemnie na plon i jakość technologiczną korzeni.

Zgorzel siewek buraka. Jest to jedna z najgroźniejszych chorób buraka, wywoływana przez groźne grzyby. Atakują one kiełkujące nasiona i młode roślin, powodują obumieranie korzenia i łodyżki podliścieniowej w okresie do fazy 4 liści. Silnie porażone rośliny zamierają, słabiej porażone rosną bardzo wolno, toteż duże nasilenie zgorzeli siewek może spowodować nawet konieczność zaorania plantacji.
Wszystkie czynniki osłabiające wzrost i rozwój roslin początkowym okresie wegetacji, np niedobór wapnia a azotu, zwiększają podatność na zgorzel i żerowanie szkodników.
Zwalczanie i zapobieganie: przeciwko zgorzeli siewek stosuje się przede wszystkim środki zapobiegawcze, takie jak wapniowanie gleb o kwaśnym odczynie, zwiększone przedsiewne nawożenia fosforem, utrzymywanie roli nie zaskorupionej i wolnej od chwastów. Do zwalczania zgorzeli siewek używa się różnych zapraw nasiennych.

Mączniak rzekomy buraka. Jest to także choroba grzybowa. Atakuje buraki przemysłowe i nasienne, poraża siewki, jak i rośliny starsze. Na górnej stronie blaszek liści występuje chloroza, na dolnej szarofioletowy nalot zarodników i konidii. Porażone liście zamierają.
Zwalczanie i zapobieganie: Stosuje się środki zapobiegawcze, takie jak poprzednio. Duże znaczenie ma także właściwe zmianowanie, ochrona i zwalczanie chemiczne.

Chwościk buraka. Jest to choroba grzybowa porażająca rosliny w połowie okresu wegetacji (od lipca). Zarodniki grzyba kiełkują na liściach, po czym pojawiają się na nich plamki o średnicy 2-3 mm, okrągłe, brązowe, szarzejące, z czerwoną obwódką. Choroba może spowodować silne obniżenie zawartości cukru w korzeniach.

Choroby wirusowe

Kędzierzawka płaszczyńcowa, mozaika i żółtaczka wirusowa są przenoszone przez owady: płaszczyńca burakowego, mszycę trzmielinowo-burakową i burakowo-ziemniaczaną. Mozaika i żółtaczka wirusowa mogą występować razem, nie tylko na tej samej plantacji, ale i na tej samej roślinie. Pojawiają się najwcześniej na plantacjach buraków nasiennych już w maju, a przemysłowych nieco później, bo w lipcu. Bardzo ważne jest chemiczne niszczenie owadów, a także przestrzeganie starannej agrotechniki, tj. właściwego zmianowania,uprawy roli, utrzymania pola w stanie wolnym od chwastów, wczesnego siewu i starannego pielęgnowania zasiewów.

2. Szkodniki

Skoczogonki. Larwy i chrząszcze są to małe, białe ruchliwe owady do 2 mm długości. Gromadzą się tuż pod powierzchnią glebyna kiełkujących kłębkach buraka. Uszkadzają kiełki i wschodzące rośliny od fazy 4 liści. Żerowaniu sprzyjają nadmierne próchniczne gleby i stanowiska po ziemniakach i grochu.

Koziułkowate. Ich ciemnoszare larwy, 3,5-4 cm długości, podgryzają siewki i objadają pierwsze liście od kiełkowania do fazy 4 liści buraka (od połowy kwietnia do połowy maja). Namnażaniu się szkodnika i żerowaniu sprzyjają nadmiernie wilgotne gleby w okresie wschodów.

Drobnica burakowa. Jest to chrząszcz długości 1-1,8 mm, żerującyna siewkach buraka od kiełkowania do fazy 4 liści. Uszkadza on korzenie siewek i niszczy kiełki, powodując zamieranie roślin. Drobnica występująca wiosną w dużym nasileniu powoduje całkowite zniszczenie plantacji sianej punktowo. Larwy żerują także na korzeniach roślin starszych. Żerowaniu sprzyja wadliwy stan fizyczny gleby, jej zaskorupienie oraz występowanie chwastów, takich jak gwiazdnica pospolita, rdest ptasi, łoboda i inne.

Mątwik burakowy. Jest to nicień, który żeruje na korzeniach roślin od wiosny do jesieni. Zaatakowane rośliny rosną słabo,wytwarzając dużo korzeni bocznych. Tworzą one charakterystyczną "brodę" korzeni bovznych. Namnażaniu się mątwika sprzyja częste następstwo buraków po sobie i roślinach krzyżowych, a także zachwaszczanie chwastami z rodziny komosowatych i krzyżowych.

Mszyca trzmielinowo-burakowa. Występuje na plantacjach buraków przemysłowych i nasiennych od czerwca do sierpnia. Żeruje na liściach w I roku wegetacji oraz na liściach, łodygach i kwiatostanach w II roku, przenosząc bardzo groźne choroby wirusowe buraki: mozaikę i żółtaczkę.

Płaszczyniec burakowy. Pluskwiak, owad szarobrunatny o czarnych plamkach na tarczce i skrzydełkach, długość 3,5 mm. Przenosi groźną chorobę: płaszczyńcową kędzierzawkę wirusową. W ciągu roku występują dwa pokolenia płaszczyńca.

Omarlice. Chrząszcze matowczarne i larwy czarne, lśniące, do 2 cm długości, żerują w maju, czerwcu i lipcu. Chrząszcze niszczą siewki, bardzo żarłoczne larwy wyżerają blaszkę liściową, pozostawiając tylko nerw. Namnażaniu szkodnika sprzyja sucha i ciepła pogoda.

Rizomania

Po raz pierwszy na terenie naszego kraju pojedyncze ogniska rizomanii zanotowano w 1987 r. w kilku rejonach uprawy buraka cukrowego. Objawy choroby występują zarówno na korzeniach, jak i na liściach. Na liściach widoczne jest żółknięcie tkanki w pobliżu nerwów, przy czym objawy te po pewnym czasie zanikają lub nie zawsze występują. Niekiedy obserwuje się marszczenie liści. W okresie lata liście zewnętrznych okółków więdną, a środkowe i najmłodsze liście są wyprostowane. Na korzeniach występuje charakterystyczna brodatość, przypominająca pasożytowanie mątwika burakowego. Na przekroju korzenia widoczne jest niekiedy pociemnienie wiązek przewodzących. Korzeń jest zdrewniały, trudno go przekroić. Wierzchołek korzenia często gnije. Rośliny są zahamowane we wzroście. Przyczyną choroby jest wirus (Beet Necrotic Yellow Vein Virus), którego wektorem jest Polymyxa betae. Przebieg i rozwój choroby związane są z biologią wektora wirusa. Choroba występuje najczęściej na glebach o dużej pojemności wodnej, odczynie zasadowym lub zbliżonym do obojętnego, w warunkach wysokiej temperatury. Szkodliwość rizomanii jest duża. Wysokość strat w plonie korzeni i cukru uzależniona jest od fazy rozwojowej rośliny w momencie zakażenia oraz od przebiegu pogody w okresie wegetacji. Przy wczesnym porażeniu, w warunkach korzystnych dla rozwoju choroby straty w plonie korzeni sięgają 50% (a nawet więcej), w zawartości cukru do 4%. Zapobieganie chorobie polega na wprowadzeniu do uprawy odmian tolerancyjnych, ponieważ cystospory P. betae utrzymują się w glebie około 20 lat, a środki chemiczne są nieskuteczne.

Parch zwykły i parch pasowy buraka

Choroba występuje niekiedy już w drugiej połowie maja lub w czerwcu. W przypadku parcha zwykłego na całej powierzchni korzenia lub na jego części widoczne są strupowate, skorkowaciałe uwypuklenia o barwie brunatnej oraz spękania. Uszkodzenia te są zazwyczaj powierzchowne (czasami tylko głębokie) i na ogół nie powodują rozwoju zgnilizny korzenia.W przypadku parcha pasowego głowa i dolna część korzenia są zdrowe, a środkowa jego część ma głębokie, brunatne spękania i blizny oraz jest znacznie przewężona. W warunkach korzystnych dla rozwoju choroby pas ten rozszerza się ku dołowi, a głębokie pęknięcia korzenia mogą doprowadzić do jego całkowitego zniszczenia.Choroba występuje na glebach wilgotnych i niedotlenionych na skutek zalania lub zaskorupienia, zwłaszcza w latach, w których następują okresy dużego uwilgotnienia (po opadach deszczu) i suszy.W warunkach sprzyjających dla rozwoju parcha, w połowie lata liście starsze żółkną, brunatnieją i obumierają, a spękania widoczne są również w dolnej części korzenia, który niekiedy murszeje i gnije. Z korzenia zdrowa pozostaje tylko górna jego część w postaci klina.
Sprawcą choroby jest występująca w glebie bakteria (Streptomyces scabies). Do korzenia wnika przez uszkodzoną skórkę i przetchlinki. Na plantacjach buraka atakuje najczęściej po kilka sąsiadujących ze sobą roślin. W przypadku silnego porażenia już w czasie wegetacji giną całe rośliny.Na niektórych plantacjach parch występuje niekiedy w dość dużym nasileniu powodując znaczne straty w plonie korzeni (do 50%) i zawartości cukru (1-3%). Porażone korzenie w pierwszej kolejności winny być przeznaczone do przerobu, gdyż ulegają gniciu na pryzmach i w czasie przechowywania. Zapobieganie chorobie polega na stosowaniu prawidłowej agrotechniki, należy unikać uprawy buraka po ziemniaku silnie opanowanym przez parcha, usuwać nadmiar wilgoci i przewietrzać glebę poprzez spulchnianie międzyrzędzi.

Brunatna zgnilizna
Choroba pojawia się na ogół wcześnie na plantacjach buraka cukrowego (czerwiec, lipiec), a rozprzestrzenianiu jej sprzyja zbyt częsta uprawa buraka na tym samym polu, kwaśny odczyn i wadliwa struktura gleby oraz wysoka temperatura i nadmierna wilgotność gleby. Występuje placowo tworząc ogniska. Początkowym objawem choroby jest więdnięcie roślin i żółknięcie liści. W miarę rozwoju choroby liście całkowicie obumierają. Na powierzchni korzenia widoczne są brunatne plamy, a na przekroju korzenia zgnilizna sięgająca w głąb tkanki. Przy wczesnym porażeniu, w warunkach sprzyjających jest więdnięcie roślin i żółknięcie liści. W miarę rozwoju choroby liście całkowicie obumierają. Na powierzchni korzenia widoczne są brunatne plamy, a na przekroju korzenia zgnilizna sięgająca w głąb tkanki. Przy wczesnym porażeniu, w warunkach sprzyjających do rozwoju choroby, rośliny zamierają.
Sprawcą choroby jest grzyb (Rhizoctonia solani) zasiedlający glebę. W początkowym okresie wzrostu buraka atakuje on kiełki i siewki, a w późniejszym okresie wegetacji powierzchnię korzenia. Grzyb stopniowo przenika w głąb tkanki korzenia powodując jego gnicie, aż do całkowitego zniszczenia rośliny. W ostatnich latach choroba notowana jest czę-sto w wielu rejonach uprawy buraka na terenie naszego kraju. Szkody powodowane przez brunatną zgniliznę ograniczają się do zamierania pojedynczych roślin na plantacjach lub do kilku, czy kilkudziesięciu roślin w niewielkich ogniskach.
Zapobieganie chorobie polega na unikaniu uprawy buraka po ziemniaku, wydłużeniu rotacji, utrzymaniu odpowiedniej struktury gleby oraz uprawie odmian tolerancyjnych.
 
Fuzarioza
Na plantacjach buraka choroba występuje placowo, już w końcu czerwca lub na początku lipca. Wywołuje ją grzyb (Fusarium oxysporum) zasiedlający glebę, który poraża rośliny osłabione niekorzystnymi warunkami dla rozwoju - wadliwa struktura gleby oraz zmienna pogoda z okresami suszy i nadmiernej wilgoci w glebie, przy zbyt częstej uprawie buraka na tym samym polu. Grzyb wnika do rośliny przez korzenie i opanowuje system naczyniowy, a jego toksyny wywołują objawy chorobowe zarówno na korzeniach, jak i na liściach. Na liściach zewnętrznych okółków pojawiają się początkowo szarożółtawe przebarwienia, z czasem liście więdną i żółkną. Ogonki liści u nasady czernieją i gniją. W początkowym okresie rozwoju choroby na powierzchni korzenia nie obserwuje się żadnych objawów. Natomiast na przekroju korzenia widoczne są niekiedy zbrunatniałe wiązki przewodzące oraz wąskie jamistości tworzące się wzdłuż korzenia. W miarę rozwoju choroby wiązki przewodzące ulegają zgniliźnie, a otwory wypełniają się różowawym lub białawym nalotem grzybni. Przy silnym porażeniu zgnilizna oraz biały, puszysty nalot grzybni widoczne są również na zewnętrznej części korzenia, poniżej jego głowy. Zgniliźnie ulega cały korzeń oraz nasada ogonków liściowych, a liście brunatnieją i zamierają. Silnie porażone rośliny giną na początku lata. Często zgnilizna rozwija się aż do zbiorów postępując od wierzchołka korzenia w kierunku głowy. Niekiedy porażone rośliny sprawiają wrażenie zdrowych, ale ich korzeń w środku wypełniony jest zmurszałą tkanką. Straty plonu na skutek wystąpienia choroby mogą być dość znaczne. W kraju do niedawna fuzariozę notowano sporadyczniena plantacjach buraka, dlatego metody jej zwalczania nie zostały opracowane.
Guzowatość korzeni.Na korzeniu, w górnej jego części rozwija się kulista narośl (guz) o pomarszczonej powierzchni. Narośle występują na pojedynczych roślinach, są różnej wielkości, nawet mogą być większe od korzenia. Niekiedy narośle pojawiają się także na liściach. Na przekroju poprzecznym korzenia widać przewężenie oddzielające narośl od korzenia właściwego. Tkanki narośli swoją barwą i budową anatomiczną odpowiadają tkankom korzenia.
Chorobę wywołuje bakteria (Agrobacterium tumefaciens) zasiedlająca glebę. Do korzenia wnika przez uszkodzenia mechaniczne. Pod wpływem wydzielanych substancji toksycznych pobudza tkanki korzenia do lokalnego, nadmiernego rozmnażania się komórek, co prowadzi do powstawania narośli. W tkankach korzenia bakterie obumierają dość szybko. Narośle nie gniją przed zbiorami. Tylko w przypadku dużej wilgotności gleby niekiedy obserwuje się ich gnicie. Choroba występuje na plantacjach buraka cukrowego w większym nasileniu w latach o wysokiej temperaturze i na glebach kwaśnych, nie powoduje jednak strat w plonie korzeni, a jedynie w zawartości cukru. Zawartość cukru w narośli jest o kilka procent niższa.
W przypadku silniejszego występowania choroby glebę należy wapnować.

Bakteryjna zgnilizna śluzowa
W lipcu lub w późniejszym okresie obserwuje się żółknięcie oraz więdnięcie starszych liści. Ogon korzenia jest miękki, przybiera najpierw barwę ciemnozielonkawą, później brunatną, w końcu czarną. Powierzchnia porażonego korzenia marszczy się. Ta część korzenia ulega zwężeniu i daje się wygiąć na wszystkie strony bez obawy złamania. Na przekroju korzenia widoczne jest sczernienie wiązek przewodzących, ponadto wydzielają się ciemne kropelki śluzu zawierające bakterie powodujące chorobę. Porażeniu ulega także miękisz, który przybiera barwę brunatnobiałą i staje się miękki. Bakteria (Erwinia bussei) atakuje rośliny osłabione niekorzystnymi warunkami dla wzrostu, a szczególnie niedostatkiem wody. Do korzeni wnika przez włośniki. Choroba występuje na glebach ciężkich, zbitych, źle przewietrzanych, zasolonych. Spadek plonu korzeni na skutek wystąpienia choroby wynosi niekiedy 20-40%. Porażone korzenie nie nadają się do przechowywania oraz składowania na pryzmach i w pierwszej kolejności winny być przeznaczone do przerobu.Zapobieganie chorobie polega na utrzymaniu właściwej struktury gleby oraz nawożeniu wyższymi dawkami fosforu i potasu.
Werticilioza
Choroba jest często spotykana na plantacjach buraka, zwłaszcza pod koniec lata. Cechą charakterystyczną tej choroby jest żółknięcie i zamieranie połowy liścia i ogonka liściowego lub fragmentów liścia ograniczonych nerwami. Na przekroju korzenia widoczne jest pociemnienie wiązek przewodzących. Przyczyną choroby jest grzyb zasiedlający glebę (Verticillium albo-atrum), rozwijający się w systemie naczyniowym korzenia. Zaczopowanie naczyń powoduje zamieranie części liścia. Rozwojowi choroby sprzyja nadmierna wilgotność oraz wadliwa struktura gleby.
Zapobieganie chorobie polega na wydłużeniu rotacji, unikaniu uprawy buraków po ziemniakach oraz utrzymaniu odpowiedniej struktury gleby.

Zgnilizna fioletowa
Choroba występuje znacznie później na plantacjach buraka niż zgnilizna brunatna i rzadko powoduje zamieranie roślin. W czasie wegetacji buraka, zwłaszcza podczas suszy, obserwuje się placowe więdnięcie, żółknięcie oraz zasychanie liści zewnętrznych okółków. W czasie zbioru na części lub na całym korzeniu widoczne są brunatno-fioletowe plamy. Pod plamami występuje zgnilizna. Porażone korzenie po wykopaniu, a niekiedy jeszcze przed zbiorem, gniją. Chorobę wywołuje grzyb (Rhizoctonia violacea) zasiedlający glebę. W formie przetrwalnej może on zachować się w glebie ponad 7 lat. Grzyb początkowo rozwija się na powierzchni, a później wewnątrz korzeni buraka i powoli rozprzestrzenia się w glebie z jednej rośliny na drugą. Warunkami korzystnymi dla rozwoju choroby są duża zwięzłość, wilgotność oraz wadliwa struktura gleby, częste następstwo wrażliwych gatunków roślin, jak lucerna, koniczyna, czy ziemniak. Choroba rzadko powoduje liczące się straty w plonie buraka. Jeśli jednak wystąpi w dużym nasileniu, należy zachować 5 letnią przerwę w uprawie buraka, a na polu po burakach nie siać koniczyny i lucerny oraz nie sadzić ziemniaków.

Sucha zgnilizna korzenia
Przyczyną choroby jest brak przyswajalnego boru w glebie. Choroba występuje na plantacjach buraka najczęściej w latach niewielkiej ilości opadów, na skutek obniżonej zawartości boru w roztworze glebowym lub na przewapnowanych glebach kwaśnych, w których nadmiar wapnia unieruchamia przyswajalny dla buraka bór. W sierpniu lub we wrześniu obserwuje się czernienie i pękanie nadziemnej części korzenia oraz powierzchniową, suchą zgniliznę. Sprawcą choroby jest grzyb (Phoma betae). Straty w plonie korzeni mogą dochodzić niekiedy do 70%. Zapobieganie chorobie polega na opryskiwaniu plantacji buraka środkami zawierającymi bór w momencie zauważenia na roślinach pierwszych objawów braku tego składnika (początek lipca). Z suchą zgnilizną związane jest także tworzenie się w głowie korzenia otwartych zagłębień-jamistości. W czasie deszczu zbiera się w nich woda i korzenie ulegają gniciu. Korzenie takie w pierwszej kolejności należy przeznaczyć do przerobu, gdyż składowane na pryzmach szybko zgniją.

Jamistość korzenia
Przyczyną choroby są zaburzenia fizjologiczne wywołane nierównomiernym wzrostem poszczególnych tkanek korzenia lub nadmiernym tworzeniem się liści w miejsce wcześniej utraconych. Na przekroju podłużnym korzenia, w górnej jego części widoczne są puste jamy. Powstawaniu jamistości sprzyjają zmiany wilgotności gleby, gdy po okresie suszy występują deszcze. Korzenie z objawami jamistości zawierają o 1-2% mniej cukru, gorsza jest ich jakość technologiczna oraz większa podatność na zgniliznę w czasie składowania. Tworzeniu się jamistości korzeni można zapobiec poprzez prawidłowe nawożenie oraz zabiegi pielęgnacyjno-uprawowe zapewniające równomierną wilgotność w czasie wegetacji roślin.

Przewężenie korzenia
Objawy przewężenia korzeni obserwuje się w czasie zbioru, a ich przyczyną jest wcześniejsze porażenie siewek (w okresie zrzucania kory pierwotnej) przez Aphanomyces cochlioides, grzyb zasiedlający glebę. Jeśli po porażeniu siewek warunki pogodowe będą niekorzystne dla rozwoju grzyba, część roślin przeżyje, przy czym ich korzeń jest przewężony i zahamowany we wzroście. Choroba występuje przy uprawie buraka na glebach kwaśnych, o niskiej zawartości azotu (a także przenawożonych tym składnikiem), magnezu, wapnia i miedzi, w warunkach wysokiej temperatury i dużej wilgotności gleby. Zapobieganie chorobie polega na prawidłowym nawożeniu oraz możliwie wczesnym wysiewie nasion.

Widlastość i selerowatość korzenia
Przyczyną widlastości i selerowatości są zaburzenia normalnego wzrostu korzenia na skutek uprawy buraka na glebach kwaśnych, kamienistych, z podeszwą płużną, wiosennego nawożenia obornikiem, stosowania niektórych herbicydów doglebowych, uszkodzenia korzenia głównego przez grzyby w początkowym okresie wzrostu, mechanicznego uszkodzenia korzenia przez szkodniki glebowe, czy w czasie zabiegów pielęgnacyjnych. W przypadku widlastości zamiast jednego korzenia spichrzowego rozwija się kilka drobniejszych korzeni bocznych. Korzenie selerowate mają krótki korzeń spichrzowy i dużą liczbę drobnych korzeni bocznych. Korzenie takie są bardziej zanieczyszczone glebą, obłamują się w czasie zbioru, ich jakość technologiczna jest gorsza.