Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich
Zbiór cech określający dzisiejszą sytuację toposu – modny, ekspansywny, rozchwiany znaczeniowo cechy wzajemnie się warunkujące!
Rozchwianie znaczeniowe – popularność (kariera) pojęcia toposu
Pojęcie toposu funkcjonuje w kilku językach badawczych.
Nowe postrzeganie toposu za sprawą Ernsta Roberta Curtiusa (dzieło o łacińskiej literaturze europejskiego średniowiecza) schizofreniczne rozdwojenie.
Curtius – połączenie odnowionej metody filologicznej i elementów dawnych teorii retorycznych z koncepcją kultury przyjętą w psychologii głębi (teoria Junga).
Locus = Archetyp
Curtius kładł nacisk na językowy aspekt toposu, Jung tłumaczył mu tylko fenomen trwałości zjawiska. Jednak w dwoistej naturze toposu, silniejszy i atrakcyjniejszy okazał się archetyp.
W dawnym i współczesnym ujęciu toposu wspólne są dwie konotacje:
Powtarzalność
Dziedziczność
Topos stał się jednak terminem-workiem (mieści obecnie: motywy, słowa-klucze, obrazy, tematy do schematów fabularnych i typów postaci itd.).
Zignorowanie różnic (np. co do złożoności tekstu).
Curtius – „stałe środki wyrażania” tłumaczone jako „konstanty wyrazu” oderwanie toposu od jego pierwotnych znaczeń + topos staje się antonimem swoich innojęzycznych odpowiedników.
Polska:
Stanowisko wobec toposu zależy od:
Światopoglądu naukowego
Badanego okresu literatury
- literatura staropolska i poetyka historyczna: topos jako element retoryczny
- romantyzm i XXwiek: topos jako archetyp, obraz o proweniencji Bachelardowskiej lub temat silnie nacechowany związkiem z tradycją śródziemnomorską.
Jarosław Marek Rymkiewicz:
Rozumienie toposu połączone z koncepcją „ponowień”.
Klasycyzm Rymkiewicza oparty na paradoksie: łączenie ponadczasowości z historycznością. Przeniesienie na poziom toposu akcentowanie zmienności.
Zarzut wobec Curtiusa ujęcie ahistoryczne.
Krytyka również Michała Głowińskiego (autor pojęcia „obiegowych skamielin”).
Sprzymierzeniec – Spitzer.
Różnice w przedmiocie, które unieważniają ten konflikt:
Curtius – przedmiotem są żywcem przeniesione do literatury ściśle retoryczne topoi o charakterze dyskursywnym. Z drugiej strony są to również motywy przedstawieniowe, powtarzalne i podobnie artykułowane w różnych tekstach.
Głowiński – topos to sprawa konwencji literackiej.
Spitzer – historia idei. Zmiany rozumienia różnych idei są przesłanką dla uchwycenia przemian kultury jako całości.
Rymkiewicz – topos to złożony obraz o bogatych konotacjach, pełniący w literaturze, nawet tej samej epoki, funkcje bardzo różne i w różny sposób artykułowany.
Spór wymaga ściślejszej identyfikacji przedmiotu.
Niektóre elementy retorycznej koncepcji toposu:
Na gruncie retoryki również następowały zmiany znaczenia.
Arystoteles – rozróżnienie na topikę dialektyczną i retoryczną nawiązanie do dwóch funkcji toposu: topos jako środek rozumowania i topos jako środek przekonywania. W praktyce obie te funkcje nie dały się rozdzielić.
Drugi podział (podtrzymany przez łacińskich teoretyków) topoi ogólne (nadające się do wszystkich rodzajów mów) i topoi szczegółowe (tylko do niektórych).
Topos w teorii Arystotelesa to zawsze rodzaj „pustej syntagmy”, nie miejsce wypełnione lecz wymagające wypełnienia.
Teoretycy rzymscy (np. Cyceron) – bardziej pragmatyczna koncepcja toposu, bliższa praktyce oratorskiej. Motyw ewoluuję w stronę argumentu (czyli określonej myśli ogólnej, która sama może się stać przesłanką dowodzenia lub środkiem zyskania przychylności). Cyceron – konstruowanie mowy ze składników topicznych. Kwintylion – pojęcie „zbioru toposów” – można w nim znaleźć odpowiednie elementy, których można użyć w swoim wywodzie. Status toposu w tekście jako autonomicznej „mowy w mowie”.
Przesuwanie akcentu w retoryce z poziomu inwencji na poziom elokucji powoduje, że topos bywa już nie tylko argumentem, ale i ozdobą, środkiem praktyki amplifikacyjnej.
Renesans – florilegium – zbiór sentencji i cytatów, porządkuje wiedzę o świecie, a zarazem dostarcza gotowych, wypróbowanych sposób wysławiania. Zdemontowanie dorobku znanych twórców, tak, że zaczyna on funkcjonować poza swoim kontekstem. Cytat zachowuje swoje pochodzenie, a co za tym idzie autorytet (głównie epoki), ale staje się zarazem własnością wspólną. Kultura topiczna – liczne quasi-plagiaty.
Locus communis - zakłada istnienie wspólnoty. Wszyscy mówcy-nadawcy + odbiorcy. Wszyscy znają kod topiczny za którym znajduje się pewna wizja świata, powszechnie uznawany system wartości i norm.
Topos w funkcji argumentu – by spełnić swoje zadanie nie musiał być odkrywczy, co niepodważalny i niesprzeczny z sądem powszechnym. Domyślność ujawnia podobieństwo toposu z tym co my nazywamy stereotypem (przekonaniem głęboko zakorzenionym w zbiorowej świadomości, aczkolwiek niedowiedzionym, a nawet niedającym się udowodnić).
Topos jako środek perswazji jest silnie zaksjologizowany i jednocześnie nacechowany asertorycznością. Ambiwalentny i neutralny. Gotowy do użycia w każdym celu. Jednego toposu można użyć na dwojaki sposób, do umotywowania i uargumentowania dwóch sprzecznych ze sobą wniosków czy racji. Toposy ilościowe – na podstawie obserwacji wielu przypadków, wywiedziona została norma.
Autorka artykułu – Czym topos w języku poetyckim dla niej NIE jest:
Nie jest żadnym z wielkich, choćby pradawnych tematów całościowych powtarzających się w tak lub inaczej wyodrębnionej serii tekstów – np. topos rewolucji.
Nie jest tożsamy z żadnym przedmiotem, obrazem ani mitem – np. topos ogrodu, krwi
Wielu badaczy uznaje, że cechą różniącą topos poetycki od retorycznego jest obrazowość.
Autorka uważa, że mimo, że poezja często posługuje się metaforyzacją, to generalnie rzecz biorąc nie ma zasadniczych różnic.
Topos w poezji jest rezultatem petryfikacji tradycyjnego motywu, który zostaje trwale powiązany z pewnym znaczeniem, zastosowaniem oraz rozpoznawalną, „półgotową” formą językową.
Zakłada się istnienie systemu usytuowanego pomiędzy dziełem literackim a życiem, czy rzeczywistością.
Topos stanowi składnik tekstu oraz jednostkę repertuaru.
Repertuar topiczny – jego odtworzenie jest rzeczą trudną. Posiada charakter otwarty, choć wykazuje równocześnie pewne cechy kodu.
Zasady porządkujące toposy w ramach repertuaru:
Temat rozumiany w dwu aspektach: inwencyjnym i dyspozycyjnym. Miejsce topiki w stosunku do tematów i motywów można określić funkcjonalnie: 1. Należące obrazy i sytuacje tworzą materię toposu 2. Temat (np. miłość, śmierć) to centrum przyciągające i organizujące pewną liczbę toposów.
Topika ogrodów – nie istnieje „topos ogrodu”, ale grupa toposów wyrastających z tego samego obrazu, ale wykorzystujących różne jego konotacje i różne uwikłania kulturowe.
Grupy toposów obudowane na tej samej podstawie obrazowej!
Topos jest pewnym projektem wypowiedzi, a ściślej części wypowiedzi, jego znaczenie określone jest również zakresem możliwych zastosowań. Stąd w repertuarze wyróżnić można pewne grupy toposów spokrewnionych już nie pochodzeniem, lecz funkcją. Grupy tematyczne topika bliższa (miłość-choroba) i topika dalsza (opis urody kobiecej).
Toposy eksordialne i finalne – wyróżnione zakresem zastosowania wyznaczonym przez miejsce w kompozycji utworu. Pełnią one funkcje delimitatorów (jednak przekazują również pewną informację).
Przynależność utworu do danego stylu, gatunku jest to również bodźcem do grupowania się toposów w repertuarze.
Toposy mogą mieć formę sentencji, apostrofy, enumeracji, antytezy, metafory, alegorii.
Grupa toposów opartych na enumeracji – ich istotą jest wyliczenie szeregu elementów w określonym porządku. Niezależnie od stopnia wypełnienia toposu sama zasada selekcji i kolejność elementów zawierają określoną informację, odsyłając do systemu wartości powszechnie akceptowanych.
Topos retoryczny pełni funkcję argumentu. Dotyczy to również toposu poetyckiego!
Silny współczynnik aksjologiczny, przeciwstawienie jakiejś wartości innej wartości, nakłania do czegoś, od czegoś odciąga, kreuje wspólnotę wyznawców, konstruuje obraz przeciwnika.
Istnieją pary toposów przeciwstawnych a zarazem komplementarnych!
Budowa paralelna za pomocą opozycji np. światło-ciemność.
Opozycje te wyznaczają trwały porządek stylów i gatunków oraz typów postaci niskich i wysokich.
Toposy o strukturze dwuczłonowej – np. toposy metaforyczne, których istotą jest utożsamianie obu członów np. świat jako teatr. Zazwyczaj są odwracalne (teatr jako świat).
Toposy zbudowane na antytezach!
Topos w swoich obu postaciach (normalnej i odwróconej) może służyć obu przeciwstawnym kierunkom perswazji! Powodem jest jego potencjalna antynomiczność. Cechą toposu jest wariantowość. Trwała jest jedynie struktura semantyczno-logiczna, wyznaczająca precyzyjnie zakres zmienności. Wariantowość toposu ma swoje granice za którymi zaczynają się praktyki trawestacyjne i parodystyczne.
Na płaszczyźnie tekstu topos stanowi składnik względnie autonomiczny. Bywa zdaniem lub kilkuzdaniowym segmentem. Zależnie od potrzeby dany topos może być przez autora dzieła skrócony lub rozbudowany. Zasadniczo topos organizuje część a nie całość utworu. Wyjątkowo jednak może być tożsamy z jego tematem.
Poeci konceptystyczni – utwory niemal w całości zbudowane z materii topicznej.
Przewrotne użycie toposu.
Nowe serie toposów – nowe wielkie tematy ideowe, przede wszystkim temat irredenty i rewolucji. Wzmożenie funkcji impresywnej, uproszczenie struktury wartości.
Na korzyść kultury topicznej działają obecnie czynniki:
Przewaga funkcji impresywnej
Szeroki adres odbiorczy
Przywoływanie obszarów wspólnych (np. ustalonych wartości), po to by zmobilizować do określonego działania, poruszenia wrażliwości itp.
Mówienie o toposie jako o czymś wspólnym dla wielu tekstów, wielu celów i wielu użytkowników wymaga koniecznie perspektywy komparatystycznej. Topika stanowi najwyraźniejszy wyznacznik wspólnoty kulturowej, wspólnoty istniejącej zawsze w określonych granicach czasoprzestrzennych.
Topos nie jest wieczny. Można zaobserwować zarówno jego narodziny jak i śmierć, w momencie gdy jego wyjściowa idea przestaje mieć moc obowiązującą.
Badania komparatystyczne topiki otwierają je na badanie związków literatury z historią idei, religii, filozofii. Również na sztuki plastyczne.
Archetypy które stanowią serię pojęć i przedstawień najbardziej elementarnych, ukształtowanych przez zbiorowe doświadczenie ludzkości, są wieczne i mogą ulegać typizacji. Są to elementy uniwersalne czyli niezależne od warunków przestrzennych, kulturowych. To ta część repertuaru motywów, która jest wspólna całej literaturze światowej. Przykłady: ziemia, matka, słońce, ogień.
Topos i archetyp w badaniach nie powinien być mieszany!