Strona 3 z 3

Temat: Epoka merkantylna

IDEOLOGIA

Merkantylizm jest to doktryna ekonomiczna, która leżała u podstaw polityki gospodarczej monarchii absolustycznych XVI-XVIII wieku, zakładająca, iż:

• Interesy ekonomiczne narodu są bardziej znaczące niż interesy jednostki, czy poszczególnych części składowych tego narodu

• Jest wskazana przewaga eksportu nad importem, przy czym należy dążyć do tezauryzacji uzyskanych sum pieniężnych,

• Przemysł, rolnictwo i handel powinny być skierowane na osiągnięcie takiego właśnie celu.

Merkantylizm został w formie polityki państwowej zastosowany po raz pierwszy w Hiszpanii i Portugali, w XVI wieku znalazł poparcie w terenie Francji i Anglii. Istnienie tego systemu gospodarczego można w zasadzie podzielić na dwa zasadnicze okresy.

Pierwszy z nich, tzw. bulionizm, został ukształtowany przy nasilający się wraz z postępującą eksploatacją nowo odkrytych terytoriów zamorskich napływ do szeregu krajów europejskich metali szlachetnych. W okresie tym Bogadztwo i siłę państwa określano przez posiadanie złota i srebra, dążąc do tezauryzacji posiadanych zasobów pieniężnych i zahamowania wywozu pieniędzy poza granice kraju. Te państwa, które nie posiadały bezpośredniego dostępu do źródeł kruszców, realizowały politykę merkantylistyczną poprzez programowanie rozwoju własnego handlu zagranicznego, sądząc zarazem, iż produkcja i handel przeznaczone na rynek wewnętrzny nie są podstawowymi przyczynkami do bogacenia się państwa. Dążono zarazem do zapewnienia pełnej samowystarczalności gospodarczej.

Drugi etap istnienia i rozwoju gospodarki merkantylnej, tzw. merkantylizm właściwy przeważał w Europie w XVII i XVIII wieku. Przy niezmiennym utożsamianiu Bogadztwo narodowego z ilością tezauryzowanych w danym kraju kruszców, poszerzono teraz metody gospodarcze służące rozwojowi narodowemu i ekonomicznemu. W efekcie rozszerzono zakres i asortyment wymiany międzynarodowej, przy założeniu utrzymania dodatniego bilansu handlowego w obrotach towarowych za granicą. W handlu, poza przedmiotami luksusowymi, operowano już na większą skalę środkami spożywczymi, takimi jak zboże, czy surowcami przemysłowymi lub produktami masowego użytku.

Merkantylizm nie miał jednakowego oblicza: różnił się znacznie w poszczególnych krajach europejskich. Gospodarka merkantylna najczęściej i najlepiej rozwinęła się w Anglii, co było pochodną przewartościowań zachodzących w ówczesnym społeczeństwie angielskim, szczególnie powiązanych ze zmianami systemu wartości, stanowiących pochodna przejścia od religii katolickiej do protestanckiej (anglikanizm), a także łączących się z polityką rolną szlachty i rosnącą rola miejscowego mieszczaństwa. W tych natomiast krajach, gdzie nadal panował ustrój feudalny (sytuacja taka miał miejsce zarówno np. we Francji, jak i przede wszystkim, na wschodzie Europy, między innymi w Rosji czy Prusach) próbowano wyjść naprzeciw zarówno interesom panującej klasy feuda

łów, jak i potrzebom przemysłowców i kupców.

Ekonomista niemiecki z XIX wieku Gustaw von Schmoller (1732-1790) widział jako cel powstania merkantylizmu zyskanie i zachowanie jedności narodowej. W pracy „Studia polityki ekonomicznej Fryderyka Wielkiego” (1884) sądził on właśnie, iż merkantylna nacjonalizacja systemu regulacji gospodarczej wprowadza do ekonomii elementy jedności narodowej kolei Adam Smith (1732-1790) w „Badaniach nad naturą i przyczynami Bogadztwo narodów” (1776) skrytykował merkantylizm za pośrednią identyfikację Bogadztwo z pieniądzem. Napisał on wyraźnie, iż samowystarczalność gospodarcza z pieniądzem nie musi być równoznaczna z posiadaniem maksymalnej ilości dóbr materialnych. Generalnie przecież można stwierdzić, iż merkantylizm, ogniskując się na posiadaniu pieniędzy, preferował rozwój eksportu nad importem: stąd wspierano producenta kosztem kupującego, na tej właśnie podstawie Adam Smith mógł powiedzieć, iż”(…) w systemie merkantylnym interes konsumenta jest prawie zawsze poświęcony na rzecz interesu producenta”.

STRUKTURA RZĄDU PAŃSTWEM

Na skutek postępującego w Europie w XV wieku rozpowszechnienia się gospodarki towarowo- pieniężnej następuje na terenie całego kontynentu stopniowe zmniejszenie się dochodowości upraw ziemi i związany z nim upadek znaczenia ekonomicznego szlachty, występujących jako pochodna jej zubożenia. Wraz tez z zaistnieniem procesu upadku dotychczasowych struktur feudalnych w ekonomice, szlachta zostaje zmuszona do podjęcia własnej działalności gospodarczej. Przyczynia się do tego w znacznym stopniu wysoka akumulacja kapitałów w rękach często udzielającego pożyczek na kredyt mieszczaństwa, które zaczyna stanowić zagrożenie dla dotychczas dominującej roli szlachty w gospodarce i społeczeństwie. Stąd szlachta biorąc nie jako przed utratą własnej pozycji socjalnej, sama szuka powierzenia posiadanych dochodów. Dogi prowadzone do tego celu okazały się jednak niejednorodne. W przeciwieństwie do zachodniej części kontynentu, gdzie szlachta sama próbuje włączyć się w zachodzące przemiany gospodarcze, we wschodniej Europie wzmożone zainteresowanie szlachty nowymi sposobami uzyskania renty feudalnej doprowadziło do zwiększenia poddaństwa chłopów i zarazem powiększenia całości obciążeń systemu feudalnego. Istniejąca zła gospodarka rolna i nędza klasy chłopskiej stały się tu przeszkodą w rozwoju zaczątków kapitalizmu.

Feudalizm bowiem zanikł najszybciej w tych krajach zachodnich, w których dochodziło do koncentracji władzy w rękach monarchy. Na przykład w Anglii, z chwilą końca tzw. wojny róż(1485), kiedy władze przejmuje dynastia Tudorów, król przekształcił się z feudalnego zwierzchnika w monarchę narodowego, obejmującego zakresem swojej władzy wszelkie dziedziny życia społeczno – ekonomicznego kraju. Podstawę przemian dawało tu ustanowienie władzy królewskiej jako dominującej siły w kraju. Od tego momentu Anglia znana najszybciej wśród państw europejskich przeistaczać się w kraj charakteryzujący się ogromnym wzrostem gospodarczym, z zalążkami ekonomii kapitalistycznej. Przeprowadzona przez Henryka VIII (1509-1547) sekularyzacja własności kościelnej znacznie wzmocniła pozycję ekonomiczną króla i powiększyła zasoby płatnicze państwa. W swojej walce z do niedawna jeszcze wszechpotężna klasą arystokracji o pochodzeniu feudalnym monarcha jest w stanie uzyskać poparcie niezamożnej i tzw. nowej szlachty oraz mieszczan, dotowanych przez siebie na zasadzie rozdawnictwa sekularyzowanych dóbr na kontynencie natomiast feudalizm ulega szybkiej korozji na skutek wojen religijnych, szczególnie silnie występujących po reformach.

Drugą ważna przyczyną zachodzących w gospodarce europejskiej zmian były przewartościowania w zakresie handlu, który przez rozszerzenie swego zasięgu przyczyniał się do wzrostu produkcji przemysłowej. Odkrycia Portugalczyków i Hiszpanów znacznie poszerzyły horyzont europejski. W roku 1492 Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę, w roku 1497 Vasco da Gama opływa Przylądek Dobrej Nadziei i dociera do Indii. Fryderyk Magellan w roku 1519 wpływa na zachód z Hiszpanii, ginąc zresztą po dotarciu poprzez Pacyfik do Filipin. Jednak w roku 1522 część jego załogi powraca do kraju, po raz pierwszy opływając glob ziemski. W ten sposób otworzono drogi handlowe z europy za zachód i na wschód. Handel stał się mniej ryzykowny i bardziej opłacalny.

Trzecią główną przyczynę upadku feudalizmu stanowiły zyskujące na znaczeniu i wielkości miasta, które okazały się użytecznymi sprzymierzeńcami królów w ich zmaganiach z baronami feudalnymi oraz w dążeniach do wzmocnienia finansów państwa. Udział miast w tej walce był możliwy dlatego, iż mieszczaństwo zyskiwało coraz większe znaczenie wraz ze stopniowym załamaniem się gospodarki feudalnej i przechodzeniem w towarowo – pieniężny system rozliczeń. To w rękach mieszczaństwa akumulował się powstający kapitał. Miasta chciały uwolnić się od feudalnej jurysdykcji, ponieważ ich mieszkańcy woleli płacić podatki niż spełnić powinności feudalne. Innym powodem występowania miast przeciw feudom było dążenie do uzyskania potwierdzenia samorządu lokalnego. W efekcie mieszkańcy miast w pełni popierali tak ugruntowanie silnej władzy królewskiej, jak i realizowanie przez nią absolutnej gospodarki merkantylnej. Prowadzona przez władzę centralną (królewską), sprzyjająca rozwojowi przemysłu i handlu polityka gospodarcza znajdowała pełne rozumienie w miastach.

Ostania bardzo ważną, przyczyną następujących zmian było wprowadzenie wraz z protestantyzmem nowej myśli i etyki ekonomicznej. Jeden z czołowych przedstawicieli – ideologów siedemnastowiecznego klaru anglikańskiego, Richard Baxter (1615- 1691) wydał w roku 1678 „Przewodnik chrześcijański”, w którym sprecyzował zasady, jakimi powinien kierować się protestant (anglikanin) w dziedzinie życia gospodarczego. Główne wnioski Baxtera to:

• „dobro publiczne powinno być wyżej oceniane niż nasze własne”

• Praca jest konieczna, gdyż „człowiek powinien przez swoje postępowanie przynosić zysk sobie i innym”

• Należy pracować wytrwale, przy zatrudnieniu w sposób prawy i użyteczny: w ten sposób człowiek potrafi nie dopuścić do siebie wielu niebezpiecznych pokus, będąc daleko od myślenia o próżnościach i grzechu.

• Posiadanie bogactw nie zwalnia od dalszej pracy, gdyż uzyskane dobra materialne powinny jeszcze bardziej zachęcać człowieka do podejmowania wysiłku z tego powodu, iż”(…) ten który zdobywa największe zyski z woli Bożej, powinien też najwięcej pracować” dla nich dlatego pomnożenia

• Nędza jest „sprawiedliwym i miłosiernym upomnieniem Bożym, które ma leczyć grzech” nieudolności

• Bogactwa innych nie należy używać do pomocy biednym, chyba że są kalekami

Dwudziestowieczny socjolog niemiecki, Max Weber (1864- 1920), w swojej pozycji „Etyka protestancka i duch kapitalizmu”(1904- 1905) stwierdził wprost, iż za rozwój kapitalizmu w europie północnej odpowiedzialny był protestantyzm. Według Webera zachęcał on (szczególnie kalwinizm) swoich wyznawców do wytężonej pracy, przy równoczesnej tendencji do unikania życia ponad stan. Jednocześnie zgodnie z panującą wśród protestantów ideologią, nieograniczone rozdawnictwo (pomoc) bidnym miało prowadzić do wzrostu lenistwa i niezaradności z ich strony; biednym wiec nie należało pomagać z zasady. Stąd było niedaleko do prostej, rozpowszechnionej wśród protestantów konkluzji, iż chrześcijanin powinien gromadzić bogactwo, a prawie wszystko co można zrobić z nagromadzonymi dobrami, to użyć ich do ekspansji biznesu, czyli do pomnażania majątku.

Ostatnim ogniwem ograniczającym wzrost kapitalizmu w jego formie merkantylnej był negatywny stosunek społeczeństwa do lichwy., wynikający z zaleceń Kościoła. Już u schyłku średniowiecza kościelne prawa przeciwko lichwie (oprocentowaniu kredytu) zostały jednak zniesione pod naciskiem wielu rządów europejskich. Dopóki bowiem produkcja była samowystarczalna udzielane pożyczki były głównie wykorzystywane dla celów konsumpcyjnych. Jednak w momencie wyspecjalizowania się wytwórczości stało się inaczej. Należało wtedy lokować znaczne kapitały w produkcję, aby mógł powstać przemysł operujący na wielka skalę. Stąd naukowcy zaczęli poszukiwać autorytetów, które usprawiedliwiłyby szerokie zastosowanie procedur pożyczania pieniędzy w celach inwestycyjnych. Zaczęto równocześnie tolerować istnienie wysoko oprocentowanych pożyczek czy kupno towaru do późniejszej sprzedaży dla zysku. Wprowadzono tez ustawodawstwo karzące za brak spłaty długu.

Ostatecznie, gdy w północno – zachodniej Europie handel i przemysł rozwinęły się gwałtownie brakowało tam kapitału. Znaczny wzrost ludności, szczególnie w połączeniu ze wzrostem industrializacji Europy, spowodował jeszcze większe zapotrzebowanie na pozostające w obrocie pieniądze. W tych warunkach istniejące siły ekonomiczne faworyzowały usprawiedliwienie wprowadzenia na szeroką skalę pożyczek udzielonych w celach zarówno praktycznych jak i inwestycyjnych.

W Anglii w połowie XVII wieku, a we Francji w dobie Wielkiej Rewolucji od roku (1789) nastąpił kryzys monarchio absolutnej. Podłożem jego było powiększenie się społeczności ekonomicznych. Występowały one pomiędzy zachowanym nadal systemem feudalnym (znamionującym taki właśnie sposób produkcji), a wzrastająca rolą bogacącego się mieszczaństwa, które dysponowało powierzającymi się stale siłami wytwórczymi, operującymi już na zasadach pracy najemnej. Sprzeczności te zaowocowały udanymi próbami obalenia feudalizmu w takich właśnie państwach jak Francja i Anglia, gzie przemiany gospodarcze i społeczne były najbardziej zaawansowane.

ROLNICTWO

Merkantylizm charakteryzował się spojrzeniem na rolnictwo jako czynnik współpracujący z powstającym i preferowanym protekcjonizmem w przemyśle narodowym. Głównym więc założeniem epoki było uzyskanie stałych dostaw surowców i żywności, aby w ten sposób uzyskać obniżenie kosztów własnych produkcji przemysłowej i wzrost jej konkurencyjności. Miejscową produkcję rolniczą chroniono natomiast przez wprowadzenie wysokich taryf zaporowych na produkty rolne innych krajów.

PRZEMYSŁ

W Europie okresu merkantylizmu zaczyna dominować tzw. domowy system wytwórczy, inaczej mówiąc produkcja chałupnicza. Ten owy system produkcji, szczególnie rozpowszechniony w miejskim przemyśle włókienniczym, stał się bowiem dominujący w okresie po upadku gildii. Przemysł przędzalniczy wszedł teraz pod kontrole grupy manufakturzystów, którzy przejęli na siebie obowiązki dostarczania materiałów wyjściowych dla podnajętych pracowników, wykonujących swoją pracą przędzenia, tkania, itd. We własnych domach. Następnym etapem był zwrot wykonanych towarów dla dostarczycieli, by mogli oni je wprowadzać na rynek. Jedni pracownicy domowi (chałupnicy) oprócz prac włókienniczych wykonywali też swoje główne zajęcia. Inni oddawali się wyłącznie zajęciom chałupniczym.

HANDEL

Po dokonaniu odkryć geograficznych XV wieku europejskie grogi handlowe objęły swoim zasięgiem oceny: Atlantycki i Indyjski. Główną rolę w handlu europejskim zaczęły teraz odgrywać kraje położone bezpośrednio nad wybrzeżem oceanicznym: Anglia, Holandia, Francja, Hiszpania, Portugalia. Były to potęgi morskie, między którymi dojdzie pomiędzy XVI a XVIII wiekiem do rywalizacji o uzyskanie a następnie utrzymanie prymatu w dziedzinie handlu światowego. Utrzymuje się tez znana wymiana handlowa na północy Europy. Obejmuje ona Akweny: Morza Północnego, Bałtyckiego i Morza Białego (port w Archangielsku) poprzez te morza bowiem biegły nadal drogi wymiany służące do przewozów drewna czy zboża, na które ciągle wzrastało w Europie zapotrzebowanie.

Najważniejszego wzrostu obrotów towarowych dokonano na szlakach prowadzących do i z nowo odkrytych terenów, gdzie przewożono towary przynoszące największy profit, jak np. kruszce z Ameryki czy przyprawy korzenne z Indii. Coraz częściej sprowadzano też do metropolii towary dotychczas nie znane, takie jak: kawę, herbatę, ryż, kakao, tytoń czy cukier. Przywożono tez wyroby bawełniane i lekarstwa (np. chininę). Dzięki stałemu wzrostowi przewozów handel ten stracił wkrótce polor obrotu towarami luksusowymi, wymykając się stopniowo spod kontroli wąskiej grupy kupców i docierając do coraz to szerszych kręgów społeczeństw europejskich. Aż do końca jednak XVIII wieku handel międzynarodowy dotyczył głownie obrotu nadwyżkami towarowymi.

Razem ze zwieszeniem się zakresu handlu międzynarodowego nastąpiło też rozwinięcie specjalizacji jego prowadzenia. Istniejące już giełdy, zajmujące się początkowo jedynie obrotem pieniężnym, zaczynają w XVI wieku operować także i towarami (raczej próbami towarów), aby następnie wydzielić z instytucji giełdy ogólnej dwa odrębne organy: pieniężny i towarowy. Poprzez wypracowanie stałych z innymi uczestnikami sesji – zorientowania się w wysokości podaży i popytu, czy ustalenia kursów walut i cen. Stąd giełdy towarowe i pieniężne stały się wkrótce niezbędnym elementem gospodarki. Zarazem znaczna ilość przeprowadzonych na giełdach, nieraz ryzykownych spekulacji, stała się częścią przyczyn nagłych zmian cen, częstokroć następujących w sposób nieprzewidywalny. Nie poprawiły tej sytuacji podejmowanie wielokroć próby ukrycia spekulacji giełdowych.

PIENIĄDZ- KREDYT- SKARBOWOŚĆ

Nowożytne banki powstały przede wszystkim we Włoszech. Rozwój gospodarki towarowo – pieniężnej, w połączeniu ze znacznym napływem metali szlachetnych z nowo odkrytych kolonii amerykańskich, doprowadziło stopniowo do szerszego zastosowania obrotu pieniądza w gospodarce. Dzięki znacznemu zwiększeniu uzyskanych przez Europejczyków ilości srebra, monety z tego metalu stały się w epoce merkantylnej głównym środkiem płatniczym, szczególnie powszechnym w handlu o charakterze międzynarodowym. Cecha charakterystyczną dla obiegu pieniądza tej epoki jest jednak nie możność ustalenia stałego systemu monetarnego, obejmującego całość kontynentu. Była ona spowodowana ciągłym chaosem w określaniu polityki monetarnej poszczególnych państw, nie stosujących się do stałych zasad polityki pieniężnej.

Powstające w początkowym okresie dominacji merkantylizmu banki formalne ograniczały działalność do pośredniczenia w wymianie płatności pomiędzy osobami posiadającymi otwarte w danej inwestycji konta. W tzw. bankach żywnościowych zdeponowane zasoby pieniężne były zatem obracane jedynie przez klientów danej inwestycji. Banki nie udzielały jeszcze kredytów, czyniąc to jedynie w sposób nieformalny (tajny) ze względu na wątpliwości powstałe w odniesieniu do uprawiania lichwy.

Powstają banki akcyjne o charakterze narodowym, powiązane z władzą centralną, które zajmując szczególną pozycję w systemie udzielania kredytów, skupiały wkłady finansowe innych instytucji o podobnej strukturze, a także przechowywały ich zasoby kruszcowe. Pierwowzorem do odniesienia do zasad działania takiej instytucji posłużył założony w roku 1694 Bank Anglii.

INNOWACJE

Rozwinęły się badania z zakresu medycyny, szczególnie od wydania prac anatomicznych Belga, Andreasa Vesaliusza. Paracelus rozpoczął nową erę w ziołolecznictwie, Harvez przedstawił zasady krążenia krwi, natomiast Sydenham zaproponował nowożytną klasyfikacje chorób. Filozoficzne zasady oddychania zostały ostatecznie rozpoznane przez Lavoisiera. W roku 1689 Holender Leeuwehoek, jako pierwszy buduje mikroskop, torując ludzkości drogę do poznania drobnoustrojów.

MERKANTYLIZM W ANGLII

Przyjmuje się że właśnie w Anglii, jako pierwszym kraju w Europie, stopniowo załamywanie się stosunków feudalnych stało się bezpośrednia przyczyną powstania w XVI i XVII wieku gospodarki kapitalistycznej. Zapanowanie systemu gospodarki towarowo – pieniężnej stało się tu asumptem do powstania akumulacji kapitałów o charakterze pierwotnym. Same klasy posiadające (szlachta), decydując się na wprowadzenie nowego, dostosowanego głownie do potrzeb hodowli, systemu uprawi ziemi stymulują przy tym rozpowszechnienie się na wsi angielskiej systemu gospodarki kapitalistycznej. Podobne tendencje można także zaobserwować w nastawieniu angielskich klas posiadających do rozwoju przemysłu i handlu.

ROLNICTWO

Rozpowszechnienie się gospodarki towarowo – pieniężnej skłoniło szlachtę angielską do podjęcia próby zwiększenia dochodowości posiadanej ziemi poprzez zmianę charakteru jej uprawy i przejście na gospodarkę hodowlaną. W XV wieku Anglia tworzy własny przemysł sukienniczy i przerabia owczą wełną w lokalnych fabrykach tekstylnych, zamiast – jak dotychczas – eksportować ją do sukienników Włoch i Francji. Znaczny rozwój tej gałęzi przemysłu otwiera możliwości zwiększenia opłacalności hodowli owiec, która wymaga jednak zmiany znacznej części areału prawnego na potrzebne do wypasu pastwiska. Począwszy zatem od XV wieku nasilano zapoczątkowane jeszcze w wieku XIV tzw. „gromadzenie”, podlegające na zagarnięciu i scalaniu w jedną posiadłość gruntów wiejskich i gminnych, następnie zamienianiu ich na pastwiska dla owiec.

W celu wypracowania równowagi pomiędzy producentami a odbiorcami artykułów spożywczych poprzez regulację importu i eksportu podstawowych gatunków zbóż wprowadzono w Anglii tzw. prawa zbożowe. W wypadku wystąpienia zbyt wysokich cen na rynku miejscowym protegowano import; kiedy ceny były zbyt niskie postępowano odwrotnie. Przepisy regulujące handel zbożem zastosowano po raz pierwszy bardzo wcześnie, bo już w XII wieku, i otrzymywano aż do połowy XIX wieku. Okazały się one szczególnie przydatne, gdy rozszerzanie zakresu wypisu owiec pociągnęło za sobą okresowe niedobory zboża. Wzrost importu występuje szczególnie po roku 1750, nasilając się a XIX wieku, kiedy ustawy zbożowe zostały wzniesione.

PRZEMYSŁ

W okresie dominacji systemu merkantylnego a Anglii istniała pewna stabilizacja gospodarcza. Handlowcy pragnęli wolnego eksportu i importu, producenci natomiast domagali się wprowadzenia taryf ochronnych na miejscowe wyroby. W tej sytuacji rząd postawił sobie za cel pogodzenie konfliktowych interesów poszczególnych grup społecznych. W roku 1624 wprowadzono „Status monopolowy” dla ochrony konsumenta przed zbytnią ekspansją przez uprzywilejowanych producentów.

HANDEL

W celu przyspieszenia rozwoju a także podania ograniczeniom i kontroli międzynarodowego handlu oceanicznego wprowadzono w Anglii szczególne prawa i instytucje. Powstają tzw. kompanie, instytucje o założeniach gospodarczych wybitnie już kapitalistycznych, które organizowały nie na mocy przywileju wystawionego przez Koronę, dzięki któremu uzyskały one monopol na prowadzenie handlu z danym krajem/ terytorium.

PODZIAŁY SPOŁECZNE

Zachodzące a Anglii okresu merkantylizmu przemiany społeczne nie są zupełnie powszechne. Na terenie wsi nadal funkcjonuje arystokracja o charakterze feudalnym i – powiązani bezpośrednio z istnieniem tej grupy – chłopi poddani, obowiązani do uiszczenia określonej renty, głównie czynszu. W miastach istnieje również wciąż monopolistyczny przemysł cechowy. Na terenie miast dość liczne stało się mieszczaństwo bogacące się z przemysłu i handlu, funkcjonującego już na zasadach na ogół kapitalistycznych. Szlachta zaś angielska źródło swych głównych dochodów odnalazła nie w rencie feudalnej, ale w korzyściach czerpanych z uczestnictwa w gospodarce towarowo – pieniężnej. Obie te grupy społeczne popierają pro merkantylną politykę Tudorów.

MERKANTYLIZM WE FRANCJI

Na wsi francuskiej wykształcił się podział na dwie zasadnicze grupy ludności: chłopów czynszowych i poddanych. Stopniowo narastająca tendencja to ograniczenia zakresu zależności feudalnej, osobistej i rzeczowej chłopów od ich zwierzchników doprowadziła w XVIII wieku do sytuacji, gdzie ilość chłopów poddanych ulega znacznemu zmniejszeniu, stanowiąc zaledwie 6% ogółu rolników.

Celem polityki merkantylnej we Francji było dążenie do maksymalnego wzrostu produkcji narodowej. Państwo tworzyło więc własne (królewskie) manufaktury i popierano rozwój manufaktur prywatnych, czyli przedsiębiorstw zatrudniających również na zasadzie najmu, pracowników podejmujących pracą pod zarządem swego przedsiębiorcy.

Zasadniczym przejawem nowej polityki ekonomicznej w dziedzinie handlu było wprowadzenie identycznego dla całego kraju cła zewnętrznego (generalnego), co w praktyce równało się uczynieniu z terytorium Francji wyodrębnionego obszaru gospodarczego. W uprawnionej w roku 1667 francuskiej taryfie celnej wprowadzono niezwykle wysokie opodatkowanie na licznie przywożone do Francji towary, które w rzeczywistości uniemożliwiło opłacalność przywozu szeregu obcych dóbr na teren tej monarchii. Do licznych ograniczeń wwozowych dołączyły jeszcze, nie podlegające likwidacji, znane od dawna cła wewnętrzne pomiędzy poszczególnymi prowincjami. Hamowały one skuteczny rozwój handlu wewnętrznego.

MERKANTYLIZM W HISZPANII

Hiszpania, jako jeden z krajów podejmujących ekspansję zamorską, starała się poddać monopolizacji państwowej całość handlu ze swoimi koloniami. Państwo staje się generalnym właścicielem statków, które służą, często prywatnemu zresztą, hodowli z koloniami hiszpańskimi. W efekcie zapewniono nie tylko kontrolę nad przepływem towarów pomiędzy metropolią a jej dominiami, ale też umożliwiono kupcom hiszpańskim bezpieczny, odbywający się pod bezpośrednią protekcją państwową przewóz towarów. Dodatkowo dla zapewnienia odpowiedniej kontroli zamknięto handel oceaniczny, ograniczając go tylko do wybranych portów. Prawo zakazywało też prowadzenia działalności handlowej (eksport) przy użyciu obcych statków w takich wypadkach, gdy istniała możliwość użycia kręgów hiszpańskich. W Hiszpanii wystąpiła więc, odwrotnie niż w innych krajach, tendencja do przewagi ochrony przemysłu materiałów pierwotnych nad produkcją materiałów przetworzonych. Zakazano tu jednak importu wina. Jeszcze w XIII wieku wprowadzono też zakup eksportu złota i srebra, jak jednak widać z przytoczonych informacji, nie okazał się on skuteczny.

Historia gospodarcza 10.10.2009