Paulina Lesiak

II EWiP st. II

Rozpoznawanie i wspomaganie dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się czytania i pisania oraz matematyki

Specyficzne trudności w uczeniu się odnoszą się do uczniów w normie intelektualnej, którzy mają trudności w przyswajaniu treści nauczania, wynikające ze specyfiki ich funkcjonowania percepcyjno – motorycznego i poznawczego, nieuwarunkowane schorzeniami neurologicznymi.

Rozróżnić można następujące problemy:

dysleksja, czyli specyficzne trudności w nauce czytania (czytanie wolne, żmudne, z licznymi błędami i bez zrozumienia), którym często towarzyszą trudności z opanowaniem poprawnego pisania;

dysortografia – specyficzne trudności (zaburzenia) w komunikowaniu się za pomocą pisma, dotyczące szczególnie opanowania poprawnej pisowni (popełnianie licznych błędów, w tym ortograficznych, mimo znajomości zasad pisowni i interpunkcji); Trudności te występują razem z trudnościami w czytaniu lub w sposób izolowany (jako „czysta” dysortografia)

dysgrafia – trudności w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma, co powoduje tzw. brzydkie, nieczytelne pismo. Z punktu widzenia przyczyn (patomechanizmu tych trudności ) zaburzenie to nie należy do dysleksji, lecz do dyspraksji – zaburzeń rozwoju ruchowego.

Każde dziecko ma własne tempo rozwoju. Czasem można zaobserwować specyficzne trudności w uczeniu się. Pochodzenie tych zaburzeń jest nieznane.

W powstawaniu biorą udział: czynniki indywidualne – biologiczne (np. funkcjonowanie układów: nerwowego i hormonalnego, budowa i funkcjonowanie analizatorów: wzrokowego, słuchowego oraz kinestetyczno-ruchowego) oraz te, dotyczące cech aktywności dziecka, jak i czynniki zewnętrzne np. środowiskowe, czy edukacyjne. Nie istnieją praktyczne wskazówki diagnostyczne, ponieważ nie ma jednoznacznie określonych powodów, dla których te zaburzenia występują. Dzieci z trudnościami w uczeniu się mają problemy z przetwarzaniem informacji sensorycznych – widzą, słyszą i rozumieją inaczej. Kłopotem dla nich jest właściwe segregowanie i interpretacja napływających bodźców oraz umiejętne łączenie ich ze sobą, a także z wcześniejszymi doświadczeniami. Dużą trudność sprawia takim uczniom właściwa reakcja na wymagania, które stawia im środowisko szkolne. Wśród czynników działających w trakcie uczenia się wyodrębniamy: warunki zewnętrzne, w których odbywa się proces kształcenia (wygląd sali, ilość bodźców w otoczeniu, docierające do uczniów dźwięki itp.) oraz to, co robią uczeń i nauczyciel, a także interakcje zachodzące między nimi. Czynniki poprzedzające sytuację nauczania mogą mieć niebagatelne znaczenie na przykład dla poziomu pobudzenia dzieci. To, co poprzedzało proces kształcenia decyduje również o zakresie zdobytych wcześniej doświadczeń. Natomiast czynniki następujące mogą mieć znaczenie dla poziomu trwałości przyswojenia wiadomości czy umiejętności. Jeśli dzieci po zakończeniu zajęć mają stwarzane warunki do tego, aby ćwiczyć nabyte kompetencje, zwiększa się prawdopodobieństwo, że materiał zostanie trwale zapamiętany. Dziecko z trudnościami w uczeniu się doświadcza wielu przykrych sytuacji i napięć, gdyż jest mu trudno odnaleźć się w otoczeniu szkolnym. Taki uczeń nie jest w stanie korzystać z zajęć edukacyjnych, ponieważ całą energię zużywa na kształtowanie zachowań obronnych. Bywa że rówieśnicy wyśmiewają się z niego. Dziecko ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się szybko traci motywację do nauki, zniechęca się mając świadomość, że jego trudności denerwują rodziców i nauczycieli oraz stanowią przedmiot drwin kolegów z klasy. Objawy specyficznych trudności w uczeniu się ujawniają się w pełni zazwyczaj w pierwszych latach nauki szkolnej. Wspólną cechą tych problemów jest występowanie zaburzeń w nabywaniu umiejętności szkolnych od najwcześniejszych lat. Zaburzenia te nie wynikają z zaniedbań środowiskowych. Co więcej, podkreśla się, że specyficzne trudności w nauce nie dotyczą problemów spowodowanych uszkodzeniem zmysłów: wzroku lub słuchu, czy uszkodzeniem układu ruchu, nie są też wynikiem chorób, deficytów percepcyjnych, czy urazów mózgu chociaż mogą współwystępować z nimi. Specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych można właściwie rozpoznawać dopiero w pierwszych latach nauki szkolnej. Obecność wyraźnych problemów z uczeniem się w tym okresie życia jest jedną z najważniejszych przesłanek diagnostycznych. Przyczyn trudności nie wyjaśnia obecność upośledzenia umysłowego lub obniżona sprawność intelektualna. Niezbędne jest wykonanie wystandaryzowanych testów osiągnięć szkolnych oraz oznaczenie ilorazu inteligencji dziecka, dzięki czemu można określić, czy jego osiągnięcia szkolne są wyraźnie niższe od oczekiwanych u dziecka o tym samym wieku umysłowym. W celu wstępnego rozpoznania możliwości wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się w wieku młodszym–szkolnym (6–9 lat) warto zwrócić uwagę, czy u dziecka występują: - trudności w podążaniu we wskazanym kierunku (np. nagminne mylenie strony prawej z lewą itp.); trudności w określaniu stosunków przestrzennych, problemy z rozumieniem pojęć: wysoko, nisko, nad, pod, obok, przed, za, wokół, między, większy, mniejszy, blisko, daleko, wewnątrz, na zewnątrz, przód, tył, lewo, prawo, góra, dół; - kłopoty w zapamiętywaniu prostych rymowanek czy wierszyków, a nawet słów, czy form językowych; zaburzenia w rozwoju mowy (zaczyna mówić dużo później niż rówieśnicy), problemy z wymową, kłopoty z budowaniem dłuższych wypowiedzi, mylenie słów o podobnym brzmieniu (kot – młot; połowa – słowa – schowa; kurtka – furtka; itp.); - problemy związane z nauką kształtów, kolorów; nieumiejętność dokonania klasyfikacji przedmiotów wg kształtu, wielkości czy koloru; kłopoty w nauce określania czasu, trudności w ustalaniu kolejności; problemy związane z nauką liczb – mylenie kolejności cyfr, trudności w opanowaniu znaków arytmetycznych (=.+.-), problemy związane z dodawaniem i odejmowaniem na konkretach w zakresie do 10; - problemy związane z nauką liter – odwracanie kolejności liter w alfabecie, trudności z uchwyceniem związku między literą i dźwiękiem; trudności w wyodrębnianiu słów ze zdań, sylab ze słów, kłopoty w zrozumieniu poleceń, treści opowiadań, kłopoty w literowaniu, a później w pisaniu np. odwracanie liter (b/d), przestawianie (kot/tok; trawa/warta). W celu wstępnego rozpoznania możliwości wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się w wieku młodszym–szkolnym (6–9 lat) warto zwrócić uwagę, czy u dziecka występują: - zaburzenia w rozwoju motoryki dużej oraz małej (dziecko rozwija się wolniej niż rówieśnicy), nieprawidłowa kontrola napięcia mięśni; - trudności w wykonywaniu podstawowych czynności: mycie, ubieranie i rozbieranie, jedzenie, dbałość o porządek wokół siebie; - niestabilny, chwiejny uchwyt ołówka, długopisu, czy nożyczek; - słaba koordynacja, chaotyczność ruchów, nieskoordynowane gesty; - niewłaściwy rozwój schematów ruchowych. Rozwój emocjonalno-społeczny W celu wstępnego rozpoznania możliwości wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się w wieku młodszym–szkolnym (6–9 lat) warto zwrócić uwagę, czy u dziecka występują: - kłopoty w kontaktach interpersonalnych, trudności w nawiązywaniu znajomości oraz we właściwym reagowaniu na komunikaty rówieśników oraz osób dorosłych, - problemy w podejmowaniu czynności intencjonalnych, trudności w planowaniu pracy, - trudności w dostosowywaniu się do norm i zasad obowiązujących w grupie, - hiperaktaktwyność, wybuchy złości, agresja, niecierpliwość, impulsywność, długotrwały płacz z błahych powodów, - hipoaktywność, bierność, duża lękliwość Zdiagnozowanie, czy nawet podejrzenie występowania specyficznych trudności w nauce powinno bezwzględnie wpływać na indywidualizację procesu kształcenia.

Dysleksja

Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu wyróżnia się na podstawie charakterystycznych objawów trudności w czytaniu, pisaniu oraz warunkujących je zaburzeń funkcji poznawczych (wzrokowo-przestrzennych, słuchowo-językowych), ruchowych i ich integracji, które nie wynikają z obniżenia sprawności intelektualnej, ani bezpośrednio z wad zmysłu i zaniedbania dydaktyczno-środowiskowego.

Symptomy dysleksji można obserwować w:

- czytaniu: wolne tempo czytania, słaba technika czytania (przedłużony etap głoskowania), znaczna liczba błędów, charakterystyczny rodzaj błędów (zależne od dysfunkcji, które są przyczyną tych trudności), słabe rozumienie przeczytanego tekstu i niechęć do czytania;

- pisaniu: trudności w pisaniu ze słuchu, ze wzoru i z pamięci, charakterystyczne błędy w pisaniu (zależne od dysfunkcji, które są przyczyną tych trudności);

- zachowaniu, w formie objawów nieharmonijnego rozwoju psychomotorycznego. Przejawiają się one jako tzw. deficyty, czyli opóźnienia rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych w zakresie funkcji słuchowo-językowych, wzrokowoprzestrzennych, ruchowych, lateralizacji czynności ruchowych (słaba dominacja ręki, oka) i koordynacji tych funkcji tzw. integracji percepcyjno-motorycznej.

MODEL POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNEGO

Etap pierwszy. Diagnoza gotowości szkolnej w wieku 5.–6. lat – profilaktyka niepowodzeń szkolnych powinna być realizowana przez powszechne badania przesiewowe w zakresie gotowości szkolnej dzieci. Temu celowi może służyć np. Skala Gotowości Szkolnej. Można zastosować nową wersję Skali Ryzyka Dysleksji (SDR-6) dla dzieci wstępujących do szkoły

Etap drugi. Diagnoza ryzyka dysleksji Dla diagnozy ryzyka dysleksji i skutecznej interwencji mają miejsce dwa krytyczne okresy: w wieku 7.–8. lat – diagnoza ryzyka dysleksji (z końcem klasy II, z końcem pierwszej klasy); istotne jest ujawnienie symptomów ryzyka dysleksji i nasilonych trudności w uczeniu się czytania. Wskazane są badania przesiewowe po pierwszym roku nauki szkolnej za pomocą Skali Ryzyka Dysleksji (SDR-7) w wersji papierowej lub w wersji multimedialnej. Z końcem roku niezbędna jest też ocena czytania. W przypadku ujawnienia symptomów umiarkowanego lub wysokiego ryzyka dysleksji i nasilonych trudności w czytaniu, oraz słabych efektach pracy terapeutycznej z pomocą nauczyciela i rodziców, konieczne jest ponowne badanie ; w wieku 8.–9. lat – wstępna diagnoza dysleksji (z końcem klasy II, po drugim roku nauki szkolnej). Badanie diagnostyczne powinno być przeprowadzone przez zespół poradni psychologiczno-pedagogicznej lub psychologa szkolnego za pomocą „Baterii metod diagnozy przyczyn niepowodzeń szkolnych” (M. Bogdanowicz, D. Kalka, U. Sajewicz-Radtke, B. Radtke, 2008), służącej ocenie czytania i pisania oraz wszystkich funkcji zaangażowanych w tych procesach (wzrokowo-przestrzennych, słuchowo-jezykowych i ruchowych).

WSPOMAGANIE ROZWOJU DZIECI RYZYKA DYSLEKSJI

Badanie diagnostyczne pozwala stwierdzić deficyty rozwojowe i mocne strony ucznia. W procesie rozpoznawania dysleksji uczestniczą rodzice, którzy na podstawie wieloletniej obserwacji dziecka mogą dostrzec opóźnienia rozwojowe już we wczesnym dzieciństwie. Nauczyciele, jako pierwsi specjaliści mogą zauważyć trudności w uczeniu się swojego ucznia. Jak już wykazano istnieją narzędzia pozwalające im na identyfikowaniu ryzyka dysleksji . Na tej podstawie mogą zaplanować Roczny Indywidualny Program (RIP) zajęć z uczniem. W jego realizacji powinni uczestniczyć rodzice, prowadzący zajęcia w domu. Brak oczekiwanych postępów jest sygnałem do konsultacji w poradni i podjęcia grupowych lub indywidualnych zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, prowadzonych przez nauczyciela specjalistę ds. terapii pedagogicznej.

Dysgrafia

Przyczyny

Dysgrafia może być wynikiem uszkodzenia części mózgu odpowiedzialnej za opanowanie umiejętności pisania. Do innych zaburzeń neurologicznych można zaliczyć zaburzenia funkcji słuchowych (wówczas pojawiają się problemy w interpretacji informacji słyszanych), a także wzrokowych (konsekwencją jest obniżenie pamięci wzrokowej, zdolności analizy wzrokowej).

Przyczyną dysgrafii mogą być również zaburzenia pracy dłonią: zbyt duże napięcie mięśni (tzw. tonus mięśniowy), zwłaszcza palców i nadgarstka, niewłaściwy chwyt pisarski (wówczas dziecko źle trzyma długopis w dłoni) lub utrwalony, nieprawidłowy nawyk związany z techniką pisania.

Również zaniedbania w edukacji i zaburzenia w rozwoju dziecka (np. nerwice ruchowe, nadpobudliwość psychoruchowa, zaburzenia mowy) mogą być przyczyną dysgrafii.

objawy

Charakterystycznym objawem dysgrafii jest nieczytelne pismo, które jest wynikiem zapisywania liter:

• niedokładnie odtworzonych, niekształtnych;

• nierównomiernie odchylonych od pionu;

• różnej wielkości w obrębie jednego wyrazu;

• "drżących", o niepewnej linii;

• pozbawionych elementów graficznych - znaków diakrytycznych, (a także znaków interpunkcyjnych - kropki, przecinki, myślniki - w obrębie tekstu);

• niemieszczących się w linijkach;

Jeśli poza brzydkim pismem u dziecka pojawiają się również objawy, takie jak nieprawidłowe, kurczowe trzymanie długopisu, zaginanie kartek w trakcie pisania, niechęć do malowania czy pisania i szybkie męczenie się podczas pisania, można być pewnym dysgrafii.

Z kolei u dorosłych pojawiają się problemy z przelewaniem myśli na papier oraz z gramatyką i składnią. Ponadto więcej trudności sprawia pisanie niż wypowiadanie się.

Wspomaganie
Umiejętności grafomotoryczne realizowane są dzięki współpracy funkcji ruchowych i wzrokowoprzestrzennych, jednocześnie będąc umiejętnością wymagającą treningu czyli wielokrotnego, systematycznego ćwiczenia. Automatyzm pisania możliwy jest do osiągnięcia jedynie dzięki systematycznym ćwiczeniom kaligrafii. Dotychczasowe pomysły terapeutyczne, zasady pracy i stosowane metody nie były w pełni skuteczne dla wielu dzieci. Lepienie z plasteliny, malowanie palcami, czy nawlekanie koralików to ćwiczenia tzw. ogólnej sprawności ruchowej w zakresie motoryki małej. Są wskazane w okresie wczesnego dzieciństwa ale w wieku szkolnym są niewystarczające.

Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki

Grupy dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki
Dzieci z dysleksją ( w efekcie z trudnościami w uczeniu sie matematyki)

Dzieci z dysleksją i dyskalkulią uwarunkowaną neurobiologicznie

Dzieci z dyskalkulią

Rozpoznanie

• dziecko wykazuje brak zainteresowania lekcją,

• unika lekcji matematyki lub lekcji w ogóle,

• nie rozumie poleceń nauczyciela,

• wolno myśli i wolno pracuje,

• nie rozumie podstawowych pojęć matematycznych,

• nie wykonuje podstawowych działań arytmetycznych,

• ma nieczytelne pismo,

• często nie odrabia prac domowych, nie przygotowuje się do lekcji,

• ma kłopoty z odczytywaniem czasu (chociaż godziny, połówki i ćwierci godzin mogą być już znane).

• Niepoprawne liczenia przedmiotów.

Wspomaganie

- zajęcia korekcyjno-kompensacyjne

- zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze

- terapia pedagogiczna

- konsultacje z nauczycielem matematyki

- indywidualizacja zadań na lekcji

- indywidualizacja prac domowych

3