DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA RZEK
Wody
płynące, chociaż stanowią tylko niewielką część hydrosfery,
swoją działalnością wpływają na rzeźbę powierzchni ziemi.
Działalność ta jest związana z ruchem wody, czyli płynięciem
dzięki sile ciężkości. Prędkość płynięcia wody zależy od
spadku, przeważnie malejącego z biegiem rzeki oaz ilości wody
płynącej, która wzrasta z jej biegiem.
W większości rzek
wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy, dolny. W każdym
biegu zaznaczają się różne rodzaje działalności o zmiennym
natężeniu. Jest
to działalność niszcząca, transportująca i
osadzająca.
DZIAŁALNOŚC
NISZCZĄCA:
|
|
|
|
Źródło: Stankowski, Geografia z geologią |
Woda
płynąca żłobi podłożę poprzez wleczenie materiału skalnego
tworząc koryto i dolinę.
Niszcząca działalność polegająca
na pogłębianiu i poszerzaniu koryta rzecznego nazywa się
erozją.
Działalność
erozyjna jest różna w poszczególnych biegach. Woda płynąca wcina
się w głąb i pogłębia koryto lub podcina brzegi i poszerza
koryto. Wyróżnia się więc: erozję
denną, boczną i wsteczną.
W
górnym biegu rzeki
spadek jest największy. Przeważa silna erozja wgłębna. Rzeka
bardzo silnie żłobi skały, pogłębiając koryto i tworząc strome
doliny w kształcie litery V.
Przy
wzmożeniu się erozji wgłębnej rzeka wcina się głębiej w dno
doliny, a resztki dawnego dna tworzą terasy
rzeczne
(erozyjne). Szybkość erozji rzecznej zależy od rodzaju skał. Im
skały są twardsze, odporniejsze, tym procesy erozyjne zachodzą
wolniej.
Różnice w odporności skał podłoża, po którym
płynie rzeka, powodują, że powstają: progi,
bystrza
i wodospady.
Prędkość rzeki nie jest jednakowa na całej szerokości
koryta. Najszybciej płynie ona nad najgłębszym miejscem swojego
koryta - w nurcie.
Nurt przerzuca się z jednej strony koryta na
drugą, niszcząc podrywane przez siebie brzegi - jest to erozja
boczna. Rzeka transportuje bardzo dużo luźnego, grubego materiału
skalnego ze zboczy i z wyerodowanego koryta.
W
środkowym biegu rzeki
spadek maleje. Rzeka prowadzi większą ilość wody. Nad erozją
wgłębną zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału
skalnego. Zaczyna dominować erozja boczna - tworzą się meandry.
Rzeka zaczyna płynąć zakolami. Zakola stale się powiększają,
dochodzi do ich przerwania i rzeka prostuje swój bieg. Odcięta zaś
część starego zakola staje się jeziorem zwanym starorzeczem.
Powstaje dolina płaskodenna, tj. dolina
V- kształtna
przeobrażona przez erozję boczną rzeka rozszerza swoją dolinę.
Rzeka zaczyna meandrować - dolina
płaskodenna (U).
W
dolnym biegu rzeki
przepływ wody jest bardzo duży. a spadek mały. Rzeka transportuje
coraz wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie
zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku biegu rzeki jest dolina
nieckowata (U).
Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał płynie
w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki.
Wzdłuż
całego biegu rzeki następuje segregacja materiału:
- w
gardzieli pozostaje głazowy materiał,
- w dolinie - żwiry,
piaski,
- w dolnej części piaski pylaste i muły.
- w
obrębie ujścia muły i drobne piaski.
Charakter ujścia
rzeki zależy nie tylko od samej rzeki, lecz również od
ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi oraz od ruchów
wód morskich:
- ujście
deltowate
- gdy zbiornik, do którego uchodzi rzeka jest płytki i nie
występują przy jego brzegach silne prądy ani pływy. Materiał
rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika aż
do powierzchni wody. Rzeka wydłuża wtedy swój bieg, rozdziela się
na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stożek napływowy
- deltę.
-
ujście
lejkowate
- powstaje w strefach pływów; wdzierająca się w koryto rzeki fala
przypływu niszczy jego brzegi i rozszerza je, nadając im kształt
lejka. Wraz z odpływem materiał zostaje wynoszony daleko od brzegu.
Powstają takie ujścia wtedy, gdy rzeki kończą swój bieg w
głębokim morzu.
Zjawisko
kaptażu
- przejęcie części jednej rzeki przez drugą.