Rewolucja przemysłowa
Rewolucja przemysłowa – proces zmian technologicznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych, który został zapoczątkowany w XVIII wieku w Anglii i Szkocji[1] i związany był z przejściem od ekonomii opartej na rolnictwie i produkcji manufakturowej bądź rzemieślniczej do opierającej się głównie na mechanicznej produkcji fabrycznej na dużą skalę (przemysłową)[2].
Główną przyczyną rewolucji przemysłowej była eksplozja demograficzna. Doprowadziła ona do wzrostu liczby mieszkańców, w wyniku którego rosły również potrzeby rynków. Nie mogły ich zaspokoić manufaktury, które od produkcji rzemieślniczej różniły się tylko organizacją procesu produkcji. Drugą, pod względem ważności, przyczyną rewolucji przemysłowej była rewolucja agrarna (rolna), która doprowadziła do przemiany tradycyjnego feudalnego rolnictwa w rolnictwo nowoczesne.
Po raz pierwszy termin "rewolucja przemysłowa" został użyty w tytule książki historyka Arnolda Toynbee w 1884, w której Toynbee charakteryzował lata 1760-1830 jako najczarniejszy okres w dziejach Anglii[3].
Rewolucja przemysłowa zaczęła się w Anglii, najlepiej rozwiniętym i najbogatszym wówczas kraju świata, który miał także wydajne rolnictwo i bogactwa naturalne zapewniające energię (węgiel kamienny). W Anglii, kolebce przemysłu, na przykład XVIII-wieczne chałupnictwo wełniane nie zaspokajało potrzeb rynku. Stało się to powodem do poszukiwania nowych rozwiązań technologicznych i wynalazków. Pierwszą znaczącą innowacją było zmodernizowanie warsztatu tkackiego. W roku 1733 John Kay wynalazł maszynę tkacką Latające czółenko mechaniczne, czółenko szybkobieżne ("Flying Shuttle"), co spowodowało rewolucję w tkactwie. Kay skonstruował mechanizm, w którym sznurek wprowadzał w ruch czółenko, zastępując jego ręczne przerzucanie. Duże zapotrzebowanie na przędzę skłoniło angielskich kapitalistów do szukania innych udoskonaleń technicznych także w przędzalnictwie. Rewolucji w przędzalnictwie dokonała Przędząca Jenny (Spinning Jenny; maszyna przędzalnicza wynaleziona przez Jamesa Hargreavesa w 1764 ("przędzarka wózkowa") i udoskonalona przez Richarda Arkwrighta w 1767 przędzarka o napędzie wodnym, tzw. "rama wodna". Hargreaves wynalazł pierwszą wielowrzecionową mechaniczną przędzarkę, można było na niej wytwarzać jednocześnie 16 nici. Początkowo Przędząca Jenny była napędzana siłą ludzkich mięśni, lecz już w 1779 Samuel Crompton udoskonalił ją tak, aby wykorzystywała jako napęd mechaniczny koło wodne. Skonstruował maszynę przędzalniczą z mechanicznym formowaniem nici o nazwie "Muł Cromptona" lub tzw. nawijarka mulejowa ("spinning mule").
Stosowanie koła wodnego nie było jednak wszędzie możliwe, więc wynalazcy szukali innych rozwiązań. W 1763 James Watt zmodernizował silnik parowy Thomasa Newcomena (1663-1729) z 1712. Watt zbudował też mechanizm, z pomocą którego ruch posuwisto-zwrotny tłoków był zamieniany na ruch obrotowy. W 1784 powstała pierwsza fabryka przędzalnicza, w której użyto silniki parowe Watta. Zapotrzebowanie na maszyny parowe powodowało wzrost znaczenia górnictwa i hutnictwa.
W 1785 Edmund Cartwright opracował krosno mechaniczne, które zwiększyło wydajność w tkactwie aż 40-krotnie, udoskonalone następnie przez Johna Horrocksa w 1810 roku. Wprowadzenie maszyn przędzalniczych i mechanicznych warsztatów tkackich doprowadziło do mechanizacji przemysłu bawełnianego.
Równocześnie z włókiennictwem rozwijała się metalurgia – zastosowanie do wytopu surówki koksu o znacznie wyższej kaloryczności niż węgiel drzewny czy węgiel kamienny (wzrost wydajności i jakości).
W 1735 r. Abraham Darby jako pierwszy wytopił surówkę, stosując koks, a pod koniec wieku XVIII Henry Cort, opatentował nową metodę przerabiania surówki na stal. Opracował tzw. proces pudlingowania i zastosował pudlingowanie czyli proces świeżenia surówki w piecu. Piec posiadał mieszadła, które wytrącały zanieczyszczenia, przez co można było wykorzystywać węgiel kamienny bezpośrednio do wytopu żelaza. W 1856 r. Henry Bessemer opatentował metodę produkcji stali bezpośrednio z rozgrzanego żelaza eliminując proces pudlarski poprzez przedmuchiwanie surówki i zamienianie jej na stal bezpośrednio w konwertorze (tzw. gruszce bessemera). Metoda bessemera została udoskonalona później przez francuskich metalowców (ojca François Marie Emile Martin (1794-1871) i syna Pierre Èmilie Martin (1824-1915)) Martinów oraz braci Siemensów: Carla Wilhelma (1823-1883) i Friedricha (1826-1904) (piec martenowski).
Rozwój w przemyśle pociągnął za sobą rozwój transportu komunikacji. Szybki rozwój hutnictwa i górnictwa oraz znaczny wzrost produkcji wiązał się z przewozem coraz większej ilości towarów. Dlatego budowano kanały, mosty, drogi. Konny transport lądowy i żaglowy transport wodny, nie zaspokajały znacznych potrzeb przewozu towarów, dlatego myślano też o nowych środkach transportu. Starano się przystosować maszynę parową do poruszania pojazdów: najpierw na drogach - Nicolas Cugnot w 1765 w Paryżu (ciągnik drogowy Cugnota), a potem na szynach - lokomotywa Richarda Trevithicka w 1804 r.
W
1803
zastosowano maszynę parową do poruszania statków, został
zbudowany pierwszy statek
parowy.
Wynalazcą statku był Robert
Fulton.
W latach 1814-1825
George
Stephenson
stworzył parowóz.
Powstała
kolej żelazna, która połączyła miejscowości Stockton i
Darlington linią towarową w 1825 roku, zaś w 1830 linia osobowa
połączyła Liverpool
z Manchesterem.
Z kolei w latach 1859-1869 wykopano kanał
Sueski.
W 1800 r. Włoch Alessandro Volta zbudował ogniwo galwaniczne ("ogniwo Volty"). W 1837 r. Samuel Morse skonstruował telegraf elektromagnetyczny, pozwalający przesyłać informację na odległość.
Tak zwana druga rewolucja przemysłowa przypada na drugą połowę XIX i początki XX stulecia. Spowodowana została gwałtownym rozwojem nauki, któremu towarzyszyło powstanie nowych rozwiązań technicznych, począwszy od silnika gazowego, poprzez dynamit i karabin maszynowy, aż po telefon w 1876, żarówkę w 1879 i odkurzacz elektryczny w 1907 roku.
Określenie trzeciej fazy rewolucji przemysłowej. Określa się ją także mianem rewolucji naukowo-technicznej. Rozpoczęła się po drugiej wojnie światowej i trwa do dziś.
Symbolem trzeciej rewolucji przemysłowej są okręgi przemysłowe zwane technopoliami. Różnią się one od okręgów przemysłowych poprzedniej fazy rewolucji warunkami lokalizacji i rodzajem dominującej gałęzi przemysłu. Lokalizacja nie jest już uzależniona od rozmieszczenia surowców czy źródeł energii, ale od czystego środowiska, bliskości uczelni wyższych czy dostępu do wykwalifikowanej kadry. Trzecia rewolucja charakteryzuje się także rozwojem przemysłu wysokich technologii.
Społeczne:
narodziny proletariatu
urbanizacja związana z masową migracją ludności ze wsi do miast
postęp wiedzy medycznej i higieny
zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie – zwiększenie w przemyśle (później w usługach)
powstanie związków zawodowych
narodziny ruchu robotniczego i ideologii socjalistycznej
wzrost liczby ludności, przede wszystkim w miastach (migracja; zwiększony przyrost naturalny)
zmiana struktury społeczeństwa z agrarnego, o przewadze ludności wiejskiej, na społeczeństwo przemysłowe, w którym przeważa ludność mieszkająca w miastach
upadek znaczenia rzemieślników, chłopów oraz wielkich właścicieli ziemskich
wzrost znaczenia nowej klasy robotników i burżuazji przemysłowej
demokratyzacja społeczeństwa
skoncentrowanie ludności w obrębie dużych miast
nowe ruchy społeczne np. luddyści (tzw. burzyciele maszyn)
Ekonomiczne:
zwiększenie zapotrzebowania i dążenie do pozyskania tanich surowców oraz opanowania rynków zbytu
zwiększenie wydobycia węgla i rud żelaza oraz produkcja stali
zwiększenie uprawy bawełny, powstanie plantacji bawełny
powstanie i rozwój kolei
zastosowanie maszyn parowych w fabrykach, na statkach oraz na kolei
szybszy rozwój miast północnej i północno-wschodniej Anglii (Manchester, Liverpool, Birmingham, Leeds, Sheffield, Bristol, Nottingham, Norwich, Hull, York, Exeter, Worcester)
rozwój komunikacji miejskiej (np. tramwaje parowe zastąpiły tramwaje konne)
rozwój transportu wodnego i żeglugi parowej
mechanizacja rolnictwa
powstanie okręgów przemysłowych (Black Country w Anglii, Zagłębie Ruhry w Niemczech, Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego)
industrializacja, powstanie fabryk, kopalń, hut żelaza oraz zakładów metalowych i mechanicznych (rozwój i modernizacja zakładów przemysłowych)