Globalizacja Wnuk-Lipiński
Rozdział 1
[
Oblicza globalizacji – konceptualizacja pojęcia ]
Pierwszy krok w kierunku globalizacji postawiono w XV i XVI wieku, w czasie wielkich odkryć geograficznych. Wtedy to właśnie została odkryta Ameryka, rozpoznano wybrzeża Afryki i wytyczono wokółafrykańską drogę do Indii. Okres ten można określić mianem pierwszej fali globalizacji świata. To wówczas bowiem świat po raz pierwszy został dostrzeżony jako całość. Dyfuzja kulturowa po raz pierwszy nabrała globalnego rozmachu, podobnie jak wymiana handlowa.
Pierwsza fala globalizacji niosła za sobą przemoc, za odkrywcami i handlarzami bowiem postępowali żołnierze, a nieco później także i osadnicy, którzy przenosili się z centrum na peryferie bądź uciekając przed prześladowcami, czy w poszukiwaniu lepszego życia.
Z czasem w koloniach zaczęło narastać poczucie odrębności interesów, pojawiły się więc dążenia separatystyczne.
Rewolucja przemysłowa i będąca jej skutkiem przyspieszona industrializacja zapoczątkowały – w drugiej połowie XIX wieku – drugą falę globalizacji. Charakteryzowało ją dążenie kilku państw, dysponujących przewagą przemysłową i militarną, do tworzenia imperiów kolonialnych. Pierwsze symptomy świadczące o stopniowym wygasaniu drugiej fali globalizacji dało się już zaobserwować w okresie międzywojennym. Ostateczne wygaśnięcie drugiej fali globalizacji nastąpiło po II wojnie światowej, kiedy to rozpadły się imperia kolonialne, a porządek światowy przybrał kształt bipolarny ( z jednej strony wolny świat, a z drugiej światowy system komunistyczny).
Trzecia fala globalizacji nabrała szczególnie silnego impetu po upadku Związku Sowieckiego, a wraz z nim – światowego systemu komunistycznego. Obecną, trzecią falę globalizacji charakteryzuje duża ruchliwość kapitału oraz relatywnie niska ruchliwość siły roboczej.
[ Znaczenia globalizacji ]
System międzynarodowy – taki, w którym państwa narodowe są głównymi podmiotami. W systemach globalnych podmiotami relacji są instytucje czy struktury ponadnarodowe, dla których państwa narodowe mają charakter podrzędny i w pewnym sensie przygodny.
Globalizacja (Giddens) – może być definiowana jako intensyfikacja ogólnoświatowych relacji społecznych, które wiążą oddalone od siebie miejsca w taki sposób, że lokalne wydarzenia są kształtowane przez wydarzenia występujące w innych oddalonych od siebie o wiele mil miejscach i vice versa.
Globalizacja zawiera w sobie pewne trwałe napięcie pomiędzy „szczególnym” a „ogólnym”;
Glokalizacja – mikromarketing, globalne wytwarzanie i reklamowanie produktów i usług w sposób przystosowany do wymagań coraz bardziej zróżnicowanych lokalnych i specyficznych rynków, globalna produkcja dóbr, usług, idei, wartości, mody, informacji uwzględniająca lokalny charakter w stopniu, który umożliwia akceptację, przyswojenie i w końcu uznanie za „swoje” wszystkich produktów trafiających do odbiorcy w społecznościach lokalnych;
Poziom globalny – zespół organizacji ekonomicznych, politycznych, kulturowych, militarnych, przestępczych, które są usytuowane w konkretnych geograficznie i politycznie miejscach i których oddziaływanie ma zasięg światowy;
Globalizacja jest zjawiskiem o strukturze hierarchicznej;
Najtwardszym rdzeniem procesów globalizacyjnych są wielkie petropolie w najbogatszych państwach narodowych;
Globalne miasto – anonimowość, niska kontrola społeczna, interakcje poprzez sfragmentaryzowane role społeczne;
Kategorie znaczeń:
Globalizacja jako rynek światowy;
Globalizacja jako relatywizacja;
Globalizacja jako modernizacja i detradycjonalizacja;
Globalizacja jako homogenizacja lub hybrydyzacja;
Podział świata na 3 strefy wg Immanuela Wallersteina:
Centrum – państwa te przodują w wyścigu technologicznym, koncentrują zasoby światowego kapitału, wyróżniają się wysoką wydajnością pracy, niskim ryzykiem inwestycyjnym oraz wysokim dochodem narodowym per capita;
Peryferie – dostarczają na rynek światowy surowce i produkty o niskim stopniu przetworzenia i prostej technologii, a opłacalność tej produkcji oparta jest na taniej sile roboczej. Peryferie uzależnione są ekonomicznie od krajów rdzenia i są przez te ostatnie eksploatowane;
Półperyferie – także eksploatowane przez centrum, ale zarazem biorą udział w eksploatacji peryferii.
[ Globalizacja jako rynek światowy ]
Globalizacja nie byłaby możliwa bez światowej ekspansji systemu kapitalistycznego i zasadniczego postępu w deregulacji globalnych stosunków gospodarczych;
Ekspansja globalnego kapitalizmu, wyznacza także kierunki zmian w sferze politycznej i kulturowej;
Zupełnie nowe systemy komunikacji, zarządzania i kontroli w sektorze gospodarczym;
Pogłębia się deregulacja stosunków handlowych, rynków finansowych oraz rynków narodowych;
[ Globalizacja jako relatywizacja społecznych punktów odniesienia ]
Otwieranie się jednych społeczeństw narodowych na inne społeczeństwa, masowa wymiana informacji, towarów, usług, a w mniejszym stopniu także ludzi;
Punktów odniesienia, umożliwiających jednostce określenie swojego miejsca w społeczeństwie oraz ukształtowanie własnej tożsamości społecznej, teraz dramatycznie przybywa;
Globalizacja relatywizuje poczucie przynależności i obywatelstwa;
[ Globalizacja jako modernizacja i detradycjonalizacja ]
Z jednej strony globalizacja sfery ekonomicznej poprzez mechanizm konkurencji i postępującą deregulację rynków światowych wymusza modernizację zapóźnionych w rozwoju lokalnych systemów ekonomicznych oraz struktur społecznych przez owe systemy tworzonych, a jednocześnie globalizacja sfery społecznej oznacza przyspieszoną dyfuzję wzorów kultury, idei oraz informacji;
Pewne sfery funkcjonowania społeczeństw zorganizowanych w państwa narodowe wymuszają modernizację, która z kolei otwiera drogę do przyspieszonej globalizacji;
Globalizacja jest bezpośrednią konsekwencją modernizacji;
Modernizacja to wiązka procesów prowadzących do nowoczesności;
Zanik tradycyjnych zobowiązań, nawyków, a także oczekiwań;
Detradycjonalizacja – odchodzenie od zwyczajowych, lokalnych sposobów bytowania na rzecz sposobów upowszechnianych w globalnym obiegu dóbr i usług oraz idei i wartości;
[ Globalizacja jako homogenizacja lub hybrydyzacja ]
Globalna dyfuzja identycznych produktów i usług oraz stymulujących je wzorów zachowań prowadzi do zjawiska narastania w różnych społeczeństwach narodowych elementów wspólnych oraz względnego zmniejszania się elementów różnicujących;
Proces wypierania odmienności przez podobieństwa;
Globalizacja rozumiana w kategoriach homogenizacji wiązałaby się z kulturowym imperializmem i hegemonią jednych kultur nad innymi, co zwykle prowadzi do zaniku lub folkloryzacji tych ostatnich oraz westernizacji globalizującego się świata;
Narasta synkretyzm kultur lokalnych, łącznie z kulturami krajów rdzenia globalizacji;
[ Areny globalizacji ]
Arena ekonomiczna:
Jej fundamenty powstały w czasie Konferencji Finansowej i Monetarnej Narodów Zjednoczonych, która odbyła się w Bretton Woods w czerwcu 1944 r.;
Należało stworzyć jakiś system, który zapobiegałby recydywie rozbudowanego protekcjonizmu, obecnego w gospodarce światowej w okresie międzywojennym;
Pole działania zarówno gospodarki o charakterze globalnym, jak i gospodarki o charakterze międzynarodowym;
Stosunki handlowe na tej arenie przyczyniają się do kształtowania narodowych specjalności eksportowych oraz do międzynarodowego podziału pracy;
Ekonomia globalna jest w znacznym stopniu autonomiczna wobec państw narodowych i oderwana od konkretnego społecznego podłoża;
Globalna gospodarka funkcjonuje w ramach ogólnoświatowej sieci strategicznych miejsc;
Arena kulturowa:
Ustrukturalizowana jest na osi centrum – półperyferie – peryferie;
Wyraźna metropolizacja przestrzeni, w której przebiega proces globalizacji kultury;
Językiem komunikacji globalnej staje się angielski;
Globalna kultura masowa jest dziś w istocie kulturą anglosaską lub zawiera elementy kultur przetłumaczone na anglosaski idiom kulturowy;
Arena polityczna:
Arena polityczna jest przestrzenią w ramach której spotykają się różne podmioty polityczne;
Budowa zgodna ze schematem: centrum, półperyferie i peryferie;
Na globalnej arenie politycznej przeważa multilateralizm, a relacje pomiędzy aktorami tej sceny zawierają się w kontinuum pomiędzy hegemonizmem a podporządkowaniem z drugiej;
Działają tu też globalne organizacje pozarządowe, a także międzynarodowe grupy nacisku, z organizacjami ekologicznymi na czele
Arena przestępczości zorganizowanej:
Produkcja i handel narkotykami, nielegalny transfer ludzi przez granice, pranie brudnych pieniędzy, przemyt materiałów do produkcji broni chemicznej i nuklearnej, zabójstwa na zlecenie, handel kobietami i dziećmi, krwawe zamachy na instytucje publiczne i ludność cywilną, itd.;
Działają zarówno ponad, jak i poniżej poziomu państwa narodowego;
Rozdział 2
[
Antynomie globalizacji ]
Nierównomierność przebiegu globalizacji jest przyczyną powstawania antynomii, a także pośrednią przyczyną stosunkowo szybkiego rozwoju czwartej, patologicznej areny globalizacji.
Areny globalizacji:
Ekonomiczna – globalni producenci (transnarodowe korporacje finansowe i przemysłowe – „myśl globalnie, działaj lokalnie”), lokalni konsumenci;
Kulturowa – globalni nadawcy scentralizowani w wielkich, kosmopolitycznych metropoliach („globalizuj partykularne – relatywizuj lokalne”) oraz rozproszeni, lokalni odbiorcy;
Polityczna – państwa narodowe oraz te elementy społeczeństwa obywatelskiego, które przekraczają granice państw narodowych, a także ponadnarodowe struktury polityczne z ONZ na czele;
Przestępczości – zorganizowane grupy kryminalne, które postępują głównie według zasady „myśl lokalnie – działaj globalnie”;
[ Dwie antynomie podstawowe ]
Globalizacja jest inkluzywna, ale jej postęp prowadzi z jednej strony – do marginalizacji i wykluczenia ogromnych połaci świata, a z drugiej – do wzrostu indywidualizmu jednostek i ich znacznego wyobcowania z lokalnego kontekstu społecznego.
Inkluzywna – bo jest otwarta na cały świat i nie ma takiego regionu, który byłby z tego procesu wstępnie wykluczony;
Inkluzywność pogłębia przepaść pomiędzy peryferiami a centrum z dwóch powodów:
Na skutek pośredniej lub bezpośredniej eksploatacji peryferii przez centrum;
Na skutek uświadomienia sobie przez populacje żyjące na peryferiach swojego upośledzonego statusu, co umożliwia właśnie inkluzywność globalizacji, której konsekwencją jest poszerzenie płaszczyzny odniesień do oceny własnej sytuacji;
Inkluzywność globalizacji powoduje na szczeblu lokalnym wzrost ekskluzywności szans życiowych jednostki oraz jej identyfikacji i przynależności, a w rezultacie – przyczynia się do stopniowego wyobcowania jednostki z jej dotychczasowej wspólnoty;
Realizacja partykularnych interesów w skali globalnej przynosi, jako skutek uboczny, wzrost globalnych zagrożeń, wobec których nie stosuje się globalnych środków naprawczych, gdyż nie ma czynnika, który takie środki mógłby obmyśleć i wprowadzić w życie w sposób obowiązujący na całym świecie.
Makroracjonalność działalności w skali globalnej nie jest prostą sumą mikroracjonalności działań w skali partykularnej, ale jest własnością jakościowo odmienną;
Federalizacja świata;
Bałkanizacja świata;
Argentynizacja świata;
Amerykanizacja świata
[ Sprzeczności powodowane przez globalizację gospodarki ]
Deregulacja globalnej aktywności gospodarczej prowadzi do głębokich nierówności i ostrego podziału na zasobne centrum i biedne peryferie, a zarazem warunkiem globalnej ekspansji gospodarczej jest równie globalny popyt i istnienie konsumentów także na peryferiach.
Polaryzacja świata na osi „bogactwo –bieda” ogranicza globalną ekspansję i konsumpcję, przeciwdziałanie jej jest mało skuteczne;
Owa rosnąca luka, obejmująca także wzrastającą dysproporcję pomiędzy mocami produkcyjnymi coraz efektywniejszej gospodarki światowej a siłą nabywczą ludności świata może doprowadzić globalne rynki do destabilizacji o katastrofalnych rozmiarach, jeśli biedne rejony świata nie osiągną przynajmniej średniego poziomu konsumpcji;
Globalizacja ekonomiczna coraz bardziej ogranicza państwo narodowe, a jednocześnie – wobec rozrostu areny globalnej przestępczości zorganizowanej – coraz bardziej potrzebuje go do stabilizacji reguł lokalnych, egzekwowania ich oraz zapewnienia porządku i bezpieczeństwa, zarówno na peryferiach, jak i w centrum.
Globalizacja ekonomiczna upowszechnia także ryzyko niepowodzeń gospodarczych. Ucieczka od ryzyka lokalnego rynku może zamiast redukcji ryzyka globalnego – powiększyć je poprzez przeniesienie na arenę globalną niekorzystnych tendencji lokalnych. Żywiołowość globalnej ekonomii – zwłaszcza globalnego kapitału – destabilizuje ekonomie lokalne, przeciwdziałanie zaś ryzyku ekonomicznemu wymaga stabilnych gospodarek lokalnych, odpornych na kryzysy innych gospodarek lokalnych. Z kolei ich stabilizowanie poprzez odsunięcie się od rynku światowego skazuje je na uwiąd ekonomiczny.
Globalizacja ekonomiczna wymaga coraz bardziej wykwalifikowanej siły roboczej i coraz bardziej wyedukowanych rzesz konsumenckich, a jednocześnie jej ekspansja wpływa niszcząco na lokalną wiedzę i kwalifikacje.
Globalizacja ekonomiczna niszczy lokalną tradycję, premiuje nowość i innowacyjność, wykorzenia producentów oraz konsumentów z lokalnej kultury i tradycji, a zarazem potrzebuje nowych lokalnych tradycji, aby wokół nich organizować, a nawet tworzyć potrzeby konsumenckie przystosowane do globalnej oferty i aby zwiększyć przewidywalność reakcji lokalnego rynku na globalną ofertę handlową czy inwestycyjną.
[ Sprzeczności globalizacji kulturowej ]
Nie jest możliwa globalizacja kulturowa, która byłaby jednocześnie uniwersalna i inkluzywna. Globalizacja kulturowa, partykularna i inkluzywna zarazem, rodzi imperializm kulturowy jednego partykularnego kodu kulturowego oraz powoduje marginalizację innych.
Pełny multikulturalizm ogranicza z jednej strony komunikację globalną, a z drugiej – zrównuje w statusie kultury mniej zaawansowane z kulturami bardziej zaawansowanymi.
W globalizacji kulturowej komunikowanie się jest funkcjonalnie niezbędne, jak również istnienie siatki znaczeń, do której odwołanie się umożliwia komunikowanie się przedstawicieli różnych kultur partykularnych, czyli umożliwia im interpretowanie symboli komunikowania oraz przedstawianego przez nie świata w podobny sposób.
Globalizacja siatki znaczeń jednej partykularnej kultury odbywa się w pewnym sensie kosztem pozostałych kultur partykularnych, które temu procesowi nie podlegają, dobra i wartości bowiem, powstające w tej globalizującej się kulturze partykularnej, są na mocy definicji i bez dodatkowych zabiegów produktami gotowymi do globalnego obiegu, czego nie można powiedzieć o analogicznych dobrach i wartościach powstających w innych kulturach.
Produkty tej uprzywilejowanej kultury partykularnej mają nieporównanie większe szanse, by stać się ikonami współczesnej, globalnej kultury masowej.
Ikony takie, jako wzory światowego sukcesu komercyjnego, tworzą w lokalnych kulturach tendencje naśladownicze, co osłabia autentyczność tych ostatnich i powoduje wzrost elementów wtórnych.
Ekspansywność globalnej kultury masowej relatywizuje lokalną tradycję kulturową, a w konsekwencji wpływa na kształtowanie się tożsamości społecznej uczestników kultur lokalnych.
Główna antynomia procesu globalizacji kultury: dialektyczna sprzeczność między lokalnym dążeniem do zachowania partykularnego obiegu dóbr i wartości kultury a ekspansją jednej z kultur partykularnych, wyniesionej na poziom globalny.
Rozdział 3
[
Kłopoty liberalnej demokracji w globalnym świecie ]
Dwudziesty wiek nie jest przez historyków dobrze oceniany. Przeważają raczej oceny negatywne. Za taką oceną przemawiają fakty historyczne. Wiek XX był sceną dwóch wojen światowych, najkrwawszych w historii ludzkości, w tym też czasie wynaleziono środki masowego rażenia - broń nuklearną.
Wiek XX nie składał się jednak z samych przerażających katastrof. Obok niebywałego rozwoju ekonomicznego i technologicznego pewnych rejonów świata, byliśmy także świadkami upadku systemów totalitarnych i rozprzestrzeniania się zasad demokratycznej organizacji państw narodowych, a także wzrostu liczby suwerennych państw narodowych na skutek rozpadu imperiów i dekolonizacji świata.
Był to wiek nie tyle nasilonego okrucieństwa, przemocy i cierpień, ale także czas emancypacji narodów i społeczeństw. „Złoty wiek” dla rozkwitu państw narodowych i procedur demokratycznych.
[ Trzecia fala demokratyzacji a globalizacja ]
Fala demokratyzacji – grupa przejść od systemu niedemokratycznego do demokratycznego, która występuje w pewnym specyficznym okresie i która w tym samym okresie znacząco przewyższa liczbę przejść w odwrotnym kierunku (Huntington).
Zgodnie z tą definicją Huntington wyróżnia trzy fale demokratyzacji oraz dwie fale odwrotu od demokratyzacji.
Pierwsza fala demokratyzacji – 1828-1926 r., wzbudzona przede wszystkim skutkami rewolucji francuskiej i amerykańskiej, ale efekt instytucjonalny tych wydarzeń pojawił się i ustabilizował dopiero w XIX wieku. Jedną z przyczyn mogła być także polska Konstytucja 3 maja, gdyby nie fakt, że rozbiory Polski i tym samym zniknięcie naszego kraju z mapy Europy powstrzymały jej wpływ na ewolucję europejskiej myśli politycznej.
Odwrót od pierwszej fali demokratyzacji trwał od lat 20. do końca II wojny światowej, przede wszystkim na skutek przejęcia przez faszystów władzy w wielu krajach Europy i ich podboju Europy i świata.
Druga fala demokratyzacji – rozpoczęła się wraz z wygraniem przez aliantów II wojny światowej. Już na początku lat 60. pojawiły się symptomy wygasania tej fali – przyczyniły się do tego przede wszystkim autorytarne przewroty w Ameryce Łacińskiej oraz ekspansja światowego komunizmu w tzw. Trzecim Świecie.
Trzecia fala demokratyzacji (obecna) – jej początek Huntington datuje na rok 1974, kiedy to przewrót wojskowy w Portugalii, nazywany rewolucją goździków, zakończył istnienie dyktatury Salazara. Od tego momentu liczba krajów wchodzących na ścieżkę demokratyzacji ciągle rosła. Dopiero jednak po upadku światowego systemu komunistycznego trzecia fala nabrała szczególnego impetu, choć ponownie w ocenach Huntingtona wzrost liczby suwerennych państw po rozpadzie ZSRR nieco zaniżył wzrost odsetka państw demokratycznych.
Według Doorenspleet trzecia fala demokratyzacji miała wyraźnie dwie fazy:
1976-1990 – 24 kraje przeszły od systemu autorytarnego do demokratycznego, a 12 przebyło drogę w odwrotnym kierunku;
1990-1994 – „fala eksplodująca”, 34 kraje przeszły od autorytaryzmu do demokracji, a tylko 4 w odwrotnym kierunku
Według ustaleń Jaggersa i Gurra, cały region Afryki oraz świat islamu w nieznacznym stopniu biorą udział w trzeciej fali demokratyzacji.
Trzecia fala demokratyzacji jest zbieżna w czasie z trzecią, najpotężniejszą falą globalizacji:
Wszystkie kraje, które tworzą centrum globalizacji, są bez wyjątku demokratyczne – zatem trzecia fala globalizacji wyrosła na gruncie poliarchii, czyli realnie funkcjonujących systemów demokratycznych, które odniosły sukces ekonomiczny, technologiczny, naukowy – cywilizacyjny, dla którego granice państwa narodowego były już za ciasne z dwóch powodów:
Dlatego, że granice te tworzyły barierę ekspansji ekonomicznej sił wytwórczych w tych państwach;
Dlatego, że osiągnięty sukces stał się ważnym punktem odniesienia, a w istotnej części czynnikiem wzorcotwórczym dla innych, mniej zaawansowanych krajów;
Trzecia fala globalizacji była potężnym czynnikiem, który wzmacniał trzecią falę demokratyzacji. Nie był to jedynie czynnik działający spontanicznie. Był on także skutkiem świadomych działań podjętych przez najpotężniejsze państwa narodowe rdzenia globalizacji.
Demokratyzacja nie mogłaby się zakorzenić, gdyby nie istniały rodzime siły społeczne, które zapewniłyby trwanie i reprodukcję systemu demokratycznego po ustaniu działania owych czynników zewnętrznych.
Nierównomierność rozwoju globalnej areny ekonomicznej i politycznej prowadzi w konsekwencji do sytuacji, w której procedura demokratyczna obejmuje malejący zakres decyzji politycznych, a decyzje o globalnych skutkach, podejmowane zwłaszcza na arenie ekonomicznej, nie podlegają w ogóle lub w niewielkim stopniu procedurom demokratycznym. Coraz większa część decyzji podejmowana jest przez instytucje korporacyjne, które w najlepszym wypadku odpowiadają za nie jedynie przed członkami własnej struktury korporacyjnej, a nie przed tymi, którzy w skali globalnej odczuwają ich skutki.
[ Globalizacja a problem odpowiedzialności za decyzje ]
Jeśli granice społeczeństwa politycznego są dobrze zdefiniowane, to liberalna demokracja dobrze funkcjonuje m.in. dlatego, że działa względnie sprawnie jeden z jej podstawowych mechanizmów równowagi, a mianowicie odpowiedzialność wybranych przedstawicieli przed elektoratem za decyzje podejmowane w trakcie kadencji wyborczej. Odpowiedzialność ta następnie podlega weryfikacji w czasie kolejnych wyborów.
Mechanizm ten ukształtował się w ramach demokratycznego państwa narodowego, a jego działanie jest skuteczne właśnie dlatego, że państwo narodowe jest jednostką o jasno zakreślonych granicach terytorialnych i ludnościowych, a także wyraźnie zdefiniowanym obywatelstwie.
Globalizacja zasadniczo podważyła skuteczność funkcjonowania tego mechanizmu z dwóch powodów:
Decyzje podejmowane przez obieranych przedstawicieli jednego państwa mają bardzo mało istotne skutki dla życia obywateli innych państw, którzy nie mają żadnego wpływu na wybór owych decydentów;
W skali globalnej funkcjonują instytucje ponadnarodowe, których działalność ma niekiedy wręcz podstawowe znaczenie dla życia ogromnych rzesz ludzkich rozsianych na całym globie, ale których decyzje nie są w żaden sposób kontrolowane przez mechanizm odpowiedzialności przed potencjalnymi wyborcami (globalne korporacje przemysłowe i finansowe);
Demokratyczna kontrola procesów decyzyjnych zanika w dziedzinach: militarnej, finansowej, ekologicznej i rynku pracy.
[ Obywatel – konsument – ekspert ]
Jedną z konsekwencji globalizacji jest zawężenie możliwości funkcjonowania jednostek ludzkich w rolach obywateli. Jeśli bowiem coraz większy zasób decyzji o życiowym znaczeniu przepływa z poziomu narodowej poliarchii na poziom globalny, to rola obywatela, wynikająca z przynależności do określonej poliarchii. Staje się coraz bardziej wyzuta z istotnych treści i coraz bardziej fasadowa.
Globalizacja osłabia ważność statusu obywatelskiego i rolę obywatela w poliarchii. Słabnie też wtedy mobilizacja społeczna wokół głównych problemów zbiorowości, co oznacza, że obywatele wycofują się w sferę prywatności, podczas gdy realizacja roli obywatelskiej może zachodzić wyłącznie w sferze publicznej.
Wzrastający zasób decyzji podejmowanych w trybie korporacyjnym w przyszłości spiętrzy kłopoty legitymizacyjne procedury demokratycznej, a wśród obywateli upowszechni się przekonanie o malejącym znaczeniu tej procedury.
[ Społeczeństwo obywatelskie w warunkach globalizacji ]
Warunkiem względnie dobrego funkcjonowania liberalnej demokracji są nie tylko sprawnie działające formalne instytucje władzy i stabilna gospodarka, nie powodująca niepokojów społecznych, ale także aktywne społeczeństwo obywatelskie, czyli udział obywateli w życiu publicznym za pośrednictwem instytucji, które sami powołali do życia.
Społeczeństwo obywatelskie – zespół lub system samoorganizujących się grup pośrednich, które:
Są relatywnie niezależne od władz publicznych i prywatnych jednostek produkcyjnych i reprodukcyjnych, czyli firm i gospodarstw domowych;
Są zdolne do ustalania i podejmowania działań zbiorowych w celu obrony lub promocji własnych interesów i wartości;
Nie dążą do zastąpienia instytucji państwowych i prywatnych producentów ani też nie starają się przejąć odpowiedzialności za rządzenie całą sferą publiczną;
Zgadzają się działać w ramach uprzednio ustalonych, cywilnych reguł, nakazujących wzajemny szacunek;
Nie istnieje coś takiego, jak globalne społeczeństwo obywatelskie. Przedwczesna wydaje się konkluzja, iż mamy do czynienia z jego początkami, ponieważ:
Społeczeństwo obywatelskie składa się z obywateli, czyli z jednostek, przed którymi władze, czerpiące swoją prawomocność z procedur demokratycznych, są odpowiedzialne za podejmowane decyzje – a ta odpowiedzialność wynika z tego, że to właśnie obywatele wybierają władzę;
Instytucje społeczeństwa obywatelskiego funkcjonują w obrębie pewnego porządku prawnego, ustalanego przez władze ustawodawcze;
Aby społeczeństwo obywatelskie mogło w miarę sprawnie funkcjonować, istnieć musi dostatecznie spójna podstawa aksjologiczna tego działania – elementarny zasób sensów zbiorowych, dzięki którym możliwa jest komunikacja społeczna, kolektywne definiowanie interesów i celów oraz możliwość uzgodnionego klasyfikowania określonych działań publicznych na osi zło-dobro;
Warunkiem koniecznym pojawienia się sprawnego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego jest istnienie minimalnego wspólnego mianownika kulturowego, na którym mogłyby się spotykać różnorakie inicjatywy obywatelskie i dzięki któremu zapewnione byłoby wzajemne respektowanie prawa do istnienia i działania inicjatyw wchodzących ze sobą w konflikt.
Brak globalnego społeczeństwa obywatelskiego oznacza:
Brak globalnej reprezentacji interesu społecznego;
Nie funkcjonuje światowa opinia społeczna
[ Globalna przestępczość zorganizowana a konsolidacja poliarchii ]
Trzecia fala globalizacji, przebiegająca przez arenę przestępczości zorganizowanej, jest szczególnym wyzwaniem dla utrzymania konsolidacji tych przede wszystkim poliarchii, które z niej się wyłoniły.
Konsolidacja – proces przekształcania się przygodnych ustaleń, roztropnych norm i przypadkowych rozwiązań, pojawiających się w czasie demokratycznej transformacji, w relacje współpracy i konkurencji, które są dostatecznie znane, regularnie praktykowane i dobrowolnie akceptowane przez osoby i zbiorowości. Krzepnięcie reguł i mechanizmów funkcjonowania systemu demokratycznego, ich rutynizacja oraz szeroko rozpowszechnione mniemanie, iż jedynie te reguły są prawomocne i sprawiedliwe.
Konsekwencje kryminalizacji gospodarki:
Narusza konsolidację ładu demokratycznego, reguły demokratyczne przestają być jedynym sposobem osiągania zamierzonych celów, do wyboru pozostaje także droga oferowana przez globalną arenę przestępczości zorganizowanej;
Rozwój globalnej przestępczości zorganizowanej podcina żywotność społeczeństwa obywatelskiego, funkcjonuje ono bowiem wyłącznie w praworządnym otoczeniu;
Grupy zmarginalizowane przez globalizację pojawiają się przede wszystkim na peryferiach, są też obecne na obszarze półperyferii.
Rozdział 5
[
Państwo narodowe a globalizacja ]
Państwo – konstrukcja historyczna, ma swój początek, rozwój, kulminację i zmierzch, jest na ogół formą organizacji pewnej zbiorowości, odróżniającej się od innych cechami, które przez jej członków uznawane są za istotne w stopniu, który uzasadnia (legitymizuje) istnienie odrębnej organizacji państwowej;
Odrębna narodowość – wspólnota, mająca własną historię, tradycję, kulturę, język, symbole, mity narodowe, służące do tworzenia tożsamości jednostek i grup oraz do odróżniania „swoich” i „obcych”;
Państwa wieloetniczne: Belgia, RPA
Państwa wielonarodowe: Wielka Brytania
Język nie jest wyróżnikiem odrębności narodowej, a kultury mogą przekraczać granice państw. Państwo jest bowiem nade wszystko wspólnotą polityczną, na ściśle określonym terytorium.
Państwo narodowe – 1648 rok (kiedy to zawarto traktat westfalski, dzięki któremu zakończyła się niemiecka faza wojny 30-letniej), w literaturze przyjęło się określać ład międzynarodowy oparty na stosunkach suwerennych państw narodowych „modelem westfalskim”.
Westfalski model państwa narodowego funkcjonuje według 7 zasad, zrekonstruowanych przez Helda:
Świat składa się z suwerennych państw, które nie uznają żadnej władzy zwierzchniej;
Proces tworzenia prawa, rozwiązywanie sporów oraz egzekucja prawa należą do prerogatyw poszczególnych państw;
Prawo międzynarodowe konstruowane jest w taki sposób, aby ustalić pewne minimalne reguły koegzystencji, celem jest też stworzenie trwałych związków między państwami i narodami;
Odpowiedzialność za międzypaństwowe nieprzyjazne działania jest „prywatną sprawą” państw uwikłanych w konflikt;
Wszystkie suwerenne państwa są uznawane jako równe wobec prawa;
Różnice między państwami są w ostateczności rozwiązywane siłą;
Priorytetem zbiorowości suwerennych państw jest minimalizacja ograniczeń nakładanych na swobodę decyzji suwerennego państwa;
Prawa człowieka i obywatela – skodyfikowany międzynarodowy standard, którego celem jest ograniczenie swobody państwa narodowego w postępowaniu z ludźmi (w tym także z własnymi obywatelami), stanowią one podstawę działania społeczności międzynarodowej, zwłaszcza, gdy owe standardy są rażąco przekraczane, a nawet jeśli działania takie naruszają „świętą” w modelu westfalskim zasadę suwerenności państwa narodowego;
Do gwałtownego wzrostu liczby państw narodowych doprowadziły zasady zapisane w Karcie Narodów Zjednoczonych, dekolonizacja świata, a także późniejszy upadek światowego systemu komunistycznego.
[ Państwa narodowe otwarte i zamknięte ]
Społeczeństwo zamknięte – plemienne, podlegające siłom magicznym;
Społeczeństwo otwarte – uwalniające krytyczną siłę człowieka i otwierające przed nim perspektywy zamknięte w społeczeństwie plemiennym;
Państwo narodowe otwarte – poliarchia, relacje państwa z resztą świata są wolą obywateli tego państwa, są akceptowane przez większość aktywnych obywateli, wyrażających w konkurencyjnych wyborach poparcie dla określonych programów politycznych, których częścią jest polityka zagraniczna, czyli m.in. stosunki danego państwa z najbliższymi sąsiadami i resztą świata;
Państwo narodowe zamknięte – charakter niedemokratyczny, relacje państwa z resztą świata są wolą rządzącej elity niezależnie od tego, jakie zdanie na ten temat mają ludzie;
W dzisiejszym świecie nie ma państw całkowicie zamkniętych i całkowicie otwartych.
Państwo całkowicie zamknięte – państwo kompletnie autarkiczne, izolujące się od zewnętrznego świata w wymiarze gospodarczym, kulturowym i politycznym;
Państwo całkowicie otwarte – kosmopolityczna enklawa, która nie stawia żadnych barier dla przepływu kapitału, ludzi, idei i wartości, a status obywatela takiego państwa nabyć można równie łatwo, jak pudełko zapałek;
Trzecia fala globalizacji stawia przed państwami narodowymi problem, do jakiego stopnia mają się one otworzyć na świat zewnętrzny. Zbyt duże otwarcie pozbawia państwo narodowe instrumentów kontroli nad własnymi zasobami, zbyt małe – pozbawia państwo narodowe odpowiedniego udziału w rynku światowym i społeczności międzynarodowej, co prowadzi do zapóźnienia cywilizacyjnego i gospodarczego.
Państwa narodowe rdzenia globalizacji (G3 – Ameryka Północna, Unia Europejska, Japonia) – mają silne przesłanki do tego, aby uprawiać politykę względnej otwartości państwa narodowego, gdyż umożliwia ona ekspansję gospodarczą i cywilizacyjną, a tym samym zwiększa dobrobyt obywateli.
Państwa narodowe
leżące na półperyferiach – z jednej strony możliwie daleko
posunięte otwarcie na kraje rdzenia globalizacji zwiększa szanse na
przesunięcie w stronę centrum pod względem gospodarczym,
technologicznym i cywilizacyjnym, z drugiej strony – grozi
popadnięciem w zależność gospodarczą i polityczną od tych
krajów, których gospodarki są mocniejsze, a technologia bardziej
zaawansowana.
Otwarcie się na kraje peryferyjne nie grozi
popadnięciem w tego rodzaju zależności, ale nie zwiększa też
możliwości zbliżenia się w kierunku grupy krajów najbardziej
zaawansowanych, zwiększa natomiast prawdopodobieństwo
niekontrolowanej imigracji z krajów peryferyjnych, destabilizacji
gospodarczej, a w konsekwencji – także politycznej.
Daleko posunięte zamknięcie państw narodowych usytuowanych na półperyferiach nieuchronnie spycha je na peryferie procesów światowych, skazuje na „skansenizację”, a w konsekwencji na popadnięcie w zależność gospodarczą typu neokolonialnego.
Państwa usytuowane na peryferiach – mogą otwierać się jedynie na państwa bardziej zaawansowane gospodarczo i cywilizacyjnie, a zatem możliwość popadnięcia w zależność gospodarczą od innych państw narodowych jest znacznie bardziej prawdopodobna, niż w przypadku państw z obszaru półperyferii.
[ Problem klasycznej suwerenności państwa narodowego ]
Trzecia fala demokratyzacji przyczyniła się do upowszechnienia bardziej współczesnej formuły suwerenności, według której państwo narodowe nie jest ostatnim szczeblem ładu społecznego, lecz raczej elementem większej całości, jaką jest porządek globalny.
Suwerenność państwa narodowego definiowana w kategoriach modelu westfalskiego – państwo narodowe w imię jej zachowania akceptuje minimalne związki ze światem zewnętrznym i odmawia swoim obywatelom lub grupom obywateli możliwości występowania na forum międzynarodowym w obronie swych praw, odrzuca także nacisk w obronę najbardziej podstawowych praw jednych obywateli tego państwa rażąco naruszanych przez innych obywateli.
Suwerenne państwa są dzisiaj ograniczane przez ryzyko i niepewność co do reakcji globalnych rynków, a także niepewność związaną z działaniami globalnego terroryzmu i globalnej przestępczości oraz niepewność związaną z globalnymi zagrożeniami środowiska.
Dążenie do redukcji tego ryzyka sprowadza się do dwóch zasadniczych opcji:
Zamykać państwo narodowe na świat zewnętrzny;
Tworzyć silne instytucje ponadnarodowe, które będą w stanie takie ryzyko zmniejszyć;
[ Czy zmierzch suwerennych państw narodowych? ]
Teza o zmierzchu suwerennych państw narodowych:
W dzisiejszym świecie rozszerzenie państwa narodowego traci stopniowo swoją moc;
Państwa narodowe przekształcają się stopniowo w lokalne władze globalnego systemu, aż w końcu zostaną zredukowane do dzisiejszego poziomu władz komunalnych;
Dzisiejsze państwa narodowe stają się nieefektywnymi instrumentami dystrybucji bogactwa, którego mnożenie w coraz mniejszym stopniu zależy od polityki tego szczebla;
Synkretyczny efekt globalnej kultury masowej, odznaczającej się permisywnym indywidualizmem, świeckim humanizmem, racjonalizmem i skomercjalizowanym językiem angielskim, prowadzi do implozji wielu lokalnych, kulturowych odrębności, stanowiących fundament tożsamości państwa narodowego;
Nauka i technologia rozsadzają tradycyjne państwo narodowe;
Tradycyjne systemy wartości oraz szeroko akceptowane normy regulujące związki międzyludzkie ulegają rozkładowi, prowadząc do zjawiska anomii (dezorientacja aksjologiczna i kłopoty z rozróżnianiem dobra i zła);
Klasyczne państwo narodowe skończyło się wraz z II wojną światową i to nie globalizacja, ale rezultaty tej wojny były czynnikiem decydującym;
Utworzyły się dwa wielkie obozy polityczno-militarne, których istnienie zredukowało rolę klasycznych państw narodowych;
„państwo zachodnie” (USA), jako jedyna globalna forma władzy państwowej, która rozszerza się na nowe rejony świata wraz z nasilaniem się trzeciej fali demokratyzacji;
Globalizacja ekonomiczna w ostatnich dekadach przyczyniła się do ograniczenia zdolności tradycyjnego państwa narodowego do sterowania gospodarką;
[ Nowe funkcje suwerenności państwa narodowego ]
Funkcje polityczne:
Suwerenność państwa narodowego w dzisiejszym świecie można zdefiniować jako skuteczną realizację własnej woli politycznej, ograniczoną dobrowolnymi uzgodnieniami z innymi państwami narodowymi lub strukturami ponadpaństwowymi;
Suwerenność jest tytułem do uznania podmiotowości bytu państwowego na politycznej arenie globalizacji i prawomocności zawieranych przez to państwo umów z innymi aktorami tej areny;
Podstawowa wartość polityczna, warunkująca wejście bytu państwowego na polityczną arenę globalizacji;
Moc decyzyjna instytucji ponadpaństwowych bierze się stąd, że suwerenne państwa narodowe delegują część własnych zasobów decyzyjnych na wspólny ponadpaństwowy szczebel;
Państwo jest źródłem prawomocności w transferze władzy lub sankcjonowaniu nowych władz, zarówno poprzez uzgodnienia między państwami tworzące i podtrzymujące różnorakie formy międzynarodowego zarządzania, jak i poprzez konstytucyjne ustalenie na obszarze własnego terytorium stosunków władzy pomiędzy szczeblem centralny, regionalnym i lokalnym, a także publicznie uznanym zakresem władzy prywatnych instytucji społeczeństwa obywatelskiego;
Relacje pomiędzy obywatelami a suwerennym państwem narodowy są trojakiej natury: obywatele są zbiorowym, suwerennym twórcą władzy państwowej, są potencjalnie zagrożeni przez zorganizowaną siłę i przymus struktur państwowych i są zależni od usług i świadczeń organizowanych przez państwo
Funkcje ekonomiczne:
Państwo musi gromadzić środki finansowe, by zapewnić obywatelom świadczenia i usługi;
Stabilizacja i stała ochrona warunków brzegowych, w ramach których sprawne funkcjonowanie gospodarki rynkowej jest w ogóle możliwe, warunkami tymi są: ochrona własności prywatnej, pilnowanie reguł gry transakcyjnej na rynku, ściganie nadużyć gospodarczych, kontrolowanie inflacji i dążenie do redukcji stopy bezrobocia;
Rynki i firmy nie mogą istnieć bez chroniącej je władzy publicznej;
Funkcje społeczne:
Zabezpieczenie socjalne;
Bezpieczeństwo obywateli;
Uprawianie polityki społecznej i egzekwowanie prawa;
Państwa narodowe są głównym regulatorem mobilności siły roboczej w skali globalnej;
Trzy zasadnicze efekty społeczne wynikające z realizacji tych funkcji w obrębie państwa narodowego:
Stabilizacja oczekiwań społecznych wobec państwa;
Tworzenie nierynkowych źródeł szans życiowych;
Możliwość kompensacji wobec tych, którzy nie radzą sobie w zmieniającej się rzeczywistości;
Funkcje kulturowe:
Państwo nie może istnieć bez kultury, choć kultura narodowa może przetrwać bez bytu państwowego, o czym świadczy choćby los polskiej kultury narodowej pod zaborami;
Kreowanie tożsamości obywatelskiej, poczucia przynależności do wspólnoty, wobec której ma się obowiązki, ale zarazem poprzez którą realizuje się swoje prawa ludzkie i obywatelskie;
Otwartość państwa narodowego i częsta ekspozycja obywateli jednego państwa na „obcych” wydobywa tę partykularną tożsamość obywatelską, poprzez którą jednostki w interakcjach międzynarodowych są oznaczane i stereotypizowane;
[ Podsumowanie ]
Państwo narodowe nie zniknie w trzeciej fali globalizacji, spełnia bowiem pewne trwałe funkcje, które są także jednym z warunków wstępnych globalizacji na arenie ekonomicznej.
Westfalski model suwerenności państwowej wykazuje coraz większą anachroniczność i spycha państwa tkwiące w tym modelu na peryferie coraz bardziej integrującego się świata.
Rozdział
7
[Problem tożsamości społecznej: kosmopolityzm vs. lokalizm
]
Homogeniczność kulturowa staje się coraz bardziej problematyczna: kultury narodowe stanowią zaledwie składniki zbioru kultur, w których ludzie uczestniczą z różnych powodów. Kultury kosmopolityczne i narodowe oddziałują na siebie.
Tożsamość – odpowiedź na pytanie „Kim jestem?”, definicja i interpretacja samego siebie, źródło zindywidualizowanych znaczeń, jakie przypisuje się sobie i swoim relacjom ze światem społecznym, proces konstrukcji znaczeń na podstawie pewnych atrybutów kulturowych (np. język, religia), którym przypisuje się priorytetowe znaczenie.
S.Hall – wyróżnił 3 etapy wyłaniania się tożsamości:
1.Podmiot oświeceniowy (XVIII wiek): był względnie spójny, zbudowany na koncepcji jednorodnej, samoświadomej jednostki, działającej w sposób racjonalny, koncepcja związana z „myślę, więc jestem” (Cogito ergo sum – Kartezjusz) „wątpię, więc jestem”;
2.Podmiot socjologiczny (XIX – XX wiek): „uspołecznione ja” – funkcjonuje w dobrze zorganizowanym społeczeństwie, jednostka musi mieć odniesienie, znaczący „inny” – rodzina, rodzeństwo, bliscy, podmiot inkorporuje wartości dominujące w danym społeczeństwie, w danej kulturze a odrzuca wszystkie inne;
3.Podmiot zdecentralizowany (fragmentaryczny): podmiot ponowoczesny, jednostki nowoczesne są zdecentralizowane, bo pełnią wiele ról i żyją na różnych obszarach, zbudowany z wielu dynamicznych tożsamości walczących o pierwszeństwo, podmiot zaangażowany w wiele działań;
Tożsamość osobnicza – kształtowana przez relacje z innymi ludźmi, najpierw w rodzinie, w procesie wczesnej socjalizacji, później – w grupie rówieśniczej, a w końcu poprzez wchodzenie w rozmaite role społeczne i zawodowe w życiu dorosłym.
Podział tożsamości ze względu na wpływ kultury:
Tożsamość przypisana – nie wybieramy jej, a jest nam dana (przez naturę lub przez otoczenie społeczne), najbardziej podstawowa, bo na nich budowana jest w późniejszym okresie tożsamość nabyta;
Tożsamość nabyta - to rezultat interakcji społecznych, np. tożsamości religijne, zawodowe, czy polityczne;
Tożsamość osobowa – odnosi się do pojedynczego człowieka;
Tożsamość kolektywna – zależy od przynależności do jakiejś grupy;
Role społeczne – określane są przez instytucje społeczne.
Tożsamości osobnicze – tworzone przez poszczególnych ludzi.
Tożsamość narodowa:
Definiowanie i interpretowanie siebie w kategoriach szerszej wspólnoty, która ma cechy narodu;
Problem z określeniem pojęcia narodu;
Polityczna koncepcja narodu:
Odnosi się do pojęcia obywatelstwa, naród tworzą równi obywatele zjednoczeni w ramach państwa, którego jurysdykcja odnosi się do pewnego, ściśle określonego terytorium;
Naród w sensie politycznym nie może istnieć bez państwa, to zbiorowość ludzi zamieszkujących ściśle określone terytorium (ojczyzna), kontrolowane przez wyłonione w tej wspólnocie struktury władzy;
Zbiorowość funkcjonująca w ramach zintegrowanej ekonomii i wspólnego podziału pracy;
Jej członkowie cieszą się równymi prawami;
Łączy ich też wspólna historia i dziedzictwo kultury duchowej i materialnej;
Etniczna koncepcja narodu:
Odległe echo więzi plemiennych, które w zamierzchłej przeszłości były potężnym czynnikiem formowania tożsamości osobniczej;
Biologiczny związek, urodzenie i genealogia z pewną wspólnotą przodków;
Tożsamość narodowa formowana przez kryteria ściśle etniczne jest czynnikiem podcinającym społeczeństwo obywatelskie;
[ Radykalna zmiana społeczna a tożsamość ]
Formowanie się tożsamości odbywa się w sposób płynni i niemal zrutynizowany, kiedy zmiany społeczne są powolne i ewolucyjne, a dana społeczność ma charakter zamknięty lub jest w jakiś sposób izolowana od świata zewnętrznego.
Trzecia fala globalizacji wnosi do wspólnot lokalnych trzy zjawiska w sposób istotny naruszające ukształtowane wcześniej i stabilne w czasie poczucie tożsamości, a mianowicie relatywizację, fragmentację i detradycjonalizację.
Relatywizacja:
Otwarcie się wspólnoty lokalnej na świat zasadniczo zmienia perspektywę, w której jednostka lokuje zarówno siebie, jak i swoje otoczenie społeczne;
Dramatycznie zwiększa się liczba punktów odniesienia, jak i ich zakres, dzięki którym jednostka definiuje siebie i innych;
Upowszechniająca się świadomość istnienia wielości systemów politycznych, wielości kultur i społeczeństw, znajdujących się w zasięgu ręki, prowadzi do relatywizacji relacji z własną wspólnotą narodową, traktowaną wcześniej jako naturalne i jedyne otoczenie społeczne kształtujące tożsamość jednostki;
Globalizacja sytuuje społeczeństwa w szerszym kontekście, co prowadzi do relatywizacji zarówno społeczeństw jako całości, jak i żyjących w nich indywidualnych jednostek ludzkich;
Relatywizacja – stałe porównywanie siebie do szerszych punktów odniesienia, utrata „absolutnego” punktu odniesienia i uświadomienie sobie, że własna tożsamość, a także sposób funkcjonowania otoczenia społecznego jest konstrukcją kulturową, a nie uniwersalnym, absolutnym i niezmiennym sposobem funkcjonowania jednostek w zbiorowości i samych zbiorowości ludzkich;
Fragmentacja:
Globalizacja jest czynnikiem fragmentacji rzeczywistości społecznej, która wcześniej była w miarę spójna i funkcjonalnie zintegrowana;
Fragmentacja towarzysząca globalizacji narusza dotychczasowe tożsamości indywidualne i grupowe dlatego, że w życiu człowieka pojawia się wielość punktów odniesienia, przedtem ograniczonych bądź to zamkniętym państwem narodowym;
Fragmentacja rzeczywistości społecznej prowadzi do fragmentacji tożsamości osobniczych;
Mechanizm obronny przed sfragmentaryzowanymi tożsamościami wywołuje dalszą fragmentację otoczenia społecznego jednostki;
Proces fragmentacji jest równoważony wzrastającym znaczeniem identyfikacji lokalnych;
Formowanie tożsamości kosmopolitycznej („obywatel świata”);
Detradycjonalizacja:
Proces uświadamiania sobie, iż to, co wynika z tradycji, nie jest trwałą i niezmienną częścią „naturalnego” środowiska społecznego, lecz jest konstruktem kulturowym, podlegającym historycznym fluktuacjom;
Proces stopniowego wygaszania wpływu tradycji na to, jakie dzisiaj ludzie mają wierzenia, jak postępują, do czego dążą i jaki sens nadają tym dążeniom;
Część składowa modernizacji;
Giddens: emancypacja ludzkości z ograniczeń nakładanych przez przeszłość;
Przyczyna powstawania różnorodnych „tożsamości substytucyjnych”, wypełniających próżnię po erozji tożsamości formowanych przez tradycję, np. tożsamości społeczne formujące się w środowiskach subkulturowych czy kontrkulturowych
Te trzy zjawiska naruszają poczucie tożsamości jednostek i grup tylko wtedy, gdy globalizacja dociera na poziom tradycyjnych wspólnot lokalnych, wcześniej względnie izolowanych od reszty świata, ale także wówczas, gdy dotyczy ona zbiorowości wysoce zurbanizowanych, heterogenicznych kulturowo i kosmopolitycznych wobec własnej historii i tradycji.
[ Kryzys tożsamości ]
Problem kryzysu tożsamości w wymiarze indywidualnym:
Deficyt tożsamości – nieadekwatna definicja siebie, brak przywiązania do określonych wartości i celów, typowe zjawisko wśród wchodzącej w dorosłe życie młodzieży, która z jednej strony kwestionuje swoją dotychczasową tożsamość, a z drugiej kwestionuje zastany świat dorosłych i wykazuje skłonności do poszukiwania nowych źródeł sensu, spełnienia i wartości. Współistnienie
Konflikt tożsamości – współistnienie wielości definicji własnego ja wewnętrznie niespójnych lub nawet sprzecznych wzajemnie, silne przywiązanie do pewnych wartości lub celów życiowych, jednakże niektóre z nich nie dadzą się pogodzić, bo wymagają zaangażowania niespójnego z innymi celami, równie ważnymi dla jednostki;
Problem kryzysu tożsamości w wymiarze grupowym:
Kryzys racjonalności – systemowi administracyjnemu nie udaje się spełnić nakazów sterowania, jakie przejął od systemu gospodarczego, dezorganizacja pewnych dziedzin życia;
Kryzys uprawomocnienia – systemowi uprawomocnień nie udaje się utrzymać pożądanego poziomu lojalności mas, jego podłożem jest kryzys motywacji;
Kryzys motywacji – rozbieżność między zgłaszanym przez państwo i system zatrudnienia zapotrzebowaniem na motywy a motywacjami, jakich dostarcza system społeczno-kulturowy;
Kryzys legitymizacyjny – obok starych lojalności pojawiają się nowe, stanowiące rezultat zaburzeń społecznych i przetasowań na szczytach władzy, a obok starych celów grupowych pojawiają się nowe, będące skutkiem otwarcia nowych możliwości działania powstałych po przesileniu politycznym;
Globalizacja pogłębia deficyt tożsamości grupowej;
Gubią się motywacje do działania w sferze publicznej, uszczerbku doznaje lokalny zasób sensów zbiorowych;
Wszystko to jest wzmacniane przez relatywizację politycznych wspólnot narodowych;
[ Skutki kryzysu tożsamości ]
Jednostki doświadczające tego stanu odznaczają się na ogół takimi cechami, jak anomia (dezorientacja aksjologiczna), niestabilne zainteresowania i dążenia, nawrotowe poczucie pustki, lek, zniechęcenie, depresja, niepewność, wrogość wobec włądzy i autorytetów. Utrata sensu życia;
W wymiarze kolektywnym skutki deficytu tożsamości kończą się na ogół rozpadem grupy, której cele stały się w radykalnie zmienionym kontekście bezprzedmiotowe;
Rozłam i odejście z grupy tych jej członków, którzy czują się „zdradzeni” i „oszukani” przez proces usuwania konfliktu;
[ Podsumowanie ]
Dwie odmienne drogi przezwyciężenia kryzysu tożsamości:
Ucieczka do przodu, definitywne porzucenie starych tożsamości na rzecz nowych, wynikających z pełnego, pragmatycznego przystosowania się do warunków globalizującego się świata;
Powrót to źródeł, czyli porzucenie aktualnych tożsamości znajdujących się w kryzysie, ale na rzecz takich tożsamości znajdujących się w kryzysie, ale na rzecz takich tożsamości wydobywanych z zasobu lokalnej tradycji, które przywracają rozpadającą się strukturę sensów i trwale stabilizują przestrzeń aksjologiczną wokół jednostki;
W wyniku globalizacji osłabieniu ulega jeden z istotnych instrumentów funkcjonowania państwa narodowego, a mianowicie mobilizowanie obywateli, członków wspólnoty politycznej określonego państwa, wokół celów i wartości formułowanych – na poziomie państwa narodowego – przez jego elity prawomocnej władzy i moralnego autorytetu.
Rozdział 8
[
Globalne nierówności społeczne ]
W skali globalnej problem nierówności społecznych nie podlega jedynie na tym, że jedni mają mniej, a inni więcej, ani nawet na tym, że istnieją na świecie rejony chronicznej nędzy. Problem polega na tym, że obok bogactwa przekraczającego wyobraźnię, istnieje śmierć głodowa, która zbiera bogate żniwo. Świat nie jest w stanie zaspokoić nawet najbardziej podstawowych potrzeb, takich jak odpowiednie schronienie, czysta woda i wyżywienie na elementarnym poziomie.
Nierówności społeczne – nie są tym samym co zróżnicowania, odnoszą się do pewnego rodzaju relacji między ludźmi, a mianowicie relacji wertykalnych, pozwalających hierarchizować poszczególne osoby ze względu na pewną stopniowalną cechę (np. dochód lub wykształcenie). Są legitymizowane na podstawie jakiejś normy sprawiedliwości społecznej, które są konstruktem określonej kultury i tradycji.
Norma egalitarna – podstawa do roszczeń, aby rozpiętości pomiędzy najniższymi szczeblami nierówności a szczeblami najwyższymi nie były zbyt duże.
W polityce zaowocowała pojęciem obywatelstwa, a w praworządnych systemach demokratycznych przyniosła równość obywateli wobec prawa oraz wobec możliwości korzystania z procedur wyłaniania władz (bierne i czynne prawo wyborcze).
W kulturze doprowadziła najpierw do zlikwidowania analfabetyzmu, a później do obowiązkowego, powszechnego i bezpłatnego nauczania na poziomie podstawowym.
W wymiarze społecznym przyczyniła się do powstania państwa opiekuńczego oraz emancypacji politycznej i społecznej warstw wcześniej wykluczonych z życia publicznego, głównie kobiet i mniejszości etnicznych.
W wymiarze ekonomicznym uprawomocniła redystrybucję bogactwa zmniejszającą niepewność jutra i upośledzenie ekonomiczne warstw najniższych.
Nierówności społeczne mogą być legitymizowane przez normę merytokratyczną.
Zróżnicowania – mogą mieć charakter horyzontalny i odnosić się do takich odmienności między ludźmi, których w żaden sposób nie można przedstawić w formie hierarchii.
[ Marginalizacja, wykluczenie i bieda w perspektywie globalnej ]
Globalizacja, tworząc nowe wartości, doprowadziła jednocześnie do kształtowania się nierówności społecznych, a w konsekwencji także do marginalizacji społecznej i wykluczenia.
Perspektywa globalna – ustalenie, w jaki sposób w skali świata kształtuje się drabina nierówności społecznych, gdzie kumulują się regiony nędzy, a gdzie bogactwa, jakie rejony świata znajdują się na marginesie globalnej wymiany dóbr, usług i informacji i wreszcie – jakie regiony świata można by uznać zasadniczo za wykluczone z globalnej polityki, gospodarki i globalnego obiegu dóbr kultury.
Perspektywa regionalna – ustalenie, które kraje danego regionu świata kumulują nierówności regionalne i są w istocie zmarginalizowane w skali regionalnej i wykluczone z regionalnej areny politycznej, kulturowej i gospodarczej (np. Kuba w Ameryce Łacińskiej czy Korea Północna w Azji).
Perspektywa krajowa – znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie segmenty społeczeństwa zajmują na drabinie nierówności pozycję na tyle upośledzoną, że prowadzi to do ich marginalizacji, a w konsekwencji – do wykluczenia z aktywności politycznej, itd.
Perspektywa lokalna – określenie, którzy członkowie społeczności lokalnej nie uczestniczą w jej życiu politycznym i kulturowym, bądź też znajdują się na marginesie ekonomicznym, czyli nie biorą aktywnego udziału w życiu gospodarczym.
Indyferentność – ludzie tacy nie chcą uczestniczyć w życiu politycznym lub ekonomicznym dlatego, że albo nie uznają tych dziedzin za istotne dla własnej pomyślności, albo też inaczej definiują to, co zwykło się uznawać za udane i zasobne życie. Kraje indyferentne politycznie nie uczestniczą lub ograniczają uczestnictwo w ponadnarodowych strukturach politycznych, ponieważ dominuje w nich przekonanie, że w taki właśnie sposób lepiej zabezpieczą swoje interesy narodowe.
Wykluczenie społeczne – sytuacja, w której ludzie, grupy lub narody chcą uczestniczyć w życiu szerszej zbiorowości, ale nie wiedzą, w jaki sposób to uczynić, albo też na drodze prowadzącej do ich uczestnictwa stoją przeszkody, których własnymi siłami nie są w stanie pokonać.
Wykluczenie i marginalizacja kulturowa – zjawisko opierające się na tym, że nie można uczestniczyć w życiu kulturowym, które wymaga wyższych niż posiadane kompetencji poznawczych, które są ściśle związane z poziomem uzyskanego wykształcenia.
Wykluczenie w sferze ekonomicznej – minimum socjalne + minimum biologiczne są niezaspokojone.
[ Rozmiary zjawiska – próba diagnozy ]
Nierówności ekonomiczne a marginalizacja i wykluczenia społeczne:
2,8 mld ludzi żyje za mniej niż 2 dolary dziennie;
Wzrost rozpiętości dochodowych między krajami zamożnymi i biednymi;
Na peryferiach globalizacji znajduje się około 80% ludności świata;
Globalizacja przyczynia się do pogłębiania globalnych nierówności ekonomicznych oraz do zwiększania się liczby zmarginalizowanych i wykluczonych w krajach najmniej rozwiniętych;
Powoduje także, że w krajach najbiedniejszych upowszechnia się konsumpcyjny model życia klas średnich krajów z centrum;
Polaryzacja dochodów i konsumpcji – odnosi się do zjawiska zaniku średnich dochodów na rzecz zwiększania się dochodów poniżej i powyżej średniej;
Globalizacja na szczeblu peryferyjnym przyczyniła się zarówno do polaryzacji dochodów i poziomów konsumpcji, jak i do wzrostu odległości pomiędzy poszczególnymi szczeblami lokalnych drabin nierówności;
Globalne nierówności kulturowe:
Zasięg globalnego obiegu dóbr kultury uzależniony jest od kilku czynników: technicznych środków przekazywania oraz odbioru dóbr i wartości kultury, kompetencji poznawczych potencjalnych odbiorców dóbr kultury, przenikalności granic państwa narodowego;
Jeśli w jakimś obszarze brakuje technicznych środków odbioru dóbr i wartości kultury znajdujących się w globalnym obiegu, to obszar ten jest wykluczony z owego obiegu;
Globalna geografia wolności politycznej:
Ludzie wolni mają większą szansę na wyrwanie się z marginalizacji i wykluczenia niż ludzie zniewoleni i pozbawieni praw politycznych i swobód obywatelskich;
Wolność polityczna i swobody obywatelskie, stanowiące istotę trzeciej fali demokratyzacji, nie wyeliminowały nędzy i głodu, ale mimo swego globalnego zasięgu nie zmyły także z powierzchni świata obszarów zniewolenia;
Nierówności a globalna przestępczość zorganizowana:
Populacje zmarginalizowane i wykluczone mają przed sobą wyłącznie albo pasywnie czekać na pomoc z zewnątrz albo korzystać z nadarzających się okazji;
Szara strefa gospodarcza;
Różnice między etycznym a utylitarystycznym wymiarem ludzkich zachowań pojawiają się z reguły powyżej pewnego minimalnego poziomu zaspokojenia potrzeb podstawowych, o czym świadczą zachowania ludzi w ekstremalnych warunkach przetrwania;
Brak perspektyw umożliwiających wyjście z trudnej sytuacji skłania część ludzi wykluczonych do poszukiwania alternatywnych rozwiązań w obszarze zorganizowanej przestępczości;
[ Podsumowanie ]
Państwa należące do rdzenia procesów globalizacyjnych mają z reguły charakter opiekuńczy, czyli pewna istotna część dochodu narodowego podlega redystrybucji wynikającej z lokalnych priorytetów polityki społecznej – celem redukcja nierówności społecznych.
Geografia biedy pokrywa się w znacznym stopniu z podziałem na rdzeń, półperyferie i peryferie. Globalizacja zwiększa kontrasty między centrum a peryferiami.
Rozdział 9
[
Fundamentalizm jako reakcja na globalną zmianę ]
Fundamentalizm może być interpretowany jako społeczna reakcja na globalną zmianę świata.
Cechy fundamentalizmu:
Dziecko globalizacji;
Reakcja na globalizację i jednocześnie sposób jej wykorzystywania;
Reakcja na detradycjonalizację, obrona tradycji w klasyczny sposób – przez odwołanie się do rytualnej prawdy, w zglobalizowanym świecie, który odwołuje się do rozumu;
W niektórych kulturach zjawisko endogeniczne, trwale zakorzenione w niektórych społecznościach lokalnych;
Dla fundamentalisty współczesność jest zagrożeniem, dlatego, że nie rozpoznaje prawdy absolutnej, której on jest depozytariuszem;
„złoty wiek” dopiero nadejdzie, kiedy prawda absolutna w końcu zatriumfuje;
Jest tak głęboko zaangażowany w jakąś prawdę, że czyni zbędnym pytanie o jakąkolwiek inną prawdę – zawsze szczegółowy, a nie uniwersalny;
Dla fundamentalisty tylko jego „prawda absolutna” jest integralnie związana z dobrem;
Fundamentalista obrońcą tradycji przed erozją, która grozi ze strony współczesnego świata;
Współczesny fundamentalizm przybiera najczęściej formę ruchu społecznego lub sekty w ramach szerszej wspólnoty aksjologicznej, która w opinii inicjatorów wymaga radykalnej naprawy (może powstać odgórnie lub oddolnie);
Cechy fundamentalizmu o charakterze religijnym:
Reaktywność i obronność – reakcja na postępującą sekularyzację i relatywizm, forma obrony przed utratą wyznawców na skutek tych procesów;
Selektywność – selekcjonuje i przetwarza poszczególne elementy tradycji, akceptuje i przyswaja sobie selektywnie pewne elementy nowoczesności, selekcja pewnych konsekwencji nowoczesności, które ogniskują ich opozycję;
Moralny manicheizm – ta część świata, która znajduje się poza ruchem fundamentalistycznym jest skażona, grzeszna i skazana na potępienie;
Absolutyzm i nieomylność – selektywnie dobrane elementy np. Koranu są dosłownym i absolutnym źródłem prawdy i są nieomylne w każdym szczególe;
Millenaryzm i mesjanizm – dobro zwycięży z siłami zła, sprawiedliwość zostanie wymierzona, Mesjasz, bla bla;
Uprzywilejowanie i członkostwo – członkowie ruchu fundamentalistycznego należą do „wybranych”;
Ostro zarysowane granice;
Autorytarna organizacja wewnętrzna – źródłem władzy i prawdy jest przywódca;
Regulacja zachowania – członków ruchu fundamentalistycznego obowiązują ściśle określone reguły zachowania, których przestrzeganie pozwala zachować „czystość duchową”
[ Przyczyny fundamentalizmu ]
Reakcja na marginalizację społeczną i wykluczenie;
Fundamentalizm obiecuje większą równość, powoduje obniżenie aspiracji konsumpcyjnych i w konsekwencji rozładowuje frustracje i napięcia (hipoteza ekonomiczna);
Próba zlikwidowania kompleksu niższości wobec cywilizacji zachodniej, próba odzyskania godności i poczucia własnej wartości poprzez „powrót do źródeł” lokalnej tradycji i religii, co w uniemożliwiałoby supremację technologiczną Zachodu (hipoteza kulturowo-cywilizacyjna);
Wzmocnienie normatywnych podstaw kultur lokalnych w zderzeniu cywilizacyjnym;
Potrzeba przewidywalności, która mogła być zaspokojona poprzez powrót do świata bardziej znanego i zrozumiałego od tego, który przynosi globalizacja (hipoteza modernizacyjna);
Fundamentalizm, poprzez tworzenie silnie zintegrowanych środowisk lokalnych, jest sposobem na eliminację zjawiska wykorzenienia społecznego (hipoteza komunitarna);
[ Hipoteza socjopsychologiczna ]
Próba odczytania pewnego aspektu powstawania syndromu fundamentalistycznego jako reakcji na postępy globalizacji;
Konwersja fundamentalistyczna – głęboka przemiana, przewartościowanie jednostkowej percepcji rzeczywistości społecznej, mechanizmów nią rządzących, a także kryteriów jej oceny;
Próba odpowiedzi na pytanie, czy globalizacja może być uznana za czynnik, który w perspektywie jednostkowej można by interpretować jako przyczynę fundamentalistycznej konwersji;
[ Fundamentalistyczna i pragmatyczna presja na państwo narodowe ]
Globalizacja ogranicza stopniowo prerogatywy państwa narodowego, przede wszystkim w jego wymiarze gospodarczym;
Wywiera presję w kierunku modernizacji, jeśli państwo narodowe chce się wydobyć;
Dwa rodzaje presji na państwo narodowe: presja fundamentalistyczna (odnosi się do charakteru państwa i podstawy normatywnej) i pragmatyczna (zogniskowana na kształtowaniu priorytetów makropolityki);
Reakcja fundamentalistyczna wykazuje tendencje do promowania własnego zestawu podstawowych wartości jako podstawy normatywnej całego nowego ładu społecznego;
[ Podsumowanie ]
Osiem tez charakteryzujących fundamentalistyczną reakcję na kryzys tożsamości i ruchy społeczne:
Reakcja fundamentalistyczna – odwołuje się do selektywnego zestawu wartości;
Ów selektywny zestaw wartości jest zestawem dogmatów założycielskich, nie podlegających racjonalnemu osądowi i dyskusji pod rygorem wyłączenia poza nawias ugrupowania;
Redukcji ulega kryzys tożsamości;
Dogmaty założycielskie konstytuują nową tożsamość członków ruchu;
Zwolennicy owego zestawu dogmatów założycielskich mają dychotomiczną wizję rzeczywistości społecznej;
Ugrupowanie o charakterze fundamentalistycznym zwykle pojawia się na poziomie pośrednim, a później indukuje zwolenników na poziomie mikrospołecznym;
Ruchy fundamentalistyczne wyrastające z odmiennego zestawu dogmatów założycielskich nie jednoczą się, dla każdego bowiem z nich oznaczałoby to odstąpienie od absolutnego charakteru ich szczególnych dogmatów założycielskich;
Ruchy fundamentalistyczne są w swej istocie antydemokratyczne i antypluralistyczne;
Rozdział 10
[
Wnioski z przeszłości i spekulacje na początek wieku ]
Zmierzch reżimów autorytarnych i ostateczne zwycięstwo poliarchii, w których świat społeczny urządzony jest według reguł liberalno-demokratycznych;
Nadal większość ludności świata nie cieszy się swobodami obywatelskimi funkcjonującymi w kręgu euroatlantyckim, a znaczna ich część – zwłaszcza w świetle islamu – odrzuca je i definiuje odmienne prawa i obowiązki jednostki wobec społeczeństwa i państwa;
Spora część krajów spoza obszaru euroatlantyckiego poszukuje swej tożsamości w dzisiejszym globalizującym świecie nie tyle poprzez imitację zachodnich wartości, co raczej przez opozycję wobec tych wartości;
Państw narodowych jest dziś więcej, ale ich suwerenne decyzje w sferze ekonomicznej, politycznej i militarnej są coraz bardziej ograniczane wobec postępującej współzależności dzisiejszego świata;
Jeśli legitymizacja władzy nie będzie umocowana na poziomie państwa narodowego, to mieć będziemy do czynienia albo z powrotem do fazy imperialnego podziału świata, charakterystycznego dla drugiej fali globalizacji, albo też do separatyzmów lokalnych, które mogłyby doprowadzić do oddolnego rozpadu państw narodowych;
Zmierzch epoki egoizmów narodowych, a w konsekwencji – zmierzch definiowania interesu narodowego jedynie w kategoriach doraźnych korzyści uzyskiwanych kosztem eksploatacji innych krajów;
Świat jest coraz bardziej współzależny, a najbardziej uderzającą ilustracją wzrastającej współzależności są kwestie powstania ekologicznych zagrożeń globalnych i przeciwdziałania im;
Globalna gospodarka, oplatająca świat siecią więzi handlowych i kooperacyjnych, które raczej gęstnieją niż zanikają;
Układ porządku światowego w coraz mniejszym stopniu zależy od potencjału ludnościowego i militarnego, a w coraz większym – wyznaczany jest potencjałem gospodarczym oraz zaawansowaniem technologicznym i naukowym;
Podział świata na rdzeń, półperyferie i peryferie;
Jeśli globalizacja nie zostanie zdemokratyzowana, to sama demokracja będzie stopniowo traciła istotność nawet w tym wymiarze, w którym zdawała się być wynalazkiem najlepszym z możliwych, a mianowicie podwójnej legitymizacji struktur władzy;
Wzrastająca konkurencja na arenie ekonomicznej zmuszać będzie wiele państw narodowych do jednoczenia wysiłków, aby tej konkurencji sprostać i aby utrzymać swój uprzywilejowany status w międzynarodowym podziale pracy;
W kontekście globalizacji Polskę można zaliczyć do krajów półperyferii – będzie ona przesuwała się do krajów centrum;
Unia Europejska znajdzie naśladowców wśród krajów poza Europą;
Globalizacja nie zostanie powstrzymana, będzie postępować dalej, a bez nas biegłaby przeciw nam;