ADAM STANISŁAW NARUSZEWICZ SATYRY (BN) oprac. Stanisław Grzeszczuk

śYCIE I TWÓRCZOŚĆ NARUSZEWICZA

SATYRA JAKO GATUNEK LITERACKI

Ogólna charakterystyka twórczości satyrycznej

- satyra: nazwa pojedynczego gatunku lit., czyli gawędy satyrycznej

pierwiastek satyryczny jest tu czynnikiem konstytutywnym

- satyra: jakoś ideowo-artystyczna, będąca wyrazem krytycznej, negatywnej postawy pisarza wobec

istniejącej rzeczywistości

funkcje: polemiczne, wychowawcze

obraz świata o rysach wykrzywionych, przejaskrawionych, akcentując strony śmieszne i

godne pogardy

uŜywa parodii, groteski, karykatury

Dwojakie zadania i kształt literacki satyry

- krytyka + program pozytywny, moralizatorstwo i dydaktyka

- krytyka rzeczywistości sprzyja realistycznej obserwacji obyczaju, typów ludzkich, problemów

politycznych, stosunków międzyklasowych; ale chodzi nie o same przedstawienie zjawisk, ale o ich

ocenę i refleksję

- pierwiastki konstytuujące satyrę: dydaktyczny, liryczny (uczucie autora), epiczny (opowiadanie o

zdarzeniu, obrazowa char. postaci) w dobrej satyrze muszą być wykorzystane w odpow. proporcjach

Adres społeczny satyr

- gawędę satyryczną wprowadził w XVII w. Krzysztof Opaliński, rozwijała się w oświeceniu

(Krasicki), a potem zaczęła zanikać

powstała dzięki zamierzeniom reformatorskim

satyrycy dąŜyli do usunięcia naduŜyć i niesprawiedliwości, a nie do gruntownych

przekształceń społecznych

skierowane nie przeciw ludziom, ale przeciw wadom (umiarkowane tendencje reformatorskie)

Kryzys gawędy satyrycznej i jego źródła

- satyrycy musieli zabiegać o względy szlachty, by ich działania reformatorskie mogły przynieść

jakikolwiek skutek

- satyra wyszła z obiegu, kiedy moralizatorstwo trzeba było zastąpić konkretną walką

- kiedy pozbyła się elementów dydaktycznych, stała się zwykłym utworem artystycznym, ale

niepotrzebnym, bo funkcję realistycznego odtwarzania rzeczywistości pełniły anegdoty, gawędy

obyczajowe i powieści

PROBLEMATYKA SATYR NARUSZEWICZA

„Pionier demokracji antymagnackiej”

- tendencja satyr: wczesnooświeceniowy program naprawy państwa, krytyka anarchii i przewagi

prywaty magnatów nad ogółem (krytyka obyczajów szlacheckich, ciemnoty społ., modnej cudzoziemszczyzny i

rozpasania moralnego)

- ostrość tonu, bezkompromisowość ocen, gwałtowność ataku, gł. na magnatów i ich bezkarność

2

Rzeczpospolita pochlebców

- Pochlebstwo

ironiczny i parodystyczny opis groteskowego kraju i pałacu upersonifikowanego

Pochlebstwa

atak na przeszłość saską oraz sasko-barokowe obyczaje (panegiryzm, szlachta upodlająca się na

magnackim dworze)

cel gł.: walka z siłami anarchii, decentralizacji, zdrady narodowej, uderzenie w szlacheckich

pieniaczy, ale i ich protektorów

panegiryki są wyliczeniem spraw, które satyryk potępia

np. potępienie wojen prywatnych: Tu ojczyny ociec / LeŜy, co gdzie mógł tylko słabej ziemi dociec, /

Zabrał ją sąsiadowi, zabił sto tysięcy / Bliźnich, a nic prócz sławy nie zostawił więcej

Krytyk szlacheckich rządów i obrońca warstw pracujących

- Pochlebstwo

alegoryczne przedstawienie stosunków wewn. Rzeczypospolitej

same ozdoby [...] Były warunkiem miasto zamków i Ŝołnierzy

- Reduty

aluzja do rozbiorów: Płochość, duma, interes bal tu wieczny dają - / Skacze Polak na jednej nodze, obcy

grają

potępienie rozbawienia i beztroski stolicy w obliczu nieszczęść spadających na ojczyznę: My

tańczym, biją w bębny ogromny sąsiedzi. / Tam Mars, u nas Wenera

- obrona stanów pracujących i prowokacyjny historyzm

mówi o równości w pierwotnym społ., którą zepsuła duma

szlachcie rzuca obelgę: Ci tylko, co pracują, są obywatele (Chudy literat)

ustrój państwa szlacheckiego: Bo w Polszcze złota wolność pewnych reguł strzeŜe: / Chłopa na pal, panu

nic, szlachcica na wieŜę (Szlachetność)

W kręgu tradycji staropolskiej

- ma jednak ugodowe stanowisko wobec szlachty i magnatów

krytykował co prawda obyczaje i moralność klasy panującej, stawał w obronie ludzi pracy

ale stał teŜ na gruncie obrony feudalnego porządku, który chciał po prostu ulepszyć

- Szlachetność

apostrofa początkowa do Adama Czartoryskiego nie podwaŜa zasady szlachectwa, chce

tylko, by było oparte na cnocie i zasłudze

nie naleŜy się chełpić swym rodem, jeśli się jest hulaką i nicponiem

jego postulaty są jednak przystosowaniem do aktualnych potrzeb ideałów etycznych

staropolskich moralistów z fr. tekstu Boileau

Przeciw sojuszowi fircyków i sarmatów

- vs. sarmatyzm i zacofanie oraz kosmopolityczna kultura magnacka

istnieje między tymi dwoma postawami pewna więź

fircyk kaŜe sobie oddawać cześć niemal boską, szlachcic teŜ posiada nadmiar pychy

fircyk duŜo czyta, ale są to modne romanse, sarmata czyta kalendarze i przepowiednie

- sądy Naruszewicza są przedstawione w formie uogólniającej i typizującej

3

„Sarmatyzmu dziwy”

- niski poziom kultury i wykształcenia szkodzi samej szlachcie, ale i Polsce

- Chudy literat

dialog podobny do Krótkiej rozprawy Reja, w którym szlachcic i ksiądz wzajemnie

wyrzucają sobie nieróbstwo

„Literat” ma wąskie horyzonty myślowe, co widać w rozmowie z księgarzem (oburza się, Ŝe

historycy Powyrzucali z kronik i Wendy, i Lechy)

nie uznaje nowości gospodarczych: I bez ksiąŜek pszenice rodzi moja rola

nie interesuje go, co się dzieje na świecie, zadowala się kalendarzami

- krytykuje tych, co pozorną religijnością zasłaniają swoje łajdactwa (Reduty)

Sprzeczności oświeceniowego jezuity

- był krytyczny wobec duchowieństwa, choć bez szczegółów

dąŜył do kompromisu między starym a nowym, między religijnością i cnotą przodków a

oświeceniowymi postawami intelektualnymi i obywatelskimi

cenił wysoko staropolską religijność, a potępiał nowinki filozoficzne

- w satyrach trochę przesadzał, na co dzień był znany z liberalnego stosunku do innowierców

Bohaterowie redutowej maskarady

- niechętny był szczególnie wobec próŜniaczej młodzieŜy

była (jak sarmaci) zaprzeczeniem ideałów pedagogicznych reformatorów

stworzył typ: fircyka

- fircyk w satyrach

prawi damom jednakowe komplementy (Pochlebstwo)

arcyplotkarz (Sekret)

pyszałek ze znakomitego rodu, który pędzi Ŝywot przy kuflu (Szlachetność)

nowomodny zoil, który gani u innych to, czego sam nie zna i nie potrafi (Głupstwo)

- inne cechy młodzieŜy: karciarstwo (tylko takie boje toczy), zbytek, rozrzutność, poŜyczanie

pieniędzy, Ŝerowanie na cudzej krzywdzie

- młodzieŜ przehula kaŜde pieniądze, a szlachta jest niechętna wobec świadczeń na cele państwowe

- konwencjonalny był, jeśli chodzi o temat kobiet, mówił o zdradzie i przewrotności...

WARSZTAT SATYRYCZNY NARUSZEWICZA

Formy podawcze. Dialog

- przewaŜa tok monologu z rzadka urozmaicony dialogami i innymi walorami: epickie epizody,

charakterystyki postaci, lapidarne wypowiedzi

wykład moralistyczny (Wiek zepsuty)

przemówienie (Szlachetność)

narracja (Pochlebstwo)

- dialog samodzielnie pojawia się tylko sporadycznie (początek Chudego literata, MałŜeństwo), gł. jako

proste zestawienie dwóch monologów-kazań

- częściej występują krótkie dialogi

bierze w nich udział narrator, relacjonując dyskurs osób trzecich: odmiana monologu

bez narratora: rozmowa amatora nowości wydawniczych z księgarzem w-wskim (Chudy literat)

4

Monolog autorski i jego rodzaje

- przemówienia do konkretnej, jednostkowej lub typowej, postaci

apostrofa lub dedykacja do rzeczywistej osoby spoza utworu

do fikcyjnych postaci, równorzędnych partnerów narratora

do fikcyjnych postaci, atakowanych jako obiekty satyrycznych wycieczek

- przytoczenia wypowiedzi postaci literackich lub sfingowanych czy sparodiowanych tekstów

np. w Pochlebstwie

zmieniają perspektywę satyryczną przez dopuszczenie do głosu krytykowanych postaci,

które same się charakteryzują

- rozdwojenie narratora

zazwyczaj wykłada poglądy, ale nie ujawnia indywidualnych, własnych cech

czasem posiada cechy zobiektywizowanej postaci lit., gł. bohatera utworu

Konstrukcja satyr

- przewaga monologu autorskiego w jego róŜnych, zmiennych kształtach

satyry wiązane są przez sygnalizowany w tytule problem, rozpatrywany przy pomocy

szeregu przykładów lub opisu róŜnych wariantów krytykowanego zjawiska, dopełniany

przez moralizatorski komentarz

brak wyraźniejszych zawęźleń dramatycznych

- Chudy literat

dialogi i przytoczenia są gł. częściami składowymi monologu prymat komentarza

nieumiejętność skoncentrowania się na jednym temacie i wielość zagadnień ubocznych

Metafora na usługach satyry

- Pochlebstwo: forma snu, wędrówki „autora” w towarzystwie Prawdy po barokowej krainie

pochlebców, której opis tworzy geografię ironiczną pochlebstwa i jego róŜnych objawów

- Reduty: maskaradowa przebieranka (groteskowy wygląd postaci) i pochód (wiele postaci zupełnie od siebie

niezaleŜnych, nie połączonych Ŝadnym węzłem fabularnym); maska zakrywa prawdziwe oblicze

stypizowanych postaci (pan – gołota utrzymująca figurę w nędzy; butny junak – tchórz; poboŜniś – lichwiarz; gry

karciane i pojęcia abstrakcyjne w orszaku króla Faraona – nędza, przeklęctwo, zwada, podłość, kłamstwo)

Dalsze elementy konstrukcji. Portrety satyryczne

- brak kondensacji problemowej i artystycznej koncentracji, rozgadanie i nuŜące moralizatorstwo

- sygnalizowanie kwestii przez wyliczenie

wzbogaca problematykę, ale spłyca satyry

uzupełnia luki w narracji

z paralelizmem prowadzi do lapidarności i skrótowości oraz namiastki pointy

- portrety satyryczne i środki ich tworzenia

retoryczność monologu autorskiego statyczność postaci schar. bezpośrednio, typizacja

satyryczne pomnoŜenie ilościowe cech

Język satyr (sam nazywa go w MałŜeństwie „Słownikiem Naruszewicza”)

- nawiązuje do tradycji staropolskiej, dąŜy jednak do unowocześniania

- jędrność, wyrazistość i dosadność języka

drastyczność i rubaszność wyrasta z sarmackiej tradycji

ma walor, jeśli jest wspomagana przez obrazowość, potoczność, bystrość obserwacji, ciętość

5

Deminutywa i inne formy słowotwórcze

- deminutywa wyraŜają ironiczną dezaprobatę, drwinę, pogardę

są narzędziem karykatury

pogłębiają przeciwieństwa (np. ubóstwo literatów vs. sława, jaką dają im ich prace)

pogłos sielankowego sentymentalizmu, pozytywny i uczuciowy stosunek autora

- zgrubienia są mniej liczne

spotęgowana drwina i pogarda

efekty patetyczne

- wyrazy złoŜone z poetyki barokowej – darmostój, gryzipacierz (hipokryta), tibisolka, smaŜywiecheć...

naduŜywane przez Naruszewicza w formach karykaturalnych

narzędzie ironii i szyderstwa

obelŜywe epitety spotęgowane przez lapidarność i syntetyczność wyraŜenia

- nazwy znaczące o wydźwięku ironicznym i obelŜywym (rozrzutnikowi Ŝyjącemu na kredyt została

wioseczka PoŜyczanka i karczma Nieoddaje)

„Słownik Naruszewicza”

- wyrazy sugerujące formą i znaczeniem emocjonalne stanowisko autora – wyzwiska, przekleństwa,

połajanki (kontrast między wysokimi mniemaniami o sobie paniczyków a rzeczywistością)

- wyraŜenia wulgarne i potoczne eliminują konieczność opisu metaforycznego i przyczyniają się do

syntezy przekazywanych treści

Dwojakie właściwości składni poetyckiej satyr

- lapidarność, kondensacja

retoryczne rozczłonkowanie tekstu i rozbicie go na odrębne, niespójne fragmenty

usamodzielnienie sensu wypowiedzi w poszczególnych wersach (+ wyliczanie i szeregowanie

problemów)

paralelizm i anafora: rozwinięcie treści fragm. za pomocą paralelnego wyliczenia, moŜe ono

teŜ słuŜyć dopełnieniu omawianego problemu przez dodatkowe informacje

- aforyzmy, sentencje, stwierdzenia ogólne, przysłowia

refleksja, epicka pointa

czasem nie mają char. ogólnego, ale są logicznie związane z wywodami autora,

przyczyniając się do lakonizmu językowego

przysłowia występują w formie znormalizowanej lub są wplecione w tok narracji,

rozwinięte lub ograniczone do aluzyjnego nawiązania

barokowe środki poetyzacji: inwersja (Do Jacka Ogrodzkiego), często pogłębia ironię

- nieskładność i chaotyczność w budowie zdań, nasyconych trudnymi aluzjami, niedopracowanych

Obrazowość językowa i literacka w satyrach

- porównania

uplastycznienie i ukonkretnienie omawianej sprawy

sprowadzenie tezy do wymiarów prostych i łatwo uchwytnych

rzadko uwypuklają i potęgują tendencje krytyczne i satyryczne

- metafory

fakty i czynności abstrakcyjne ujęte w formuły odwołujące się do konkretnych skojarzeń

aktualizacja zjawisk z przeszłości, dynamizacja zjawisk statycznych

- animizacja

obdarzanie przedmiotów czy narządów samodzielnym bytem i ruchem

6

- deanimizacja

osoby ludzkie traktowane jako przedmioty

- parodia i hiperbola

gł. w Pochlebstwie i Redutach

Źródła i wzory literackie

- powszechna skarbnica tematów satyrycznych autorów greckich, rzymskich, fr. i staropolskich

typy: plotkarz, junak-samochwał, obłudnik, nieuk, pochlebca, fałszywy szlachcic, fircyk,

mędrek, skąpiec, marnotrawca, bigot, modnisia...

- gł. mistrzowie Naruszewicza: Mikołaj Boileau (koloryt polski), Mikołaj Rej, Krzysztof Opaliński,

Wacław Potocki

Barokowe tradycje Naruszewicza

- Maciej Kazimierz Sarbiewski był dla niego wzorem

retoryczność, patos satyrycznych oskarŜeń, aforystyczna lapidarność, fikcja poetycka, figury

stylistyczne

teoria 3 funkcji mowy: pouczanie, wzruszanie i sprawianie przyjemności

- potępiał sasko-barokowy panegiryzm i słuŜalstwo, ale przejął wiele barokowych środków wyrazu:

dziwaczności składniowe, inwersje, neologizmy, złoŜenia, anafory, paralelizm, antytezy, koncepty

w stylu „pałacu Pochlebstwa”, alegorie, personifikacje

I. Sekret, II. Szlachetność, III. Głupstwo, IV. Wiek zepsuty, V. Pochlebstwo, VI. Chudy literat,

VII. Reduty, VIII. MałŜeństwo