PSYCHOLOGIA PAMIĘCI I UCZENIA ćw. nr 3

Temat: Zniekształcenia pamięci

Piotrowska, A. (2005). Rzekome wspomnienia – czy ufać swojej pamięci? W: E. Czerniawska (red.). Pamięć. Zjawiska zwykłe i niezwykłe (s.125-136). Warszawa: WSiP.

Pamięć i przechowywane w niej treści to:

• ogólna wiedza,

• jednostkowe, autobiograficzne wspomnienia, dzięki którym:

- kształtujemy i podtrzymujemy poczucie własnej tożsamości!

W odniesieniu do osobistych wspomnień nasza pamięć ma charakter konstruktywistyczny (a nie kopiujący), a czasami wręcz twórczy!

Przykład badania:

• Loftus – Bugs Bunny (z wytwórni Warner Brothers) w Disneylandzie.

W naszych wspomnieniach mogą pojawiać się:

• błędy i zniekształcenia – normalna cecha pamięci

• fragmenty/całe wspomnienia fałszywe – których w rzeczywistości nie doświadczyliśmy!

Fałszywe wspomnienia

W latach 90. zaczęto stawiać pytania o:

? możliwości implantowania, wdrukowania rzekomych wspomnień (traktowanych przez jednostkę jako wspomnienia realnych zdarzeń).

Przyczyniła się do tego narastająca liczba przypadków, kiedy ludzie w trakcie terapii przypominali sobie, że doświadczyli molestowania seksualnego w dzieciństwie:

• część z tych wspomnień odpowiadała prawdzie (wg. psychoanalityków => wyparcie),

• w wielu innych przypadkach wspomnienia okazywały się fałszywe!

• 1992 r. – założenie w USA Fundacji Syndromu Fałszywej Pamięci – grupującej niesłusznie oskarżonych przez swoje dzieci rodziców;

• psychologowie (np. Loftus) byli wzywani przed sąd, aby ocenić, czy w danym przypadku można polegać na zeznaniach świadków.

Procedury wywoływania fałszywych wspomnień

Schemat Loftus

• badani oglądają film/serię slajdów ukazujący pewne zdarzenie,

• słyszą krótki komentarz i/lub udzielają odp. na pyt.

- w komentarzu/treści pytań zawarte są fałszywe sugestie, wprowadzające mylne informacje,

• dokonywany jest pomiar pamiętania zdarzenia.

Dokonano ponad 200 takich eksperymentów z udziałem ponad 20 000 ludzi.

Wyniki:

• uzyskano liczne potwierdzenia włączania przez badanych sugerowanych treści do wspomnień przebiegu zdarzenia!

Analogia do badań Włodarskiego i współpracowników nad możnością wywoływania zniekształceń treści obrazowych przez wprowadzone uzupełnienie werbalne:

• możność wywoływania zniekształceń wyznaczanych treścią komentarza!

Loftus – autorka I eksperymentu dowodzącego, że:

• dorosłej osobie można zaimplantować całe wspomnienie dotyczące przykrego zdarzenia, które rzekomo miało miejsce w dzieciństwie – „Zagubiony w centrum handlowym”;

- co czwarty badany dorosły „przypominał” sobie o rzekomo przeżytym zagubieniu!

Hyman – jego eksperyment potwierdził rezultaty uzyskane w badaniach Loftus:

• kilkanaście opisów zdarzeń, które przytrafiły się studentom w wieku 2-10 lat, z czego 3 były fałszywe (np. uczestnictwo w przyjęciu weselnym w wieku 6 lat – przewrócenie wazy z pączem)

- opis każdego zdarzenia zawierał informacje: istota zdarzenia, wiek dziecka, miejsce zajścia, ludzie towarzyszący zdarzeniu;

• pomiaru dokonywano trzykrotnie – większość studentów odtwarzała wspomnienia prawdziwych zdarzeń, liczba przypomnień wzrastała w trakcie kolejnych spotkań (zainicjowanie myślenia o nich, odszukiwanie wskazówek pamięciowych / rezultat tworzenia wspomnień)

• odtworzenia wspomnień rzekomych zdarzeń:

- w czasie I spotkania – żaden z badanych nie przypomniał sobie żadnego z nich,

- w trakcie III spotkania – 25 % studentów przedstawiało wydobyte rzekomo wspomnienia, przy czym niemal połowa fałszywych wspomnień była wyrazista, uszczegółowiona i rozbudowana.

W tym badaniu wystąpienie fałszywych wspomnień wiązało się z rodzajem sugerowanych zdarzeń!

• Zdarzenia bardziej prawdopodobne częściej wywołują efekt fałszywych wspomnień;

• Ocena stopnia prawdopodobieństwa zależy także od źródła informacji;

• Prawdopodobieństwo stworzenia fałszywych wspomnień rośnie także wtedy, gdy badany jest zachęcany do aktywności sprzyjającej tworzeniu wspomnienia.

Procedura Deese’a, Roedigera i McDermott (DRM)

• I faza eksperymentu - osoba badana słucha odczytywanych list złożonych ze słów kojarzących się z jednym pojęciem – słowem, którego nie ma na liście – słowo krytyczne, pułapka – istnieje dla każdej z list;

• po wysłuchaniu list skojarzeniowych następuje pomiar pamiętania – badanym prezentuje się słuchowo kolejne słowa, wśród których słowa z list wymieszane są ze słowami nieodczytywanymi, a wśród nich – słowami krytycznymi;

• zadaniem badanych jest orzekać po usłyszeniu każdego ze słów, czy było odczytywane w I fazie eksperymentu.

Przy takiej procedurze występowanie fałszywych wspomnień jest bardzo częste, a pewność badanych co do słuszności odpowiedzi jest duża!

Ograniczenia i niedogodności paradygmatu DMR:

• niska ekonomiczność procedury badawczej:

- uzyskanie 1 fałszywego wspomnienia – konieczność konstruowania wielowyrazowych list,

- skracanie list – zbyt krótkie listy – niska „siła skojarzeniowa” – uniemożliwione wykrycie związanego ze wszystkimi wyrazami słowa krytycznego – brak fałszywych wspomnień.

Paradygmat obrazowy

• 1998 r. – Miller i Gazzaniga proponują zbliżony do DMR paradygmat badawczy, który jednak nie zawiera wady procedury DMR, a wykorzystuje materiał obrazowy; jego zaleta jest to, że:

- pojedyncza prezentacja jednego obrazka umożliwia wytworzenie większej liczby fałszywych wspomnień (elementów rzekomo dostrzeżonych na obrazku).

• badacze wykorzystywali ilustracje przedstawiające typowe, schematyczne obiekty, scenki czy sytuacje;

• w każdym obrazku wyodrębniono 4 elementy szczegółowe typowe dla danej scenki/obiektu;

• obrazki przedstawiane kolejno badanym z prośbą o przyjrzenie się i zapamiętanie były pozbawione dwóch z wyodrębnionych elementów – pełniących w czasie pomiaru pamiętania funkcję elementów krytycznych analogicznie do słów kojarzących się z listami skojarzeniowymi w DMR; łącznie prezentowano badanym 12 obrazków;

• pomiar pamiętania – badanym odczytywano kolejno 72 słowa, wśród których były nazwy el. zapamiętywanych, ale także el. krytycznych (usuniętych z obrazka) i el. nowych, niezwiązanych semantycznie z obrazkami;

• o każdym z odczytywanych słów badani mieli orzekać, czy rozpoznają wymieniany obiekt jako występujący na obrazkach eksponowanych w fazie zapamiętywania, czy nie.

W pierwszym eksperymencie fałszywe rozpoznania były bardzo częste – ½ el.krytycznych (usuniętych z obrazka) była rozpoznawana jako wcześniej widziana. Dla porównania:

• 64 % prawidłowych wskazań zapamiętywanych

• 9 % wskazań elementów nowych, niezwiązanych z obrazkami

Liczba fałszywych wspomnień była niewiele mniejsza niż liczba prawidłowych rozpoznań zapamiętywanych elementów.

Przyczyny fałszywych wspomnień

Przyczyny i mechanizmy odpowiedzialne za powstawanie fałszywych przypomnień:

• wpływ ogólnych schematów zdarzeń na konstruowanie wspomnień,

• przypisywanie wspomnieniem niewłaściwych źródeł,

• uleganie sugestii,

• wpływ społecznego kontekstu przypominania.

Udział schematów zdarzeń

Wyniki eksperymentu Millera i Gazzanigi ilustrują:

• udział w konstruowaniu wspomnienia ogólnej wiedzy jednostki, na która składają się:

- ogólne schematy zdarzeń, sytuacji czy obiektów, z którymi jednostka stykała się w życiu i których schematyczną reprezentację sobie wytworzyła.

Pojęcie schematów i ich rolę w procesach pamięci rozważał już Bartlett (1932).

Fałszywe wspomnienia mogą być rezultatem konstruktywnego charakteru naszej pamięci!

Kiedy czł. próbuje odtworzyć szczegóły jakiegoś doświadczenia:

• wykorzystuje adekwatny schemat,

• ingeruje wynikające z niego oczekiwania z reprezentacją perceptualną, z pamiętanymi szczegółami jednostkowego zdarzenia.

Błędna atrybucja źródeł

Wyjaśnienie fenomenu fałszywych wspomnień dokonywane jest również na gruncie koncepcji monitorowania źródeł (source monitoring framework - SMF) – zaproponowana i rozwijana przez M. Johnson i jej współpracowników – stanowi ona propozycję rozumienia i wyjaśniania procesów pamięciowych; założenia:

• wspomnienia pochodzące z różnych źródeł różnią się od siebie wieloma cechami, dając jakościowo i/lub ilościowo różne reprezentacje pamięciowe;

• np. wspomnienia zewnętrznych, doświadczonych zdarzeń zawierają denotacje dotyczące:

- czasu,

- umiejscowienia,

- organizacji przestrzennej,

- szczegółów percepcyjnych (kolor, zapach, kształt);

• wspomnienia myśli/wyobrażeń mają mniej informacji tego typu, ale często zawierają więcej informacji o operacjach i aktywnościach poznawczych, np.:

- intencjach,

- planowaniu,

- rozważanych wyobrażeniach szczegółowych danych i ich efektach;

• także wspomnienia ze specyficznych źródeł (TV, kino) będą miały odmienną jakość niż wspomnienia z innych źródeł (książka, gazeta);

• w trakcie przypominania mają miejsce procesy atrybucji – wydobywane treści są analizowane i przypisywane określonym źródłom;

• atrybucja źródeł – przebiega szybko, nieświadomie, bazuje na przypisywaniu specyficznych, wyróżnialnych cech poszczególnym źródłom; czasami może wymagać namysłu i wytężonego wysiłku;

• w procesie atrybucji mogą pojawiać się błędy;

• niekiedy czł. nie dysponuje wystarczającą ilością czasu, aby dokładnie przeanalizować źródło nasuwającego się wspomnienia – może wtedy dojść do skonstruowania fałszywego wspomnienia!

• w eksperymencie Hyman, Husbanda i Billingsa – studenci zapewne wyobrażali sobie obraz potrąconej przez dziecko wazy z ponczem, ale wielu nie utożsamiało tego obrazu ze wspomnieniem, tylko przypisywało go własnemu wyobrażeniu – to ci, u których nie wystąpiło fałszywe wspomnienie, ponieważ prawidłowo przeprowadzili atrybucję źródeł!

• mylna atrybucja źródeł umożliwia wyjaśnienie fałszywych wspomnień stwierdzanych w eksperymentach Loftus:

- zagubiony w centrum handlowym Chris „przypomniał” sobie w końcu to zdarzenie, kiedy mylne inf. zawarte w pyt. brata (zakodowane w swojej pamięci) przypisał własnym doświadczeniom z dzieciństwa;

• możemy pomylić własny wytwór z realnie doświadczanymi treściami zewnętrznymi!

Przykład eksperymentu:

• Ackil + Zaragoza (1998)

- badani (dzieci z klas I, IV i licealiści) oglądali fragment filmu przedstawiający zdarzenia na letnim obozie dla uczniów;

- następnie odp. na pyt., z których cześć zawierała. mylące inf., sugerujące zdarzenia, które nie miały miejsca w treści filmu;

- zastosowano wymuszone odtwarzanie – badanym mówiono, że muszą udzielić odp. na wszystkie pyt. nawet jeśli będą musieli zgadywać/zmyślać; np. „Co ukradł Sullivan?” – mimo, że w filmie nie było incydentu kradzieży;

- po tygodniowej przerwie badanych pytano, czy oglądali wymieniane zdarzenia lub sytuacje (prawdziwe i fałszywe, ale pojawiające się w wymuszonym odtwarzaniu);

We wszystkich grupach wiekowych uzyskano fałszywe rozpoznania, a ich liczba zależała od wieku badanych:

• najwięcej błędnych atrybucji (rozpoznawania własnych wytworów jako fragmentów zewnętrznych zdarzeń) – u najmłodszych badanych (uczniów pierwszej klasy).

Znaczenie ulegania sugestii

• informacje zawarte w sugerującym pyt./komentarzu są włączane w ślad pamięciowy i błędnie atrybuowane – przypisywane niewłaściwym źródłom;

• zasugerowane zdarzenia wydają się jednostce prawdziwe – niezwykle groźne przypadki!

- celowa/niezamierzona sugestia, zawarta chociażby w uszczegóławiających pyt. pomocniczych (naoczni świadkowie, osoby uczestniczące w przesłuchaniach, uczestnicy wielu form terapii);

• Schacter (2003) – przytacza przekonujący przykład – traktujący o wypadku lotniczym w Holandii w 1992 r. – podano miejsce i skutki wypadku, ale nie samo zdarzenie!

- mimo tego, po kilku miesiącach, 55 % pytanych („Czy widziałaś/eś w TV moment, w którym samolot uderza w budynek?”) twierdziło, że widziało w TV ów moment!

- w późniejszych, rygorystycznych badaniach, 2/3 uczestników stwierdziło, że nie tylko widziało ów moment, ale także pamiętało wiele szczegółów! (kąt pod jakim samolot uderzył w budynek, płomienie wydobywające się z silników, kierunek, z którego nadleciał samolot)

Wyniki były o tyle zaskakujące, że żadnego filmu z samego momentu kolizji nie było!

Ale zadawane pytanie zawierało b. silną sugestię dotyczącą jego istnienia.

• sugestie, szczególnie powtarzane, zaw. nieprawdziwą inf. zwiększają prawdopodobieństwo błędów monitorowania i wystąpienie fałszywych wspomnień!

• szczególne możliwości wpływania przez sugestię na procesy pamięci jednostki wiążą się z hipnozą.

Wyznaczniki powstawania fałszywych wspomnień

• wiek człowieka,

• wielokrotne przypominanie,

• aktywność poznawcza związana ze wspomnieniami,

• kontekst społeczny, w jakim przebiega przypominanie.

Wiek jednostki

• większą gotowość do ulegania sugestii , trudności z dokonywaniem atrybucji źródeł mają dzieci w porównaniu z dorosłymi, a wśród dorosłych – osoby starsze (po 70 r. życia);

• dzieci silniej ulegają sugestii dorosłych niż innych dzieci (duża rola autorytetu przypisywanego dorosłym);

• błędne przypisania i fałszywe wspomnienia dzieci zależą od metody pomiaru pamiętania (przy swobodnym odtwarzaniu produkują mniej fałszywych wspomnień niż przy rozpoznawaniu);

• Schacter – dzieci w wieku 2-5 lat – wypytywane były o przebieg zdarzenia z ich udziałem bezpośrednio po jego zajściu;

- odpowiedzi na pytania były otwarte, szczegółowe i w większości zgodne z prawdą (jedynie 9% nieprawdziwych odpowiedzi),

- wprowadzenie pytań szczegółowych lub zamkniętych (tak/nie) – spowodowało wzrost niedokładnych i fałszywych przypomnień do 49 %!

• osoby w wieku podeszłym:

– nie oczekują od pamięci zbyt dobrego poziomu funkcjonowania,

– szybciej męczy je przypominanie sobie szczegółów,

– dysponują dobrze utrwalonymi, ogólnymi schematami wielu obiektów (które w syt. kłopotów z wydobyciem szczegółowych cech zdarzenia mogą mieć dominujący udział w tworzeniu wspomnienia).

Ponawianie przypominania

Kilkakrotne próby przypomnienia sobie zapamiętanych treści zwiększają ryzyko wystąpienia fałszywych wspomnień!

• Bruck i Ceci (1999)

- ponawiali pyt. dzieci o przebieg rzekomych zdarzeń z życia;

- wielokrotne przypominanie doprowadziło do tego, że co czwarte dziecko wytwarzało fałszywe wspomnienia większości sugerowanych zdarzeń!

- co najmniej 1 fałszywe wspomnienie stwierdzono u blisko 60 % badanych dzieci!

Efekt ten jest wyjaśniany szczególnie dużymi u dzieci kłopotami z atrybucją źródeł wspomnienia! (wielokrotne powtarzanie pyt. prowadzi do poczucia znajomości zdarzenia przy kolejnym pyt. i poczucie to badani mogą interpretować jako wynikające z przechowywanego wspomnienia zdarzenia)

Potwierdzenia wzrostu liczby i wyrazistości fałszywych wspomnień w miarę kolejnych przypomnień dostarczają także badania dorosłych!

• ponawianie przypominania ma miejsce w przebiegu śledztwa i procesów sądowych;

• stenogramy przesłuchań dowodzą, że niepewne zeznania z I przesłuchania często w miarę upływu czasu (i kolejnych przesłuchań) zmieniają się w wyraziste i wydobywane z dużą pewnością wspomnienia.

Aktywność poznawcza związana ze wspomnieniami

W badaniach najczęściej kontrolowano rolę tworzenia wyobrażeń wzrokowych domniemanych zdarzeń.

Przykładowy eksperyment:

• Garry + Manning + Loftus + Sherman (1996)

- badanych (studentów) informowano, że celem badania jest poznanie możliwości ludzkiej wyobraźni;

- przedstawiono im kwestionariusz zawierający listę zdarzeń, które przytrafiają się czasem dzieciom;

- w odniesieniu do każdego ze zdarzeń badani oceniali (8-pktowa skala) swoją pewność, że były one/nie były ich udziałem;

- po kilkunastu dniach każdemu prezentowano zarys tych zdarzeń, których doświadczenie w dzieciństwie ocenili jako najmniej prawdopodobne/wykluczyli je i proszono o wyobrażenie sobie każdego z nich (faza eksperymentu przestawiona jako ćw. wyobraźni);

- badacz ponownie prosił o wypełnienie kwestionariusza;

- u większości osób nastąpił wzrost oceny prawdopodobieństwa przeżycia określonego zdarzenia w przeszłości!

Wiele eksperymentów wskazuje na:

• rolę wyobraźni i tworzenia wyobrażeń.

Z niektórych badań wynika wręcz, że:

• osoby uzyskujące wyższe wyniki w testach mierzących wyrazistość wyobrażeń wzrokowych częściej wytwarzają fałszywe wspomnienia niż osoby, u których wyobraźnia działa mniej sprawnie!

Czynność implantowania opisów zdarzeń do osobistych wspomnień zwiększają również inne formy aktywności poznawczej, tj. :

• czytanie,

• myślenie,

• rozmawianie o rzekomym doświadczeniu.

Rola kontekstu społecznego

• koniec lat 90. – psychologowie wskazują na ogromną rolę kontekstu społecznego – w jakim przebiega przypominanie - w produkowaniu zniekształconych i fałszywych wspomnień; chodzi o:

- naciski na wydobycie, zachęty, nagrody ze strony innych osób, oczekiwania dot. określonego sposobu funkcjonowania pamięciowego jednostki;

- owe oczekiwania i naciski bywają b. wyraźne przy przesłuchiwaniu naocznych świadków.

• Garven + współpracownicy (1998)

- weryfikowali wpływ zachęt społecznych (pochwały, obiecywanie nagród, wyrażanie aprobaty/niezadowolenia) – środki te dobrano wzorując się na autentycznych zachowaniach osób prowadzących przesłuchania;

- osobom badanym (dzieciom) prezentowano historyjkę Dzwonnika z Notre Dame, opowiadaną w dynamiczny sposób przez mężczyznę o im. Manny;

- po tygodniu dzieci (gr. kontrolna i gr. eksperymentalna) udzielały odp. na pyt. o zachowania Manny’ego:

~ faktyczne (np. zdjęcie kapelusza)

~ rzekome (np. darcie książki);

- wobec dzieci z gr. eksp. stosowano zachęty społ.

Wyniki:

• b. duża różnica między odp. dzieci z porównywanych grup na pyt. zawierające sugestie z mylącymi informacjami:

- grupa kontrolna – tylko 10% starszych i 31 % najmłodszych (3-letnich) odp. na te pyt. twierdząco;

- grupa eksperymentalna – odp. twierdzących udzieliła ponad połowa dzieci starszych i aż 81 % 3-latków.

Naciski i zachęty ze str. innych ludzi sprzyjają fałszywym wspomnieniom także osób dorosłych!