Motywacja – ogólny termin odnoszący się do wszystkich procesów związanych z rozpoczynaniem, kierowaniem i podtrzymywaniem działań fizycznych i psychicznych.
Psychologiczne zastosowanie pojęć z dziedziny motywacji:
By powiązać mechanizmy biologiczne z zachowaniem.
By wyjaśnić zmienność zachowań – gdy różnice w wykonaniu zadań przez ludzi w podobnych sytuacjach nie mogą być przypisane różnicom w ich zdolnościach, umiejętnościach, doświadczeniu czy poczuciu szczęścia.
By wnioskować na temat stanów wewnętrznych na podstawie czynów dokonywanych publicznie.
By przypisać komuś odpowiedzialność za działania. Odpowiedzialność osobista zakłada wewnętrzną motywację i możliwość kontrolowania własnych działań.
By wyjaśnić wytrwałość działań pomimo przeciwności.
Źródła motywacji
Popędy i podniety
Clark Hull – teoria głosząca, że większość ważnych zachować jest motywowana przez czynniki wewnętrzne. Wg niej popędy to wewnętrzne stany, które pojawiają się w odpowiedzi na potrzeby fizjologiczne zwierzęcia. Organizm stara się utrzymać stan równowagi, czyli homeostazy. Popędy działają w sytuacji, gdy deprywacja stwarza stan braku równowagi lub napięcia. Pobudzają one organizm do podjęcia działań w kierunku redukcji napięcia. Zachowanie motywowane jest także przez podniety (incentives) – bodźce zewnętrzne lub nagrody, które nie są bezpośrednio powiązane z potrzebami biologicznymi: elementy otoczenia działają jako podniety motywujące zachowanie. Zatem u podstaw zachowania leży kombinacja wewnętrznych i zewnętrznych źródeł motywacji.
Teoria odwrócenia kierunku
Michael Apter (1989, 2001) – teoria wprowadzająca hipotezę dotyczącą istnienia czterech par stanów motywacyjnych: stanów, które są źródłem różnych wzorców motywacji. Pary te oparte są na zasadzie przeciwieństw, które się wzajemnie wykluczają. Teoria ta nosi nazwę teorii odwrócenia kierunku (reversal theory), ponieważ stara się wyjaśnić motywację ludzi, odwołując się do zwrotów w kierunku przeciwstawnych wobec siebie stanów. Pary stanów metamotywacyjnych to:
|
Teliczny
Czyli: poważny, zorientowany na cel, planujący z wyprzedzeniem, unikający niepokoju, pragnący postępu i osiągnięć |
Parateliczny
Czyli: swawolny, zorientowany na aktywność, żyjący chwilą, poszukujący podniecenia, pragnący zabawy i sprawiania sobie przyjemności |
|
Konformistyczny
Czyli: uległy, chcący trzymać się zasad, konwencjonalny, zgodny, pragnący dopasowania, |
Negatywistyczny
Czyli: buntowniczy, chcący łamać zasady, niekonwencjonalny, rozzłoszczony, pragnący niezależności |
|
Nastawiony na mistrzostwo
Czyli: zorientowany na siłę, postrzegający życie jako walkę, realistyczny, zainteresowany kontrolą, pragnący dominacji |
Nastawiony na współczucie
Czyli: zorientowany na opiekę, postrzegający życie jako współpracę, wrażliwy, zainteresowany uprzejmością, pragnący uczucia |
|
Autyczny
Czyli: zainteresowany przede wszystkim sobą, skoncentrowany na sobie, skupiający się na własnych uczuciach |
Alloiczny
Czyli: zainteresowany przede wszystkim innymi osobami, identyfikujący się z innymi osobami, skupiający się na uczuciach innych |
Zachowania instynktowne i uczenie się
Niektórymi aspektami zachowań gatunków rządzą instynkty (instincts), czyli zaprogramowane tendencje do podejmowania zachowań niezbędnych dla przetrwania danego gatunku. Instynkty są źródłem zachowań stanowiącym część dziedzictwa genetycznego każdego zwierzęcia. Teorie na ten temat:
William James – 1890, ludzie w większym stopniu niż zwierzęta kierowani są przez zachowania instynktowne: biologiczne + społeczne. Instynkty są celowe
Sigmund Freud – 1915, ludzie doświadczają stanów popędowych, wywodzących się z instynktów życia lub śmierci. Instynkty kierują energię psychiczną na zaspokajanie potrzeb cielesnych. Napięcie gdy nie można rozładować tej energii.
Ruth Benedict i Margaret Mead – zróżnicowanie zachowań w różnych kulturach, więc instynkty nie mają uniwersalnego charakteru.
Behawioryści – wiele zachowań wyuczonych, nie wrodzonych. Dowód empiryczny.
Jednak rodzaje zachowań, których zwierzęta uczą się najłatwiej, są częściowo zdeterminowane przez instynkty właściwe dla danego gatunku. Oznacza to, że każde zwierzę przejawia kombinację zachowań wyuczonych i wrodzonych.
Oczekiwania i poznawcze podejście do motywacji.
Istotne motywacje ludzi pochodzą nie z obiektywnej rzeczywistości świata zewnętrznego, lecz z subiektywnych interpretacji tej rzeczywistości. Wzmacniający efekt nagrody nie wystąpi, jeśli jej zdobycie nie jest postrzegane jako efekt własnych działań. Podejście to wyjaśnia, dlaczego ludzie motywowani są często przez oczekiwania przyszłych wydarzeń.
Julian Rotter – teoria społecznego uczenia się: prawdopodobieństwo, że jednostka zaangażuje się w dane zachowanie jest zdeterminowane przez jej oczekiwanie osiągnięcia celu, które towarzyszy jej działaniom oraz przez osobistą wartość tego celu. Rozbieżność między oczekiwaniami a rzeczywistością może motywować jednostkę do zachowań korygujących.
Fritz Heider – rezultat danego zachowania może być przypisywany czynnikom dyspozycyjnym lub sytuacyjnym. Atrybucje te wpływają na sposób zachowania. Identyfikacja czynników wewnętrznych lub zewnętrznych jako źródła motywacji może częściowo zależeć od subiektywnej interpretacji rzeczywistości.
ODŻYWIANIE SIĘ
Fizjologia odżywiania się
Mechanizmy regulujące pobór pożywienia: (1) wykrywanie wewnętrznej potrzeby pożywienia (2) inicjowanie i organizacja zachowań związanych z jedzeniem (3) monitorowanie ilości i jakości zjedzonego pożywienia (4) wykrywanie momentu, w którym została spożyta wystarczająca ilość pożywienia
Bodźce obwodowe: wg Waltera Cannona – aktywność gastryczna pustego żołądka. Ważnym źródłem sygnałów sytości stanowi także oralne doświadczenie kontaktu z pożywieniem. Sytość regulowana przez specyfikę sensoryczną: w trakcie posiłku maleje entuzjazm w odniesieniu do smaków. Oznacza, że sytość pojawia się w największym stopniu bezpośrednio w stosunku do pokarmow jedzonych w danej chwili.
Reakcje ośrodkowe: niski poziom zapasów glukozy lub jej nieodstępność do metabolizmu wykrywana przez komórki receptorowe wątroby i przesyłana do podwzgórza bocznego (LH), w którym neurony stanowiące rolę detektorów glukozy, pod wpływem tej informacji zmieniają swoją aktywność. Inne neurony podwzgórza wykrywają zmiany poziomu wolnych kwasów tłuszczowych i insuliny we krwi. Neurony te wspólnie aktywizują system apetytu w bocznej strefie podwzgórza oraz inicjują proces jedzenia. Sygnały wysokiego poziomu glukozy lub kwasów tłuszczowych we krwi traktowane są przez podwzgórze boczno-przyśrodkowe (VMH) jako informacja, by zaprzestać jedzenia.
Psychologia odżywiania się
Otyłość i odchudzanie się.
Otyłość może być zdeterminowana genetycznie. Ponadto, Janet Polivy i Peter Herman zaproponowali teorię, której której krytycznym wymiarem stojącym u podstaw psychologii zachowań związanych z odżywianiem się jest styl odżywiania się: poddany ograniczeniom vs niepoddany ograniczeniom. Kiedy osoby cechujące się ograniczaniem sobie jedzenia pozbywają się zahamowań (pod wpływem trudnej sytuacji) – mają tendencję do ulegania napadom obżarstwa wysokokalorycznymi produktami.
Zaburzenia odżywiania się a obraz własnego ciała.
Gdy rozbieżność pomiędzy percepcją własnego ciała a jego rzeczywistym rozmiarem staje się zbyt duża, pojawia się ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania się (anoreksja, bulimia). Są one częściowo efektem nacisków ze strony środowiska kulturowego.
ZACHOWANIA SEKSUALNE
Pobudzenie seksualne u człowieka i reakcja na nie. Wiliam Masters i Virginia Johnson – prekursorzy badań nad ludzką seksualnością. 4 fazy cyklu reakcji seksualnej u człowieka: podniecenie, plateau, orgazm, odprężenie.
Ewolucja zachowań seksualnych. Inwestycje rodzicielskie. David Buss – inne strategie u kobiet i mężczyzn doboru krótkoterminowego i długoterminowego.
Normy seksualne. Skrypty seksualne – społecznie wyuczone programy reakcji seksualnych, zawierające przepisy, zwykle niewypowiedziane wprost. Niszczycielski konflikt skryptów u kobiet i mężczyzn może prowadzić do gwałtu. Gwałt na randce – pozorny opór wg mężczyzn.
Homoseksualizm. Podłoże genetyczne, „egzotyczne staje się erotyczne”
MOTYWACJA DO OSIĄGNIĘĆ OSOBISTYCH
Potrzeba osiągnięć
Henry Murray (1938) – hipoteza istnienia „potrzeby osiągnięć”, różnice indywidualne jej nasilenia. Wpływa na tendencję dążenia do sukcesy i na ocenę osiągniętych wyników.
David McClelland – pomiar tej potrzeby za pomocą Testu Apercepcji Tematycznej (TAT) – osoby badane proszono o wymyślanie historyjek w odpowiedzi na serię demonstrowanych im wieloznacznych obrazków. Założenie: projekcja własnych wartości, zainteresowań i motywów na układane historyjki. Wyróżniono potrzeby: władzy, afiliacji, osiągnięć.
Potrzeba osiągnięć (n Ach – need for achievement) – odzwierciedlenie różnic między jednostkami w zakresie postrzeganej wagi planowania i wysiłku wkładanego w osiąganie celów. Zaobserwowano pozytywną korelację między presją na osiągnięcia wywieraną w okresie dzieciństwa (ok. 5 lat) przez rodziców a wartością wskaźnika n Ach u dorosłych dzieci. W obliczu zadania uznanego za trudne, jednostki o wysokim wskaźniku n Ach szybko rezygnują. Cecha charakterystyczna dla tych osób – potrzeba wydajności.
Atrybucje sukcesu i porażki.
Atrybucje – sądy na temat przyczyn wyników działań. Różnicuje je umiejscowienie kontroli oraz wymiar stałość vs. zmienność (lub globalny vs. specyficzny).
Umiejscowienie kontroli (locus of control orientation) – przekonanie dotyczące tego, czy wyniki działań jednostki są zależne od tego, co jednostka robi, czy też od czynników zewnętrznych – wewnętrzne i zewnętrzne umiejscowienie kontroli.
Rodzaj interpretacji wpływa zarówno na emocje, jak i na będącą ich efektem motywację. Sposób, w jaki ludzie wyjaśniają sobie zdarzenia ze swojego życia może przekształcić się w trwały, wchodzący w nawyk styl atrybucyjny.
Martin Seligman:
Pesymistyczny styl atrybucyjny – postrzeganie niepowodzeń jako efektu czynników wewnętrznych, stałych i globalnych.
Optymistyczny styl atrybucyjny – przypisywanie porażki czynnikom zewnętrznym, wydarzeniom o charakterze zmiennym lub modyfikowalnym i specyficznym.
Powyższe wyjaśnienia związków przyczynowo-skutkowych ulegają odwróceniu w sytuacji, gdy poszukuje się źródeł sukcesu.
W codziennym życiu interpretacje zdarzeń wpływają na poziom motywacji do podjęcia działań w przyszłości, zarówno u optymistów, jak i pesymistów.
Psychologia pracy i organizacji
Teoria równowagi (equity theory) – pracownicy są motywowani do podtrzymywania sprawiedliwych, czy też równorzędnych relacji ze znaczącymi dla nich osobami . Pracownicy biorą pod uwagę swoje nakłady oraz swoje wyniki, a następnie porównują je z nakładami i wynikami innych pracowników. Gdy stosunek wyników do nakładów u pracownika A jest równy stosunkowi tychże u pracownika B, wtdy pracownik A będzie usatysfakcjonowany. Niezadowolenie jest wynikiem sytuacji, gdy stosunki te są nierówne.
Teoria oczekiwań (expectancy theory) – pracownicy są motywowani, gdy oczekują, że ich wysiłki i sprawność w pracy przyniosą efekty w postaci pożądanych korzyści. Teoria ta podkreśla 3 czynniki: oczekwianie (odnoszące się do postrzeganego prawdopodobieństwa, że wysiłki pracownika zaowocują pewnymi wynikami), instrumentalność (postrzeganie powiązania tych wyników z korzyściami dla pracownika), walencja (postrzegana atrakcyjność poszczególnych korzyści). Pracownicy oceniają prawdopodobieństwo wszystkich trzech czynników i dokonują kalkulacji, przemnażając przez siebie ich wartości.
HIERARCHIA POTRZEB
Abraham Maslow (1970) – teoria, według której podstawowe motywacje tworzą hierarchię potrzeb. Zdaniem Maslowa, potrzeby są uporządkowane od najbardziej podstawowych do bardziej zaawansowanych. By osiągnąć wyższy poziom, należy najpierw zaspokoić potrzeby ze wszystkich poziomów niższych w hierarchi. Oto i ona:
Potrzeby fizjologiczne → Bezpieczeństwo → Przynależność (potrzeby więzi, afiliacji, miłości) → Szacunek (szacunek i zaufanie do siebie, poczucie własnej wartości) → Potrzeby poznawcze (wiedzy, rozumienia, nowości) → Potrzeby estetyczne → Samorealizacja (spełnienie swojego potencjału, posiadanie sensownych celów) → Transcendencja