Koncepcja progowego modelu zachowań zbiorowych

Teorie socjologiczne dotyczące zachowań zbiorowych z reguły wyjaśniają zachowanie poprzez zinstytucjonalizowane normy i wartości, badanie zachowania nie dającego się wyjaśnić w ten sposób zajmuje pozycję drugoplanową. Zdaniem Marka Granovettera jednak znajomość norm, preferencji motywów i przekonań uczestników zbiorowego zachowania może, w większości przypadków jedynie dostarczyć niezbędnego, ale nie wystarczającego wyjaśnienia wyników w postaci podjęcia określonych zachowań. Dlatego też zdaniem autora potrzebne jest stworzenie modelu wyjaśniającego, w jaki sposób te indywidualne preferencje są wzajemnie powiązane i w jaki sposób moglibyśmy je uogólniać.

W modelu zaproponowanym przez M. Granovettera przyjęte zostaje założenie o istotnym wpływie na zachowanie mają normy i wartości charakterystyczne dla członków grupy wchodzącej w interakcje. Jednak to właśnie te ostatnie stają u podstaw progowego modelu zachowań zbiorowych.

Zdaniem autora odejście od klasycznej definicji zachowań zbiorowych, jako wyniku norm i wartości, pozwoli także analizować zjawiska nie traktowane dotychczas jako „zachowania zbiorowe”. Do grupy takich zjawisk możemy zaliczyć: głosowanie, segregacja w miejscu zamieszkania, dyfuzja innowacji, zdobywanie wykształcenia, strajki, migracje i rynki - podobnie jak wiele innych typowych procesów zachowania tłumu i ruchów społecznych.

W modelu tym pominięte zostają szeroko opisywane przez badaczy kwestie przyczyn takich a nie innych preferencji konsumentów.

Założenia modelu:

• opisuje decyzje binarne - takie, gdzie aktor ma dwie odrębne, wzajemnie wykluczające się alternatywy zachowań.

• model dotyczy decyzji, w których koszty i korzyści aktora zależą od tego, ilu innych aktorów podejmie, które z dwóch zachowań

• jednostki są racjonalne - to znaczy, że biorąc pod uwagę swoje cele i preferencje oraz analizując sytuację dążą do maksymalizacji swojej użyteczności

Różnice między jednostkami są głównym tematem tego badania. Różne jednostki wymagają różnego poziomu bezpieczeństwa zanim włączą się do buntu i bardzo też różnią się w korzyściach które czerpią z buntu.

koszt włączenia się do buntu zmniejsza się wraz ze wzrostem liczebności grupy osób przystępujących do buntu, ponieważ prawdopodobieństwa bycia aresztowanym maleje wraz ze wzrostem grupy

Najistotniejszą koncepcją opisu takich różnic między jednostkami jest koncepcja progu. Punkt progowy danej jednostki przy włączaniu się do buntu jest definiowany tu jako proporcja grupy jaka według danej jednostki przyłączy się do buntu zanim ona to zrobi.

Różne jednostki mają różny próg zachowań zbiorowych. M. Granovetter wyróżnia różne typy jednostek w zależności od wysokości tego progu. Radykałowie mają próg niski - korzyści z buntu są dla nich wysokie a postrzegane koszty niskie – często stają się prowokatorami buntu.

Konserwatyści będą mieli wysoki próg - korzyści z przyłączenia się do buntu są dla nich niskie a konsekwencje aresztowania wysokie - są to bowiem często "szanowani obywatele" a nie "znani podjudzacze"/ częsty wynik to będzie próg rzędu 80-90%.

Pojawią się też takie jednostki, które nie przyłączą się do buntu w żadnych okolicznościach i przyjmuje się, że takie jednostki mają próg równy 100%.

Źródła koncepcji

Pomysł modelu zachowań progowych wywodzi się z modelu segregacji mieszkaniowej ¹Thomasa Schellinga - gdzie progi dotyczą decyzji o opuszczeniu danej okolicy jako funkcja tego, ile osób tej samej rasy to uczyni. Praca MG ma podobny cel jak Schellinga - przewidzenie poziomu równowagi z rozkładu wartości progowych, ale uogólnia niektóre elementy analizy i prowadzi ją w nieco innych kierunkach.

Model wykazuje również podobieństwo do znanego w psychologii zjawiska „zarażania się zachowaniem”.

Kolejną istotną kwestią podnoszoną przez M. Granovettera jest stabilność poziomu równowagi w progowych modelach zachowań zbiorowych. Autor buduje przykładowy model stuosobowej grupy osób, z której każda ma inny punkt progowy – pierwsza osoba ma próg równy 0, druga 1, trzecia 2 i podobnie aż do ostatniej jednostki z progiem wynoszącym 99. Punkt równowagi zatem dla takiej zbiorowości wynosi 100, a zachowanie zainicjowane przez pierwszą osobę zostaje podjęte przez całą społeczność. Analiza takiego modelu przy użyciu wariancji i odchylenia standardowego w rozkładzie normalnym wskazuje że model ma bardzo niestabilny punkt równowagi. Oznacza to, iż nawet niewielka zmiana punktu progowego pociąga za sobą znaczące konsekwencje. Jako przykład podaje autor sytuację, w której przy wspomnianej wcześniej grupie próg jednej tylko osoby na sto - z dotychczasowej 1 zmienia się na 2 powoduje to, iż działanie zostanie podjęte jedynie przez pierwszą osobę i nie zostanie podjęte przez całą zbiorowość. Mamy zatem dwie zbiorowości, które przy zastosowaniu tradycyjnych metod analizy wydają się być praktycznie identyczne, a jednak ich zachowanie jest krańcowo różne.

„ Typ równowagi osiąganej przez system, średnia liczba zmian stanów elementu oraz stopień polaryzacji i grupowanie” są zdaniem A. Nowaka podstawowymi parametrami porządku w przypadku procesów opartych na wpływie społecznym.²

Dwa czynniki, które mogą zdaniem M. Granovettera pełnić bardzo istotna rolę w zmianie wyniku rozkładu progowego to struktura społeczna i przestrzenne/czasowe rozproszenie działań społecznych.

Autor na potrzeby budowy omawianego modelu wykorzystuje pojęcie "struktury społecznej" w nieco zawężonym aspekcie. Interesuje go bowiem jedynie na ile wpływ, jaki dana osoba ma na czyjeś zachowanie może zależeć od relacji, jaka występuje między tymi osobami. Podstawowym celem takiej analizy byłoby wskazanie wpływu struktury społecznej na wyniki modelu, a zatem na wykazane zachowanie zbiorowe. Większość literatury poświęconej temu tematowi opisuje grupy tak, jakby składały się z samych nieznajomych sobie ludzi. M. Granovetter natomiast sugeruje, że struktura społeczna wewnątrz grupy ma istotny (chociaż bardzo złożony) wpływ na wynik zachowań zbiorowych danej społeczności. Gdyby możliwe było założenie, iż w danej społeczności przy danym modelu progowym poziom równowagi jest stabilny struktura nie miałaby większego znaczenia. Jednak jak już wcześniej wspomniano w przypadku modelu zachowań zbiorowych punkt równowagi jest bardzo niestabilny, a zatem, zdaniem autora, wpływ struktury społecznej na wynik może przekraczać nawet wpływ indywidualnych preferencji.

Prosta forma modeli zachowań zbiorowych może nie dawać odpowiedniego odwzorowania rzeczywistych zachowań nie tylko na brak uwzględnienia relacji społecznych, ale również dlatego, iż opiera się na założeniu o doskonałej łączności pomiędzy jednostkami. Założenie to oznacza, że każda jednostka reaguje na zachowanie wszystkich innych jednostek w zbiorowości, bez względu na zakres czasowy lub przestrzenny rozproszenia zbiorowości. Zatem wszystkie jednostki znajdują się dokładnie w tym samym miejscu i podejmują decyzje na podstawie doskonałej informacji o decyzjach innych i praktycznie w tym samym czasie. Wydaje się, iż takie założenie trudno odnieść do istniejącej rzeczywistości.

Znaczenie relacji przestrzennych może okazać się bardzo istotne np. w analizie zjawisk związanych z dyfuzją innowacji. Autor jako przykład podaje badania E. Rogersa, który zajmował się przyjmowaniem wzorca planowania rodziny przez kobiety z koreańskich wiosek.

Do kobiet w kilku wioskach skierowano dokładnie taki sam program informacyjny, osiągając krańcowo różne efekty. Może to, zdaniem M. Granovettera, wskazywać, na fakt, iż na przyjmowanie takich wzorców znacznie większy wpływ niż rządowe programy informacyjne miały zjawiska związane z rozkładem wartości progowych poszczególnych kobiet w zbiorowości, istniejącymi sieciami przyjaźni między kobietami oraz lokalnymi migracjami rodzin między wioskami.

Autor wskazuje także na powiązania koncepcji modeli progowych zachowań zbiorowych z dotychczas stosowanymi koncepcjami wyjaśniającymi zachowania zbiorowe w społecznościach.

Dosyć często takie zachowania są tłumaczone w ramach teorii gier. Wspólnym założeniem modeli progowych z modelami teorii gier jest to, że z założenia analizuje się racjonalnych aktorów dysponujących pełną informacją. Wiele współczesnej literatury dotyczącej zachowań zbiorowych przeciwstawia sie istniejącemu dotychczas przekonaniu, iż irracjonalność jest kluczem do wyjaśnienia, wielu teoretyków zgadza się, że zachowania zbiorowe są często wynikiem racjonalnego, czasem skalkulowanego, wyrachowanego zachowania.

Przykładem jest często cytowana w literaturze gra o nazwie „dylemat więźnia”.

Tego typu przykłady są istotne również z punktu widzenia zachowań zbiorowych wskazują bowiem na sytuacje, w których racjonalne działanie jednostki w poszukiwaniu dobrze zdefiniowanych preferencji prowadzi do rezultatów niekorzystnych dla aktorów i zaskakujących biorąc pod uwagę ich początkowe cele i zamiary. Ale uproszczenie do dwóch aktorów ma sens tylko przy założeniu, iż mają oni takie same preferencje. Ogólna analiza zachowań zbiorowych nie może być zadowalająca przy tak istotnym zawężeniu, ponieważ w bardzo wielu sytuacjach np. biznesowych, aktorzy mają bardzo szeroki wachlarz różnych celów. Mimo że istnieją podstawy teoretyczne dotyczące gier obejmujących większą liczbę aktorów (n-person games) jednak analitycznie sytuacja jest znacznie trudniejsza niż w przypadku gier z dwoma aktorami. Im większa liczba znacząco różnych aktorów tym trudniejsze do przewidzenia jest zdefiniowanie jakie będą wyniki gry bez wprowadzenia arbitralnych założeń.

Kolejną trudnością jest fakt, iż teorie gier z reguły zakładają iż decyzje wszystkich aktorów są podejmowane jednocześnie, a decyzja żadnego z aktorów nie jest zależna od decyzji innych.

Modele progowe podnoszą dwa elementy, z którymi teorie gier nie bardzo sobie radzą i sprawiają, ze nabierają one najistotniejszego znaczenia: istotna heterogeniczność preferencji oraz wzajemna zależność decyzji w czasie. Jest to możliwe ponieważ wykorzystywana w teorii gier n-aktorowa macierz jest zamieniana na jednowymiarowy wektor progowych korzyści, jeden dla każdego aktora. To pozwala na duże uproszczenia w kolejnych analizach.

Jak wszystkie uproszczenia także to pociąga za sobą pewne koszty - macierze korzyści z teorii gier pozwalają nam zbadać dla każdego konkretnego aktora jaki wynik maksymalizuje jego użyteczność i czy wynik ten jest zgodny z punktem równowagi Pareto, optymalnym dla całego zbioru aktorów. Analiza progowa na to nie pozwala. Kiedy jednostka zaczyna działać bo przekroczony został jej punkt progowy, działa tak, aby zmaksymalizować swoją użyteczność w istniejących warunkach. Osiągany punkt równowagi może albo nie maksymalizować czyjąś ogólną użyteczność. Modele progowe nie pozwalają na ocenę użyteczności jednostki przy każdym możliwym poziomie równowagi. Osiągany punkt równowagi może również nie być optymalny z punktu widzenia większości aktorów.

Jako przykład takiej sytuacji M. Granovetter przywołuje badania

1^ definicja segregacji mieszkaniowej - SEGREGACJA

w socjologii podział społeczeństwa, wyodrębnienie się w nim grup gł. z powodów rasowych, etnicznych, religijnych, ale także społ., ekon., ze względu na płeć, orientację seksualną itd.; s. może być wynikiem naturalnych dążeń danej społeczności do odseparowania się od innych ze względu na wspólnotę interesów, status społ., bądź wyznawane wartości, może być także wprowadzona mocą odpowiednich przepisów prawa (ob. pojęcie s. odnosi się wyłącznie do tej ostatniej), sankcjonujących liczne nakazy i zakazy dotyczące grup społ., w które została wymierzona (np. w zakresie dostępu do systemu oświaty, lokali publicznych, kultury i rozrywki, środków komunikacji, rekreacji); najdrastyczniejsza i konfliktogenna jest s. rasowa (np. do niedawna apartheid w RPA i Rodezji) oraz etniczna (skrajny przypadek: sytuacja Żydów w Niemczech hitler.); najstarszy w świecie system s. obowiązuje w Indiach (kastowość), gdzie stanowi jeden z tradycyjnych filarów kulturowych społeczeństwa; s. może również wiązać się z miejscem zamieszkania (np. wszelkiego rodzaju getta); s. rasowa (ludności białej od murzyńskiej) przez długi czas obowiązywała w płd. stanach USA (przezwyciężona w latach 60. XX w.), będąc elementem spuścizny po okresie niewolnictwa; prawo międzynar. formalnie zapewnia powszechną równość praw poprzez szereg aktów (m.in. Karta NZ, Deklaracja Praw Człowieka, Pakty Praw Człowieka, konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji i karania zbrodni apartheidu); spektakularnym przykładem potępiającej reakcji świata na dyskryminującą s. (apartheid) był długotrwały międzynar. bojkot RPA.

2^ A. Nowak, Układy złożone w psychologii: dynamika umysłu i grup społecznych. w: Psychologia rozumienia zjawisk społecznych. Red. B. Wojciszke, M. Jarymowicz, Warszawa/Łódź: PWN, 1999, str. 27.