Zmiany funkcji książki w XIXw.
Wiek XIX był wiekiem przełomowym w różnych dziedzinach, przyczyniając się do zmiany rynku wydawniczego jak i wyobrażeniu o książce w ogóle. Wyznaczająca jego początek rewolucja francuska oraz późniejsze wojny napoleońskie zmieniły rozkład własności księgozbiorów, zmuszając wchodzące w ich posiadanie biblioteki publiczne do efektywnego opracowania zbiorów. Rewolucja przemysłowa, poza bezpośrednimi skutkami, jak mechanizacja pracy, na rynek wydawniczy wpłynęła w znacznie większym stopniu. Postęp urbanizacji oraz nowe wynalazki w dziedzinie lączności pozwoliły na rozwój prasy. Przy miastach powstawały masowo nowe fabryki, potrzebujące robotników o wyższych kwalifikacjach niż dotychczas, co wymusiło realny rozwój oświaty. Najszerzej rozwinięta sieć szkół podstawowych przyczyniła się do zmniejszenia analfabetyzmu, poszerzając tym samym krąg odbiorców książki, samej jednocześnie generując popyt na podręczniki. XIXwiek to również okres, w którym rozprzestrzeniają się idee narodowe oraz nowe ruchy polityczne, szerzące swoje poglądy przy pomocy prasy oraz różnych drobnych druków, na znaczeniu zyskuje także piśmiennictwo w językach narodowych i jego gromadzenie (głównie w krajach, które w tym okresie odzyskują niepodległość, jak Grecja czy Norwegii).
Postęp technologiczny wywołane przez rewolucje przemysłową, jak industrializacja produkcji sprawił, że zarówno pracownicy, jak i pracodawcy zaczęli widzieć potrzebę posiadania wyższych kwalifikacji. Odpowiedzią na to był rozwój szkolnictwa, które poza nauką umiejętności potrzebnych w pracy, przyczyniło się do znacznego spadku analfabetyzmu wśród niższych warstw społecznych. Tendencję tę nasilił rozwój w XIXw. sieci szkół państwowych oraz prywatnych, a w końcu skutecznie wprowadzony obowiązek szkolny (1819 – Prusy; 1869 – Austro-Węgry; 1867 – Wielka Brytania; 1882 – Francja) . Dla rynku wydawniczego oznaczało to przede wszystkim znacznie poszerzenie kręgu odbiorców książki, która nie była kierowana tylko i wyłącznie do warstw wyższych, ale także do czytelnika masowego, często słabo wykształconego i niezbyt zamożnego. Odpowiedzią na większy rynek zbytu były nowe formy pozyskiwania papieru i mechanizacja produkcji książki, co obniżało jej jakość oraz cenę. Na rozwój rynku pośrednio wpłynęły także nowe formy komunikacji. Rozpowszechnienie najpierw kolei, a pod koniec wieku samochodu umożliwiało szybszy kolportaż (punkty sprzedaży przy stacjach, dostosowanie pracy drukarni do rozkładu kolejowego). Inne wynalazki, jak telefon czy telegram przyspieszyło przesył informacji, co szczególnie ważne było z punktu widzenia prasy. W tym okresie powstają pierwsze agencje informacyjne, np. Reuters – 1851, Havas – 1835).
Zmiana profilu czytelnika wymusiła zmiany w sposobie wydawania ale i w typach wydawnictw. Ze względu na znaczne zmniejszenie roli mecenatu (częściej instytucje niż osoby prywatne), a wydawcy byli zmuszeni działać na własny rachunek, co spowodowało rozwój kolportażu w celu dotarcia do klienta. Popularyzują się serie wydawnicze, połączone tematyką i wspólną szatą graficzną, obniżając koszty ze strony wydawcy i gwarantując zysk w wypadku sukcesu. Często wydawcy niedysponujący odpowiednim kapitałem, umożliwiali prenumeratę, subskrybcję czy wydawnictwa poszytowe. Poza tym, w poszczególnych państwach rozwinęły się typowe formy sprzedaży, np. warunkowa w Niemczech (możliwość zwrotu niewyprzedanego nakładu), składy główne we Francji (określone składy miały wyłączność na wydawców), w Wielkiej Brytanii tzw. remainders skupowali znacznie przecenione książki, odsprzedając je dalej. Zasilali oni głównie antykwariaty i aukcje, na których pojawiały się też zbiory skonfiskowane lub opuszczone (np. w wyniku kasacji zakonu). Postępował proces specjalizacji książek, poprzez tematykę czy docelową grupę odbiorców. Spopularyzowały się wydawnictwa kierowane do dzieci i młodzieży oraz osób najsłabiej wykształconych („literatura dla ludu”), gdzie nad informacjami przeważały podane w uproszczonej formie treści umoralniające. Na rynku pojawia się znacznie więcej belletrystyki, jak różne powieści sensacyjne i kryminały, które później przekształcą się w tzw. książkę kieszonkową. Wraz z postępem techniki, wzrosło zapotrzebowanie na wydawnictwa naukowe i informacyjne, które także specjalizowały się w coraz węższych dziedzinach. Ożywienie na scenie politycznej zaowocowało literaturą polityczną oraz znaczn ilością dokumentów życia społecznego. Często tego typu wydawnictwami zajmowały się małe drukarnie, część z nich była konsiracyjna, wydając zakazane w danym aństwie materiały. Ze sceną polityczą była coraz bardziej powiązana prasa, która znacznie rozwinęła się w wyniku usprawnienia i przyspieszenia komunikacji. Tańsza, niż książki, umożliwiała dostęp do najnowszych informacji szerszemu gronu odbiorców. Postęp technologiczny wpłynął też na sukces magazynów ilustrowanych (fotografia, litografia), które szczególnie wpływały na gusta odbiorców (zwłaszcza klas średnich). W tym okresie na rynku pojawiają się największe wydawnictwa, które stopniowo wypierały mniejsze przedsiębiorstwa. Część z nich powstała już w XVIIw, ale dopiero następne stulecie ugruntowało ich pozycję na rynku: w Wielkiej Brytanii Chiswick Press (ambitne tytuły, wysoki poziom wydawnictw, Longmans, Green a. Co, Milliam Heinemann; Francji A. A. Renouard (1792, książka artystyczna), Hachette (1826, podręczniki, lit. popularna), Larousse (1851, encyklopedie); Niemcy F.A. Brockhaus (1805 encyklopedie), Bibliografisches Institut (1826 encyklopedie), Phillipp Reclam Vergal (belletrystyka, technika), Otto Harassowitz (1872 naukowe, w tym bibliografia i językoznawstwo).
Ze względu na rozrost liczby wydawctw, starsze formy ich udostępniania przez biblioteki okazał się niewystarczający, w związku z czym unowocześniano już istniejące oraz zakładano nowe, zgodnie z potrzebami czytelników. Obok bibliotek o charakrerze ogólnym (jak narodowe czy miejskie), powstawały specjalistyczne, np. rzemieślnicze lub oświatowe. Część z nich powstawała w wyniku prywatnych inicjatyw (Biblioteka Publiczna w Nowym Jorku powstała w 1848r. dzięki dotacji kupca Johna J. Astora), przekształceń zbiorów prywatnych oraz działań państwa – zaczynał wtedy dominować pogląd, że to państwo powinno dbać o edukację obywateli. Przełomowa pod tym względem była ustawa biblioteczna stanu Massachusetts z 1848r, która przeznaczała część budżetu na cele biblkioteczne, a od 1854r biblioteka miejska w Bostonie była utrzymywana z podatków. Stopniowo ten model stawał się coraz bardziej popularny w USA i Europie (najpierw w Wielkiej Brytanii i Irlandii). Specjalistyczne biblioteli powstawały przy szkołach czy uniwersytetach, które poza kształceniem fachowców, zajmowały się też działalnością naukową, co wymagało posiadania ogromnych (chociaż z określonych zakresów, np. politechniki), stale aktualizowanych zbiorów. Ich objętość, także w wypadku bibliotek ogólnych, wymagała nowej organizacji. Podstawowym problemem było miejsce dla książek, czytelników i personelu, którego system salowy nie rozwiązywał. Nową koncepcję trójdzielności zaproponował w 1816r. Leopold della Santa – chciał wydzielenia magazynu, czytelni i pracowni, co sprawdziło się w praktyce i stało się podstawa urządzania bibliotek w XIXw. Nie we wszystkich było to jednak możliwe, ze względu na ograniczoną ilość miejsca. Inną formą radzenia sobie z ogromną ilością zbiorów była zmiana ogranizacji katalogów. Podstawą nadal pozostał katalog alfabetyczny, ale brakowało uściślenia elementów znajdujących się w opisie formalnym dokumentów. Pierwszymi oprazowaniami tego problemu były instrukcje przeznaczone dla biblioteki British Museum Antioniego Panizziego i bibliotek pruskich, które znalazły też zastosowanie przy ich drukowanych katalogach. Rozwijano też formy opracowania rzeczowego, z których największą popularność zyskała klasyfikacja dziesiętna Melvila Deweya (1876). Po uproszczeniu i rozbudowanie przez Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny w Brukseli przyjęła nazwę UKD (dodane uniwersalna) i do dziś wykorzystywana jest w wielu bibliotekach. Innym systemem była klasyfikacja ekspansywna Charlesa A. Cuttera (1891-93), tzw. ketterowska, na której wzorowano urządzenie zbiorów w Bibliotece Kongresu USA, ale okazała się niepraktyczna w większych bibliotekach.
Uprzemysłowienie procesu produkcji książki pozwoliło na szybkie zwiększenie nakładu, zaczęto stosować tańsze i łatwiej dostępne surowce, co obniżyło cenę książki, czyniąc ją łatwiej dostepną dla masowego odbiorcy. Jednocześnie znacznie spadła jakość, ze względu na początkową nieudolność technologii i surowce. Na obniżenie walorów książek wpłynęło m.in. zastosowanie drzewnego papieru zamiast czerpanego, zeszywanie drutem, później już tylko sklejanie a także dużo więcej błędów w tekście niż przy ręcznym składzie. Oprawy wykonywane przez maszyny introligatorskie były początkowo ślepe (bez nadruków), ale stopniowy postęp technologii pozwalał na umieszczanie na niej coraz większej ilości informacji. Pod koniec wieku większość masowych wydawnictw miała ilustrowane okładki, które miały przyciągnąć zwykle niewybrednego czytelnika. Dla wielu odbiorców jednak jakość tych publikacji była niewystarczająca, a szczególnie odrzucały ich niskie walory estetyczne. W ten sposób powstawały stowarzyszenia bibliofilskie (w 1820 powstaje Societe de Bibliophiles Francais) i specjalistyczne przewodniki (Manuel du libraire et de l’amareur des livres Jakuba Karola Bruneta). Do przywrócenia książce jej dawnej, piękniejszej oprawy dążył związek prerafaelitów (ogólnie sztuka użytkowa) oraz związany z nimi drukarz William Morris poprzez naśladownictwo sztuki okresu renesansu. Koncepcja Morrisa zyskała popularność dzięki modnemu w tamtym okresie historycyzmowi i w 1891 w Londynie uruchomił oficynę Kelmscott Press. Wydawała ona książki stylizowane na dzieła dawnych rzemieślników (dedykowane drzeworyty, ręcznie mieszane farby, tłoczone ręczną prasą). Szczególnym wyrazem tej tendencji był renesans monachijski w Niemczech, gdzie książki projektowano w oparciu o staroniemieckie wzory. Gdy ten nurt popadł w schematyzm, rozwinął się ruch Art Noveau, promujący dekoracyjność i harmonijność książki, sięgając do estetyki secesji, dążąc do przekształcenia książki w dzieło sztuki. Popularność wśród bibliofilów zyskiwały ekslibrisy, a w latach 70. zaczęły powstawać pierwsze muzea książki (pierwsze w 1976 w Antwerpii).
Stopniowo na każdym etapie produkcji i obsługi książki dochodziło do profesjonalizacji. Wykształciły się zawody ilustratora (chociaż zdarzały się ilustracje artystów, dla których stanowiło to poboczne zajęcie), drukarze stawali się rzemieślnikami, wykonującymi zlecenia wydawców, a redaktorzy stawali się odpowiedzialni za całokształt pisma, a nie tylko jego treści. Zmieniły się także relacje pomiędzy autorem a wydawcą. Odpisywanie tekstów stało się standartem, dzięki czemu autor mógł liczyć na rozgłos i odpowiednie honorarium w ustalonej kwocie. Przyczyniła się do tego m.in. Konwencja berneńska (1886), regulująca prawa autorów i wydawców. Specjalizacji ulegał też zawód bibliotekarza. Od początku XIXw. odbywały się wykłady z ogólnie pojętej bibliografii, a od 1880 w Ecole des Chartres w Paryżu odbywały się regularne kursy, powstawało coraz więcej szkół szkolących szczególnie pracowników bibliotek specjalnych. Pojawiała się też literatura fachowa, np. Maunal of Library Economy J.D. Browna (1903). Kolejni specjaliści zajmowali się bibliografią, pogłębiając specjalizacje, jak rękopisoznawstwo czy inkunabulistyka, doskonalili metody badawcze (np. metoda typograficzna) przydatne w innych dziedzinach humanistycznych oraz tworzyli coraz bardziej precyzyjne katalogi. Bibliotekarze tworzyli stowarzyszenia zawodowe, jak Americal Library Association (1876), których działalność obejmowała redagowanie specjalistycznych czasopism czy opiniowanie szkół bibliotekarskich, jednak największy i rozwój oraz powstanie struktur międzynarodowych przypada na okres międzywojenny.