Juliusz Kaden-Bandrowski Generał Barcz (BN) oprac. M. Sprusiński

LATA BRUKSELSKIE

Kaden-Bandrowski urodził się w 1885roku w Rzeszowie, w rodzinie o znanych tradycjach artystycznych i naukowych. Jego ojciec był lekarzem, dyrektorem teatru i publicystą, matka – pianistką i śpiewaczką, stryj był znakomitym śpiewakiem-wagnerzystą. Bandrowski wcześnie rozpoczął gruntowną naukę muzyczną. Jej etapami był Rzeszów, Krąków, Lwów i W-wa. Jako 19-letni nauczyciel muzyki wyjechał na Kaukaz i tak oglądał rewolucję 1905 roku. Dalsze studia pianistyczne podjął w Lipsku, później w Brukseli.

Publicystyka, lelewelczycy, debiut

W szkole muzycznej w Brukseli osiągał znakomite wyniki, jednak marzenia o karierze wirtuoza zniweczyły dwa złamania ręki w dzieciństwie. Już na początku studiów rozpoczął działalność krytyczną i publicystyczną. Pisał do pism lwowskich, warszawskich, były to artykuły okolicznościowe, recenzje muzyczne, plastyczne, malarskie, szkice publicystyczne. Najczęściej pisał w „Naprzodzie”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Scenie i Sztuce”, „Prawdzie”. Większość artykułów traktowała o wydarzeniach artystycznych Brukseli, ale dominowała w nim często refleksja o sprawach krajowych – polemika z rodzimą zaściankowością i snobizmem, wskazywanie konieczności propagowania sztuki polskiej za granicą.

Bruksela – była wówczas jednym z najzacniejszych centrów kulturalnych i ośrodkiem studenckim, który skupiał liczną kolonię młodzieży polskiej:

• panował tu klimat intelektualny i akademicki sprzyjający artystycznym wtajemniczeniom, publicystycznym i politycznym emocjom

• skupisko polskich akademików darzyło szacunkiem szczególnym mieszkającego tu filozofa i teoretyka spółdzielczości Edwarda Abramowskiego

• znaczącą rolę odgrywało założone w 1910 roku Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej im. Joachima Lelewela

W 1909 roku ruch polskiej młodzieży na obczyźnie przeżywał poważny rozłam.

• na Zjeździe Związku Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowej grupa przyszłych legionistów,

działaczy Związku Walki Czynnej¹ założyła nowe stowarzyszenie – Filarecję, której działacze związani byli z PPS-Frakcją² i inspirowali założenie koła lelewelczyków

• na I Zjeździe Stowarzyszeń Młodzieży Niepodległościowej odezwę programową przygotowała Maria Dąbrowska

• wśród założycieli „Lelewela” znaleźli się obok Dąbrowskiej: Marian Dąbrowski publicysta, Downarowicz minister w wolnej Polsce, Juliusz Poniatowski późniejszy poseł i minister rolnictwa

• lelewelczycy organizowali dyskusje i odczyty o literaturze polskiej, prowadzili pracę oświatową wśród robotników polskich w belgijskim zagłębiu węglowym

• jeździł tam też Kaden, wygłaszał odczyty, tematy: Powstanie listopadowe, Jozef Poniatowski,

Najnowsze kierunki w polskiej literaturze rewolucyjnej

• ważny jest jeden z artykułów zamieszczonych w czasopiśmie francuskim, w którym autor oceniał twórczość Wyspiańskiego jako symbol zejścia narodu – Kaden ostro odpowiedział na ten artykuł: nie wolno skazywać przed forum zagranicznym na zagładę narodu, który w chwilach krwawych wniebowstąpień ciężką dłonią ludu walczy o wolność

• dopowiedzeniem tej polemiki były rozważania O literaturze polskiej z punktu widzenia narodowego, czyli bilans trwałych wartości naszej literatury od romantyków do Żeromskiego

Trzy wielkie fascynacje Kadena stanowili w dobie brukselskiej wybitni Belgowie: rzeźbiarz Meunier, poeta Verhaeren i prozaik Lemonnier:

a) C. Meunier – rzeźbiarz, człowiek pracy, dostojeństwa i cierpienia fizycznego, projektant

pomnika pracy, niezwykle popularny twórca

b) C. Lemonnier – wprowadzał na karty swych powieści dzień powszedni swego kraju, radykalny

naturalista

c) E. Verhaeren – autor creda praca jest źródłem radości, bądźmy dobrzy

Główny temat refleksji Kadena stanowi praca widziana patetycznie, w poetyckim uniesieniu lub w naturalistycznej prawdzie. Pisał o wszystkich trzech heroldach pracy, a tonacja i obfitość tych artykułów dała mu medal od króla Leopolda II za działalność dla Belgii.

Debiutancka powieść Kadena była pisana w latach 1909-1910. jej pierwotny tytuł Tęsknota zmienił na Niezguła, która ukazała się w 1911 roku, dzięki przychylności Ortwina, kierownika literackiego lwowskiej księgarni:

• ten debiut zwrócił uwagę krytyki, widziano w powieści świadectwo wkroczenia nowego pokolenia, i znak przesilenia młodopolskiej stylistyki

• głównego bohatera, przeciętnego urzędnika i Życiowego niezgułę, wyposażył autor w prometejskie życie duchowe, fabuła powieści zawiera liczne liryzowane opisy bezkresów, otchłani, nieskończoności

• taki bohater nie pojmuje sensów rewolucji 1905 roku w zakaukaskim miasteczku

• Kaden doprowadził w powieści liryczne właściwości prozy młodopolskiej często poza granice mimowolnej parodii

Zawody i rzemiosło stylisty

Niezgułę przyjęto przychylnie. Natomiast za rewelację uznano to nowel Zawody wydany w 1911 roku w wydawnictwie krakowskim związanym z PPS-Frakcja Rewolucyjną:

• temat pracy fizycznej odkrył u schyłku XIX wieku Niemojewski, podejmował go też Gruszecki – wybierali oni scenerię Zagłębia Dąbrowskiego

• w Zawodach temat ten uzyskał on inną odmianę: Kaden pisał o krakowskich rzemieślnikach i o ludziach skazanych rodzajem uprawianego zajęcia na samotność, szyderstwo i poniżenie, o jednostkach całkowicie pracy przypisanych

• mamy w tych opowiadaniach w zbliżeniu mechanizm wysiłku, walkę o byt w szpetnym, wrogim mieście

• interesujący jest styl tych nowel, w którym widać pasję analityczna, pomysłowe metafory, widziano w nowelach wpływy Żeromskiego i Berenta, został ogłoszony przez Feldmana turpistą, pisarz zawierza bardziej ekspresjonizmowi niż symbolizmowi i impresjonizmowi:

• jego temperamentowi pisarskiemu dopowiada najbardziej ekspresjonistyczna poetyka kontrastu, brutalności, rozpadu

• Kaden operuje przede wszystkim epitetem, narzędziami animizacji, antropomorfizacji i animalizacji, z upodobaniem rytmizuje prozę i nagle zestrojone muzycznie kadencje zamyka ostrym, potocznym słowem

• stosuje narrację zwolnioną, dzięki użyciu składni retardacyjnej, zyskuje wtedy przyspieszenie, patos poetycki wysokiego stylu zostaje nagle poddany próbie groteski, demaskacji Żywiołem brutalnego dialogu

• obraz w którym wszystko wprawione jest w ruch, zamiera i znów potężnieje, rozpięty miedzy ekstazą a histerią, naznaczony ulubionymi kolorami ekspresjonistów: czernią i fioletem, czerwienia i sinością, zielenią i purpurą

• pisarz przemieniając postaci w rzeźby niszczy wszelkie pozory ładu, ciało ludzkie żyje poddane lekcji anatomii, wbrew prawom fizyki, jego elementy oglądamy w znacznym przybliżeniu

• epitet pożytkuje pisarz na prawach naturalistycznego oskarżenia, diagnostyka przymiotnikowa obnaża kalectwo, chorobę, rozpad i śmierć człowieka, pejzażu, miasta

• migawkowe ujęcia gromadzi Kaden dokonując mikroskopowego wejrzenia w mechanikę ruchu

• człowiek w Zawodach pozbawiony tożsamości, poddany próbie przedmiotu, osaczony gigantycznymi formami z wysiłkiem broni swego istnienia przed agresją świata, w tym kręgu wartości włada brzydota

Kolejna ważna książka Kadena to Zbytki, odmienna od poprzedniej tematyką, ale pokrewna stylistycznie. Znów na krakowskich przykładach portretował różne style zbytkownego moralnie i materialnie życia. Z bohaterów czynił groteskowe manekiny. Apogeum zyskały pasja analizy i anatomiczność widzenia. Jednostka istnieje tu albo we władzy instynktu i impulsu, albo na podobieństwo bezwolnej marionetki. Tylko świat dzieciństwa będzie dla nowelisty sferą ludzką.

Proch. Debiut skandalisty

Drugi debiut Kadena to powieść Proch, wydana w 1913 roku, gdy pisarz zwrócił do Krakowa. Była debiutem skandalisty, oparta na doświadczeniach własnych pisarza. Do książki wprowadził znane sobie miejsca: W-wę, Kraków, Brukselę. Główny bohater, student pianistyki pracuje w polskiej organizacji studenckiej, uwikłany jest w miłość. Mamy też w powieści zapis nastroju stolicy po roku 1905, zapis konfliktu młodego i starego pokolenia, ironiczną ocenę galicyjskiego politykowania i konformizmu, a najobszerniej życie kolonii akademickiej w Brukseli, a w jej centrum lelewelczycy. W powieści mamy postacie autentyczne wprowadzone pod przejrzystymi pseudonimami: Maria Dąbrowska, Marian Dąbrowski. Sportretowanych zostało ponad 20 studentów. Dzisiaj powieść jest świadectwem obyczajowości, politycznych aspiracji studenckiej emigracji po 1905 roku. Młodzi oglądani w scenach składkowego balu, zebrania organizacyjnego, agitacji, podczas strzeleckich manewrów, zastanawiają z jednej strony szlachetnością zamiarów, z drugiej rozpolitykowaniem. Powieść zamyka opis ćwiczeń wojskowych odbywanych przez robotników i żołnierzy – wykorzystuje tu osobiste doświadczenia.

Nowa stylistyka: pisarz dowodzi bardziej wstrzemięźliwego operowania skrajnymi emocjonalnie epitetami, chętnie włada kunsztowna metonimią i ożywia martwe przestrzenie agresywnym kojarzeniem brył, postaci, stanów.

CZAS WOJNY

Po powrocie do Krakowa nadal współpracuje z założonym przez Daszyńskiego socjalistycznym dziennikiem „Naprzód”. Zamieszcza tam nowele, prozę poetycka, recenzje muzyczne i literackie. Aktywnie uczestniczy w akcji odczytowej prowadzonej pod egidą Krakowskiego Uniwersytetu Ludowego. Jako publicysta powraca jeszcze do analizy powodów marazmu galicyjskiego życia umysłowego. Jako krytyk sztuki wiele pisze o Wyspiańskim, Mehofferze, Dunikowskim, Malczewskim. Jako nowelista w lirycznych miniaturkach portretuje zabytki, obyczaje ludzi i symbole historii pod Wawelem. Te prozy drukuje w cyklu Kroniki krakowskie. Ważny jest tom Wianki – to patriotyczna apostrofa, która ma uczynić Żywym wielkie muzeum narodowych pamiątek, lekcja historii skazywanej często na muzealne trwanie.

Legiony

Godzina – proza poetycka, którą wydrukował w naprzodzie” w 1914 roku. Był to czas mobilizacji legionowej, pisarz razem z Sieroszewskim o Daniłowskim pisze odezwę do ludności Królestwa, zostaje oficerem sztabowym i werbunkowym, rozpoczyna agitację. Jego reportaże, korespondencje i opowiadania pisane w okopach mają właśnie werbunkowe cele.

Powstaje wtedy 5 tomików prozy: Iskry (nowele o pierwszej królewiackiej drodze legionistów), Piłsudczycy (portrety i działania ludzi I Brygady), Bitwa pod Konarami (reportaż wojenny), Mogiły (nekrologi żołnierskie), Spotkanie (stracie orężnej i cywilnej postawy życiowej).

Szczególną poczytność zyskują Piłsudczycy, autor zyskuje popularność i miano „autora Piłsudczyków”. W okresie wojny teksty Kadena znajdą się w kanonie literatury, która stworzyła kronikę i heroiczną legendę legionów. Postacią najważniejszą jest tu Piłsudski, reprezentujący wielkość tragiczna, Kaden wpisał go w wyraziste tło polityczne, natomiast milczeniem kwituje przyjecie jakiego Legiony doznały w Królestwie. Legenda zna tylko scenę i pełne światła bohaterstwa. Nowa stylistyka: na dalszym planie naturalistyczne i ekspresjonistyczne tropy, prymat lirycznego opisu piękna odzyskiwanej ziemi.

„Dzieło nader ludzkiego miłosierdzia”

Tak określił Kaden powieść Łuk, wydaną w 1919 roku. Dowod pisarskiego miłosierdzia stanowiło to, Ŝe

małość ludzka miała jeszcze mocniej intronizować wielkość, umacniać postawy heroiczne. Czytelnicy nie

zwracali jednak uwagi na intencję.

5

Powieść osadzona w krakowskim środowisku uniwersytecki bulwersowała opinie portretami postaci

dobrze znanych. W powieści pojawili się m.in.: K. Irzykowski (ukazany z ironią), K. Srokowski, profesor

M. Szyjkowski.

Pasja polemiczna i oskarŜycielska: pisarz portretuje ludzi Ŝywych i dopełnia ich biografie szeregiem

fikcyjnych epizodow, swobodnie gospodarzy wydarzeniami. Jego zamierzeniem była demaskacja

krakowskiego lojalizmu, ujawnienie zasadniczego przełomu obyczajowego, jaki sprawił czs wojny,

oskarŜenie mieszczańskiej dulszczyzny.

Powieść zamyka się w latach 1914 – 1916. mamy tu obszerną galerię postaci. Kaden dokonuje wiwisekcji

fenomenu zwanego mieszczaństwem galicyjskim.

Mamy w powieści pierwszą u Kadena postać kobiety, ktora występuje przeciwko zmowie męŜczyzn,

osiąga niezaleŜność osobista, prowadzi Ŝycie łamiące pruderyjne obyczaje środowiska. Zarzucano

Kadenowi seksualizm, pornografię, demoralizowanie czytelnikow.

Poprzez postać tej kobiety analizował nagły w dobie wojny kryzys rodziny, tradycyjnych więzi

pokoleniowych.

Trzy wyprawy

W 1918 roku Kaden wrocił z Krynicy i rozpoczął działalność w krakowskiej Polskiej Organizacji

Wojskowej, tajnej organizacji militarnej powstałej we wrześniu 1914 roku. W listopadzie podjął słuŜbę

wojskową, ruszył pod Przemyśl, następnie relacjonował walki o Lwow i zmagania na kresach wschodnich.

Po powrocie spod Lwowa pracował jako redaktor naczelny nowego tygodnika „śołnierz Polski”.

Po tych wydarzeniach Kaden przenosi się do W-wy, gdzie kieruje Biurem Prasowym Naczelnego

Dowodztwa, skąd znow wyjeŜdŜa do Lwowa, podroŜ ta poświadczone jest szeregiem relacji o działaniach

wojska polskiego.

Trzecia wyprawa Kadena do podroŜ do USA w 1921 roku z ramienia „Naprzodu”. Zaraz po przyjeździe

rozpoczął odczyty w środowiskach polonijnych. Mowił o wojnie, sytuacji w kraju. W okresie trzech

miesięcy wygłosił ok. 100 odczytow przyjmowanych z uznaniem. Spełniał teŜ rolę komentatora filmow

nakręconych przez wojskowych operatorow na frontach 1920 roku.

Zaledwie kilka tygodni po powrocie z USA rozpoczyna pisanie powieści politycznej Generał Barcz, gdzie

powrocił do afery biura – Kaden został przed wyjazdem do USA oskarŜony o naduŜycia finansowe w

Biurze Prasowym Naczelnego Dowodztwa, zarzuty oddalono po tygodniach skandalu.

Przymierze serc i Czarne skrzydła

Generałem Barczem zyskał powszechny rozgłos. Całkowitą klęskę poniosł debiutują w teatrze dramatem

Karty w tas. Premierę poprzedziły komplikacje, ataki chadeckie zmusiły dyrektora teatru do zdjęcia

sztuki.

W latach 1923-1926 piastował Kaden stanowisko przewodniczącego Związku Zawodowego Literatow

Polskich. Pracował intensywnie, wydał 5 tomow prozy, a takŜe w 1924 roku Przymierze serc i wakacje

moich dzieci. Kolejne utwory to: Miasto mojej matki, W cieniu zapomnianej olszyny i Nad brzegiem

wielkiej rzeki. Te wszystkie dzieła przyniosły mu popularność. Kaden zaskoczył krytykę wspomnieniami,

ktorych refleksyjna i liryczna tonacja nie przypominała agresywnej brutalności stylu poprzednich

utworow.

6

Część krytyki uznała Ŝe po latach eksperymentow Kaden znalazł swoj naturalny styl: modlitwa duszy,

serce czujące, fanatyzm sprawiedliwości. Jednak nie powielał on wzorca poczciwej sentymentalnej

literatury młodzieŜowej i dziecięcej.

Wakacje – liryczne akwarele i proza tworzą porownanie dwoch światow: dojrzałości, ktora wkracza w

smugę cienia, i pierwszej dziecięcej jeszcze wraŜliwości. Kaden szkicuje tu kronikę Ŝycia rybackiej

osady na Helu.

Aciaki z Pierwszej A – napisany dla synow bliźniakow, rozwaŜa przejawy wychowania społecznego na

ławie szkolnej, mamy tu konflikt dwoch postaw: pragmatyka i romantyka, zwolennika czynu i rzecznika

refleksji. Pisarz sugeruje tu nowe pokolenie, ktore powinno rozumieć dziedzictwo ojcow i istotę tej

opozycji.

Wspomnienia własnego dzieciństwa, ewokowanie aury domu rodzinnego, miasta i szkoły słuŜą pochwale

czasu minionego, oddaniu sprawiedliwości moralnej najbliŜszym, portretowaniu małego Juliuszka☺, juŜ

wtedy bardzo zadziornego i wraŜliwego. Kaden buduje mitologię dzieciństwa.

Temat młodości heroicznej otworzył jeszcze w ostatniej ksiąŜce przed wybuchem wojny – wspomnienia i

nadzieje. Mamy tu zapisy wraŜeń z pobytu w Junackich Hufcach Pracy, gdzie spędzali czas jego

synowie, w młodym pokoleniu ujrzał tworcow „Polski Ŝelbetonowej, autostradowej, lotniczej”.

W 1943 roku zginął jeden z bliźniakow – Andrzej, a w Powstaniu zginął drugi – Paweł.

Czarne skrzydła

Jest to powieść pracy, ktorą zamierzał juŜ w 1923 roku, kiedy wyjechał do Dąbrowy Gorniczej i

przebywał tam do 1924 roku. KsiąŜka w całości ukazała się w 1928 roku (wcześniej w odcinkach na

łamach dodatku do „Świata”). Pisarz stworzył tu legendę zagłębiowskiej przygody, cięŜkiej pracy w

kopalni.

Kaden dał w powieści precyzyjną relację o katastrofie w „Redenie”. Wszyscy bohaterowie powieści to

działacze partyjni, zarządcy kopalni portretowani pod powieściowymi pseudonimami.

Powieściowa ocena działania PPS z Zagłębiu spowodowała ostre ataki prasy partyjnej. Powieść atakował

Nowaczyński, Pieńkowski, Drzewiecki, Mecen. Jej wartość uznali Czachowski, Kołaczkowski,

Lorentowicz.

Pisarz stał się tu świadkiem realiow lat 20., czasu strajkow, represji politycznych, kryzysu

wewnętrznego. Dociekliwie widział on grę polityczną, przetarg o kariery prowadzony w gronie

pepeesowskich działaczy.

Kaden przeprowadził tu wyrazisty podział postaci: z jednej strony akcjonariusze kapitału z drugiej

robotnicy, roli pośrednikow akcjonariusze partii. Mamy tu kolejny obraz kobiety wyzwolonej.

DYKTATURA Mateusza Bigdy

Czarne skrzydła rozpoczynały obszerną trylogię powieściową, trzecią częścią był Mateusz Bigda, miała

to być sensacyjna proza polityczna. Powieść została wydana w latach 30. i rozpoczęła trzecią wielką

dyskusje nad pisarstwem Kadena.

7

Powieść nie zwrociła uwagi krytykow młodego pokolenia, pisali o niej natomiast dawni zwolennicy

(Rzymkowski, Czachnowski, Pomirowski) lub debiutanci pozostający pod wpływem Kadena (Naglerowa,

Kornacki).

Kaden zwracał uwagę na konieczność czytania Mateusza… jako kontynuacji Czarnych…. Powtarzał Ŝe

zamierzeniem pisarskim było ukazanie, w jaki sposob chłop polski załamał się pod cięŜarem dziejowej

misji, płacąc cenę wiekow pańszczyzny i niewoli. Wobec tego Mateusz… to powieść o tragicznym

zagadnieniu chłopstwa, ktorej bohaterowie są autentyczni autentyzmem symboli.

W powieści politycznej Kadena pisarz goruje nad publicystą.

Mateusz Bigda tratuje o epoce paktu lanckorońskiego, ktory w 1923 roku podpisał Witos (przywodca

PSL-Piast) z przedstawicielami endecji i chadecji. Wynikiem paktu było ustalenie reformy rolnej

korzystnej dla posiadaczy i bogatego chłopstwa.

Pakt wywołał kryzys, zrzeczenie się gabinetu przez Sikorskiego. Witos sformułował nowy rząd, na co

odpowiedzią było zrzeczenie się przez Piłsudskiego stanowiska szefa sztabu.

Kaden modelował postaci tak, by symbolizowały postawy polityczne, zasady strategii sejmowej i

partyjnego zmagania. Widzimy w powieści postaci charakterystyczne, ktore symbolizują obiegowe mity

w jakich świetle społeczeństwo widzi i ocenia partyjnych liderow.

Pierwsze odcinki powieści drukowano w kilka miesięcy po rozprawie Piłsudskiego z przeciwnikami, po

wyroku w procesie brzeskim. W tej sytuacji powieść mogła być traktowana jako piłsudczykowski akt

solidarności.

Powieść to studium pustki ideowej i analiza walki o władzę w imię zyskow i kariery szantaŜu i intrygi. W

powieści synonimem myśli jest układ odruchowo-nawykowy, fizyczność ludzka, ktora ujawnia prawdę o

psychice ludzkiej.

Jest to powieść dialogow, epitetu, zapis świata, gdzie dominuje iście zwierzęca walka o byt, gdzie nie

ma miejsca na boje światopoglądowe, gdzie zwycięŜa mocniejszy argumentami przemocy.

Rok wydania powieści, czas procesu brzeskiego zamyka dzieje polskiej powieści politycznej między

wojnami. Jej ostatnim etapem jest powieść Dołęgi-Mostowicza Kariera Nikodema Dyzmy.

ZA STOŁEM I NA RYNKU

Kaden działał w roŜnych kierunkach, był nie tylko prozaikiem ale teŜ publicystą i organizatorem, mowcą i

jurorem konkursow, recenzentem i promotorem młodych, sekretarzem generalnym Polskiej Akademii

Literatury, działaczem Związku Zawodowego Literatow Polskich, radnym W-wy.

Praca w Związku to lata 20. sprawował funkcję prezesa oddziału ZZLP, potem całego Związku.

Prezesował mu dwukrotnie (jeszcze raz w latach 30.). pracował jako recenzent i publicysta w piśmie

„Głos Prawdy Literacki”, a po likwidacji pisma aŜ do wojny redagował „Gazetę Polską”.

Jako działacz poświęcił wiele prac apelujących o zwiększenie sejmowego budŜetu kultury i oświaty,

Ŝądał planowego popularyzowania literatury wspołczesnej, stworzenia systemu masowej oświaty,

zapewnienia rzetelnej edycji klasykow, wzrostu nakłady prozy i poezji. Szczegolnie wiele energii

poświecił powołaniu Polskiej Akademii Literatury.

8

Kaden, autor powieści politycznych rozdziela nieprzeniknioną kurtyną wzajemną odrębność i

nieprzenikliwość profesji pisarza i zawodu polityka. Jako krytyk i eseista nader powściągliwie ocenia

dwudziestowieczna rewolucję artystyczną, stwierdza: literatura romantykow i ich spadkobiercow (…)

spełniła swoją misje, nadszedł wreszcie czas szarego człowieka. Jego Ŝycie trzeba opisać(…)

LATA OKUPACJI

Mimo namowy Kaden nie opuścił kraju, pozostał w stolicy. Z polecenia prezydenta Starzyńskiego

organizował propagandę prasowa, obejmując ten dział w Komisariacie Cywilnym w 1939 roku. Potem

skupił całą uwagę na pracy pisarskiej.

śył z zaliczek oferowanych przez Jana Gebethnera i z udzielania lekcji muzyki, prowadził stałe wykłady

na tajnych kursach.

W 1944 roku został ranny odłamkiem pocisku i zmarł kilka dni poźniej. Pochowany na cmentarzu

protestanckim przy ul. Młynarskiej.

LOSY TWORCZOŚCI

Apogeum popularności pisarskiej Kadena to przełom lat 20. wtedy teŜ był najczęściej tłumaczony. W

latach 30. jego tworczość nie budziła admiracji ani nowego pokolenia prozaikow ani krytyki. Potępienie

krytyczne tej tworczości to lata 1948-1956.

Premiera teatralnej adaptacji Generała Barcza odbyła się w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie w 1960

roku (reŜ. Karssowski).

Generał Barcz

W 1922 roku popularne pismo codzienne, warszawski Kurier Polski rozpoczął wydawanie w odcinkach

Generała Barcza. W 1923 roku powieść została wydana jako ksiąŜka w wysokim nakładzie.

Czas druku Barcza

W listopadzie 1022 roku miały miejsce pierwsze wybory do sejmu i senatu - 19 list wyborczych, dwoch

kandydatow: prawicowy Chrześcijański Związek Jedności Narodowej i nacjonalistyczny Blok

Mniejszości Narodowych. Wygrała Chjena, ale nie zyskała skutecznej większości, dlatego rozpoczynają

się rokowania z „Piastem”, ich finałem będzie pakt lanckoroński i stworzenie rządu Chjeno-Piasta.

W grudniu nowy sejm i senat wybrali marszałkow sejmu-Rataja i Senatu-Trąmpczyński. Pozostają

jeszcze wybory prezydenckie, Piłsudski rezygnuje z kandydowania, tłumacząc decyzję niefortunnie

sformułowaną konstytucją. Prezydentem zostaje Narutowicz, wysuwany przez PSL-Wyzwolenie. Prawica

przegrywa. Kilka dni poźniej prezydent ginie zastrzelony przez fanatycznego endeka.

Oficerowie Piłsudskiego zamierzają w porozumieniu z piłsudczykami w szeregach PPS utorować drogę

swemu przywodcy do władzy. Pod presją Daszyńskiego jego partia PPS odmawia wspołpracy.

Kolejnym prezydentem zostaje Wojciechowski, a premierem Sikorski formując rząd centrowy. Trwa

przygotowanie paktu lanckorońskiego, prawica walczy o odzyskanie straconych pozycji.

9

Taki był czas polityczny odcinkowego Generała Barcza. Pierwszy odcinek poprzedzony został

zapowiedzią:

[powieść] jest pierwszą probą ujęcia wspołczesności i wybitnych jej postaci nie na płaszczyźnie

publicystyki, haseł, partii, koterii i programow, ale od strony psychiki, intymności i wewnętrznego Ŝycia(…)

[powieść] nie odpowiada Ŝadnej dzisiejszej rzeczywistości ani plotce

Natomiast dla czytelnikow powieści najwaŜniejsze stało się znalezienie powieściowego klucza,

fabularnego szyfru.

Opinie krytyki

Pierwszy wystąpił Nowaczyński w „Myśli Narodowej”, ktory parodiował kurierowa zapowiedź jako dowod

skandalu reklamowego. Drugi głos naleŜał do Cata Mackiewicza na łamach konserwatywnego „Słowa”,

ktory odmowił powieści wartości moralnych i artystycznych. Krytykował powieść takŜe Grzymała-

Siedlecki, ktory dostrzegał w niej tragiczny brak talentu i humorystyczną erotomanię. Kaden nie podjął

tych polemik.

Nad powierzchownym rozumieniem powieści ubolewała Maria Dąbrowska, ktora pisała Ŝe powieść nie

jest aktualną, wnikliwą sensacją ani paszkwilem, pisała, Ŝe Barcz to powieść o tym , jak na tle

dzisiejszej rzeczywistości człowiek wybitny zderza się z dwoma innymi postawami wobec Ŝycia, idącymi

po linii najłatwiejszego oporu (…)

Kaden cel swojej powieści widział inaczej niŜ określali go krytycy i osiągnął swoj Ce. Powieść wywołała

partyjną i krytyczną dyskusję, weszła do ścisłego kanonu polskiej powieści politycznej i rozpoczęła jej

właściwe dwudziestowieczne dzieje.

Kolejne czytania Barcza w m.in. w 1958 roku potwierdziły wartości powieści. Wypowiedzi krytyki

brzmiały: studium tworzenia techniki władzy, świetna znajomość realiow międzywojennej polityki.

Sceniczna realizacja powieści uwydatniła konflikt jednostki i ogołu, wolności człowieka i konieczności

stworzonych istnieniem państwa.

Paszkwil czy dzieło

Powieść nie ukazywała portretow ludzi Ŝywych przeniesionych ostentacyjnie do powieści, lecz

bohaterow literackich, stworzonych kadenowska techniką montaŜu faktow i fikcji, podniesienia ich

kompozycji do rangi symbolu. Co uniemoŜliwia oskarŜenia o zniesławienie.

Demaskatorski charakter analizy Kadena skłaniał do milczenia siły prawicy. Zabranie głosu było

przyjęciem części pisarskiego aktu oskarŜenia. JuŜ w latach 20. literatura nie miała romantycznego,

rownego władzy i polityki miejsca w Ŝyciu społeczeństwa.

Akcja powieści sugeruje czas: październik 1918 – jesień 1919.

Mapa polityki

W październiku 1918 roku powstaje w Krakowie skupiająca wszystkie stronnictwa niepodległościowe

Polska Komisja Likwidacyjna dla objęcia władzy z rąk austriackich w Galicji, wyzwolenie Krakowa.

Listopad: rozpoczynają się walki polsko-ukraińskie o Lwow i Przemyśl, w Lublinie powstaje Tymczasowy

Rząd Republiki Polskiej Daszyńskiego, do stolicy przyjeŜdŜa Piłsudski, Rada Regencyjna oddaje mu

władzę, obejmuje urząd tymczasowego naczelnika państwa, formułuje się rząd Moraczewskiego.

Grudzień: powstaje Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, wybucha powstanie wielkopolskie, w stolicy

podczas manifestacji pada pięciu zabitych

10

Styczeń 1919: wprowadzenie stanu wyjątkowego i sądow doraźnych w W-wie po nieudanym zamachu

stanu płk. Januszajtisa-śegoty, do W-wy przybywa Paderewski, trwają walki na Wołyniu i Ukrainie,

nowy gabinet po ustąpieniu Moraczewskiego tworzy Paderewski, w kraju pierwsze wybory do sejmu

Ustawodawczego

Luty: strajk powszechny w W-wie, otwarcie sejmu, zawieszenie broni na froncie lwowskim, Piłsudski

składa i ponownie przyjmuje urząd naczelnika.

Marzec: narady przedstawicieli Rad Delegatow Robotniczych, nowe krwawe zajścia , strajk powszechny

proklamowany przez Rady, sojusz z państwami Ententy, w Rosji utworzenie III Międzynarodowki

komunistycznej.

Kwiecień: ofensywa polska w Galicji wschodniej, zajęcie Wilna, zjazd zjednoczeniowy PPS.

Zasadniczym problemem jest w tym okresie utworzenie silnego aparatu władzy, scalenie armii,

postępujący proces taktycznej konsolidacji lewicy i prawicy pod hasłem obrony kraju przed rewolucją i

zachowania niepodległości.

Kadenowska lekcja faktow

Jakie fakty wybrał Kaden i dal im miejsce pierwsze w powieści?

- oswobodzenie Krakowa sod władzy austriackiej

- walki o Przemyśl

- otwarcie Muzeum Cytadeli

- zamach płk. Januszajtisa-śegoty

- otwarcie sejmu

- rozmowy z endecją

- i najobszerniej sprawa Biura Prasowego Naczelnego Dowodztwa

Ten wybor świadczy o zamknięciu perspektywy miejscem akcji (Krakow-Przemyśl-Warszawa) i

skupieniem uwagi na procesie formowania władzy centralnej. Najdokładniej opisuje Kaden wydarzenia w

ktorych uczestniczył: epizody krakowski i przemyski oraz aferę Biura Prasowego.

Kaden stosuje technikę montaŜu, ktora zaciera wyrazistość czasu akcji. Powieściowe klamry zamykają

się zasadniczo między październikiem 1918 i jesienią 1919.

Narrator towarzyszy bohaterom dzień po dniu. Niedopowiedzenie stwarza tylko wyprawa generała na

front. Zmieniony jest czas są wydarzeń dotyczących powitania Piłsudskiego, Sprawa Biura Prasowego.

Autor przeprowadza manewr z czasem powieściowym, komplikuje plan czasowy powieści, lecz unika

inwersji czasowych. Tworzy kompozycję niezbieŜną z naturalnym, utrwalonym w historii przebiegiem

zdarzeń.

W Generale… pisarz działa w sposob bardziej skomplikowany niŜ w pozostałych powieściach. Zostają

„puszczone w tas” biogramy ludzi, ktorzy w latach konspiracji przed I wojną i potem powodowani

roŜnymi powodami spełniali waŜną rolę pretendentow do miejsca na gorze.

Otrzymujemy więc portrety fantazyjne i zarazem powinowate z wizerunkami jednostek, jakie tworzyły

elitę władzy, działały w armii.

Bohaterowie Generała Barcza

GENERAŁ DĄBROWA – występuje w roli jaką spełniał w Krakowie generał Bolesław Roja, komendant

wojskowy Krakowa po wyzwoleniu, najstarszy rangą oficer w mieście.

11

Roja brał udział w rozmowach z wysłanym przez Radę Regencyjną Księciem Czartoryskim, ktory

zamierzał podporządkować Polska Komisję Likwidacyjna rządowi ŚwieŜyńskiego, co było ostatnią szansą

przetrwania Rady. Wezwany przez Piłsudskiego po 3 tygodniach był dowodcą I Dywizji Legionowej z

kwaterą w Legionowie (w powieści w pałacu Pod Blachą).

Bliskość postaci Dąbrowy i Roi podkreślają ich radykalne poglądy, one sprawiły Ŝe Piłsudski nie darzył

Roi sympatią.

Pisarz uczynił z niego symbol lewicowych sił w sztabie armii, powierzył jakby reprezentację całej

lewicy.

GENERAŁ KRYWULT – w powieści jest głownym przeciwnikiem Barcza, w rzeczywistości najbardziej

nieprzejednany wobec Piłsudskiego był generał Jozef Dowbor-Muśnicki.

KRYWULT

źle włada językiem polskim, jest byłym dowodcą

korpusu ruskiego

stoi pod zarzutem wyjawienia malwersacji,

ktorymi zdobył znaczny majątek

naleŜy do spisku przeciw Barczowi

DOWBOR-MUŚNICKI

zawodowy oficer rosyjski, w chwili wybuchu

wojny pułkownik, dowodca I Korpusu Polskiego w

Rosji

kiedy w 1918 roku Niemcy zaŜądali aby oddziały

Dowbora złoŜyły broń, piłsudczycy nie mogąc

namowić go do tego aresztowali generała wraz z

całym sztabem, co jednak nie zmieniło jego

decyzji

w 1919 roku został dowodcą armii

wielkopolskiej, był blisko Narodowej

Demokracji, ale podporządkował się Naczelnemu

Dowodztwu w W-wie

wytoczono mu proces o naduŜycia popełnione na

froncie rosyjskim, do rozprawy nie doszło

popierał rewoltę przeciwko rządowi

Moraczewskiego i Piłsudskiego

RozbieŜności:

- Generał nie przemawiał tak jak czyni to Krywult na uroczystościach podczas przywitania

zwycięskiego Barcza

- nie uczestniczył w uroczystościach pod cytadelą, bo był jeszcze w Poznaniu

- wyznawał nie protestantyzm a katolicyzm

- w powieści Krywult i Barcz spotykają się po raz pierwszy zimą pod Cytadelą, natomiast Dowbor i

Piłsudski odbyli pierwszą konferencję w jesieni 1918 roku

- Krywult działał na froncie wschodnim w kampanii roku 1919, Dowbor nie brał w niej udziału

GENERAŁ WILDE – w powieści spełnia rolę głownego poplecznika generała Krywulta, szef sztabu w jego

ryskim korpusie, najbliŜszy podobieństwem funkcji i zawodu jest postać inŜyniera, architekta, szefa

sztabu wojsk Dowbora, generała Jana Wroczyńskiego. Wroczyński był ministrem spraw wojskowych w

rządzie Moraczewskiego, a potem Paderewskiego

12

Podobnie jak powieściowy Wilde uczestniczył czynnie w organizacji spisku styczniowego, będąc potem

szefem Oddziału Kontroli prowadzącego śledztwo w sprawie kierowanego przez Kadena Biura

Propagandy

MAJOR PYĆ – bardzo wyraziste podobieństwa miedzy prawdziwym modelem są najbardziej wyraziste,

styl bycia, sylwetka, wygląd wskazują na pułkownika Adama Koca

PYĆ

włada tajną organizacją „Pies”, jest szefem

wywiadu Barcza

ma przestrzelona wątrobę

program organicznikowski: ”małe ułatwienia”

KOC

kierował Naczelną Komendą POW w Warszawie,

naleŜał do najbardziej oddanych

wspołpracownikow Piłsudskiego

kierował Oddziałem Drugim Naczelnego

Dowodztwa

odniosł ranę w bitwie - ma przestrzelona

wątrobę

ten sam program „małych ułatwień”

POSEŁ RYBNICKI – socjalistyczny lider, świetny i wytrwały mowca, przypomina Jędrzeja

Moraczewskiego, posła do parlamentu austriackiego, szefa konspiracyjnej Organizacji A, grupującej

zwolennikow Piłsudskiego, potem premiera rządu, ktory irytował Piłsudskiego podobnie jak Rybnicki

Barcza

REDAKTOR RASIŃSKI – wskazanie na samego siebie, Rasiński posiada rys Kadena, ktory był legionistą,

muzykiem i prozaikiem, kierownikiem Biura Prasowego mianowany przez generała Roję, w czasie wyprawy

wileńskiej adiutant Piłsudskiego, natomiast Rasiński był oficerem ordynansowym Barcza

GENERAŁ STANISŁAW BARCZ – podpowiadano nazwisko Piłsudskiego, czasem Sosnkowskiego, autor

protestował, podkreślał, Ŝe Barcz jest postacią fikcyjną, symbolem, jednak sposob działania bohatera,

sylwetka i postawa ideowa kojarzą powieściowego bohatera z Piłsudskim

Kaden dwukrotnie wprowadził na karty powieści postać Piłsudskiego chcąc przekreślić utoŜsamianie z

nim Barcza.

BARCZ A PIŁDUDSKI:

- Barcz mowi o swoim pobycie poza krajem i uwięzieniu w Rosji – Piłsudski był więziony w

Magdeburgu

- Barcz przebywa pod Przemyśl, a potem do wyswobodzonego Krakowa – Piłsudski nigdy nie był

pod Przemyślem i nie odwiedzał Krakowa

- Piłsudski nie otrzymał jak Barcz tytułu generała, mianowany był marszałkiem

- zasadniczą sprawę przysięgi w powieści powierza się Dąbrowie, a nie Barczowi – dla Piłsudskiego

sprawa przysięgi była przedmiotem głownej uwagi

- radość- z odzyskanego śmietnika”- chodzi o sojusz z prawicą z Wildem, Krywultem, endecją,

pojście na kompromis z siłami reakcji

- scena otwarcia Muzeum Niewoli- tu w skrocie pokazano drogę Barcza od burzliwej

socjalistycznej młodości do stanowiska Naczelnika państwa

13

- gdy Barcz ściska się z Krywultem (uścisk dłoni)pod cytadelą (w ktorej sam siedział, a teraz więzi

tam komunistow) ma gorzką świadomość- , Ŝe zdradził ideały młodości

- sojusz z Krywultem to smutna konieczność- , bo przecieŜ z Krywultow składa się . narodu- mimo

odrazy i wstrętu trzeba wrogiemu dygnitarzowi podać- rękę

- Barcza jedyny program to „ramy proste, stalowe, chirurgiczne, w ktore trzeba ująć- kraj” - to

dobrze zorganizowane szkoły, wymusztrowane formacje wojskowe, armia, to jedynie namiastka

- nie ma Barcz Ŝadnego programu społecznego

- udaremnia zamach stanu, lecz zawiesza rozrachunki ze spiskowcami, aby ugodzić- ich potem za

pomocą zręcznej prowokacji, ktorej niewinnymi ofiarami stają się jednak jego nie kochana Ŝona

i bezgranicznie mu oddany Rasiński

- nie liczy się z nikim i zostaje osamotniony jako człowiek, odgrodzony od dawnych kompanow

barierą urzędu i rozgrywek politycznych, opuszczony nawet przez kochankę (ktora była z nim w

ciąŜy) i matkę, jedynie Pyć- pozostaje mu wierny, brutalny gracz polityczny

- Barcza jedyny program to „ramy stalowe, proste, chirurgiczne, w ktore trzeba ująć- kraj”- to

dobrze zorganizowane szkoły oficerskie, sprawne, wymusztrowane formacje wojskowe, armia,

to jedynie namiastka--> Barcz właściwie Ŝadnego programu nie ma

WYDAWCA KWASKIEWICZ – obdarzony rysami Mortkowicza, ktory wydawał Łuk Kadena

HANNA DRWĘSKA – bohaterka z kadenowskiej galerii kobiet wyzwolonych, rodzima Mata Hari,

wprowadzona z romansowych konieczności

Inne podobieństwa:

· od 1919 roku działały w Warszawie Amerykańska Organizacja Pomocy, doradcza misja

amerykańska, YMCA prowadząca kursy zabawkarskie, malarstwa i rysunkow

Wyka pisał o powieściach Kadena, ze SA one par excellence polityczne, poniewaŜ goruje w nich przede

wszystkim problem polityczny, a postaci powieściowe o tyle są waŜne, o ile mu słuŜą. W potrzebie Kaden

upraszcza postaci i je mitologizuje.

Ta mitologizacja podkreśla prawa rozwoju psychicznego. śadna z postaci Kadena nie przechodzi

duchowego przełomu, nie zmienia swej politycznej drogi.

Polityczna mapa Barcza

I scena powieści – Krakow. Rasiński wędruje szlakiem przemierzanym wiele razy przez Kadena, nic

jeszcze nie zapowiada niepodległościowego nastroju. Miasto trwa w biurokratycznym letargu.

W monologu Pycia ojczyzna „w postaci Barcza” to powieściowa fantazja, „ojczyzna krywultowska”,

symbolizuje ambicje polityczne endecji i korpusu oficerskiego z dawnych korpusow polskich w Rosji.

Rozpoczyna się pierwsza wielka dyskusja powieściowa (spotkanie w kawiarni jeszcze przed powrotem

Barcza, sam początek powieści): demokracja czy rządy silnej ręki?

· ta dyskusja będzie zasadnicza jesienią 1918 roku, stworzy napięcia polityczne, nie zna jej tylko

Barcz, poniewaŜ jego teorią będą ścisłe „stalowe ramy”, ograniczające i formujące organizm

społeczny

14

· Barcz jako jedyny posiada posag konspiracyjny, jest postacią legendarną w chwili rozpoczęcia

walki o władzę, Kaden wzmiankuje o jego wcześniejszych dokonaniach, jego konkurenci nie mają

podobnych atutow

· pisarz nie wprowadza do powieści postaci z radykalnej lewicy poniewaŜ nie odgrywała ona w tym

czasie większej roli w walce o miejsce na gorze

W tym pierwszym rozdziale nie ma kompletu postaci – poznajemy tylko trzech antagonistow.

Rozdział II to zapis sumiennego kronikarza – Kaden parafrazuje szczegoły: zapis operacji przemyskiej i

krakowskiego rozbrajania Austriakow wspiera faktami, jakie widział reporter i czynny uczestnik

krakowskiej insurekcji.

Z Pyciem przegrywa pierwszy pojedynek generał Dąbrowa. Generał gardzi krakowskim mieszczaństwem,

całą energię poświęca kreowaniu naczelnika, zataja swoje prawdziwe plany. Mimo to dla Pycia jest on

postacią groźną, człowiekiem uległym wpływom rewolucji.

JuŜ w pierwszych dniach wolności oglądamy pierwszą polityczną prowokację: szantaŜowany

niebezpieczeństwem ukraińskiego naporu generał wysyła oddziały na Przemyśl.

Pierwszą przegraną ponosi Dąbrowa, kiedy triumfujący Barcz mianuje jego, ludowca, swym

podkomendnym.

Lecz takŜe Barcz nie widzi perspektywy zwycięstwa. W podobnej sytuacji był Piłsudski, ktorego

polityka była atakowana przez endecję , nie budziła zaufania lewicy, w kraju spore trudności stwarzała

sprawa organizacji armii, jednolitego uzbrojenia.

W trudnej sytuacji Piłsudski wybrał kompromis. I właśnie dziejami wszechogarniającego kompromisu,

znamiennego dla lat 20. aŜ po przewrot majowy jest Generał Barcz:

- był to kompromis taktycznych układow i patriotycznego szantaŜu

- Barcz rozgrywa w tej konwencji kolejne atuty: Muzeum Niewoli jest pretekstem do pojednania

z Krywultem, przygotowany zamach ma dać jeszcze jeden argument, wzmocnić jedność

społeczeństwa z zagroŜoną władzą

Scenę zamach buduje Kaden na zrębach faktow, milcząc jednak o Piłsudskim. Powieściowe aresztowanie

Barcza jest wierną kopia ujęcia i uwolnienia generała Szeptyckiego w Hotelu „Bristol”.

Zamach to kolejny kompromis przygotowujący wybory.

Ostatnią i finalną prowokacją jest w powieści sprawa Biura Prasowego naczelnego Dowodztwa. W

powieści afera Rasińskiego ma scenariusz reŜyserowany przez Pycia, jest planową prowokacją,

prowadzoną fachowo

- Rasiński ostro protestuje przeciwko postponowaniu jednostki jednak milknie w obliczu awansu

słuŜbowego i argumentow Barcza, ktory tak reŜyseruje swoje Ŝycie by sprawiało wraŜenie

nieustannego ofiarnictwa

Barcz wygrywa, w finale powieści widzimy jednak postać niepewną swoich racji, generał zniszczył

przeciwnikow, gdy walka ukończona widzi tylko pustkę.

Powieść Kadena agresywnie, groteską i sarkastycznymi sztychami rejestruje niemoŜliwość spełnienia

ideałow, ktorymi wierna była znaczna część publicystyki. Powszechne było przekonanie o katarktycznym,

radykalnie oczyszczającym działaniu wojny, o duchowej przemianie jaką spowoduje niepodległość.

15

Wobec takiego przekonania nowy indywidualizm znajdzie cel w przeŜywaniu odnowionej państwowości

polskiej. Jednostka przyjmie interesy państwa z całym dobrodziejstwem niepodległościowego

inwentarza:

- dla Rasińskiego jest to dobrodziejstwo „odzyskanego śmietnika”, legionowy romantyk z największym

oporem ulega realizmowi, gdy skończyło się młodzieńcze dziś i pojawiło się nagle niepodległościowe

jutro, świat zdumiał swoim pragmatyzmem

- zdaniem Kadena miejsce w tym świecie mają i mogą zdobyć pozycję społeczną tylko ludzie

bezkompromisowi, ktorzy szermując sprawdzalnymi hasłami władzy nie unikają czynow sprzecznych

z potoczną moralnością, cel uświęca środki i cel istnieje w ideologicznej pustce, w społecznej proŜni

Nie jest to argument przeciwko Generałowi Barczowi, Kaden spełnia zasady klasycznej powieści

politycznej, jej cechy obecne w Barczu to:

- pierwszorzędną rolę odgrywają w niej idee polityczne

- ośrodkiem akcji jest forum władzy, gdzie wydarzenia aktualnej polityki są poddane analizie,

dyskusji i przetworzeniu

- powieść polityczna Ŝyje energią wspołczesności, imiona władzy to odmienione pseudonimy ludzi,

ktorych zapisały księgi

- prawdy historii i dialektyki poddaje powieść polityczna nagłej probie teraźniejszości

- często autor wykorzystuje swoje doświadczenia polityczne, wiedzę o scenie i kulisach władzy

- siłą powieści nie jest historiozofia, lecz zamysł aktualności, ktory ma wieźć do tworzenia

sytuacji modelowych, ktore wspiera konstrukcja dziesiątkow faktow

W Generale… panuje konwencja szopki politycznej, ma ona złowroŜbny nastroj, poniewaŜ aktorzy mogą

zarazem reŜyserować losy państwa. Stopniowo jednak ulegają samozniszczeniu, ocaleje tylko Barcz.

Jego zwycięstwo jest podszyte szyderstwem. Kaden apoteozuje Rasińskiego, wielbi Barcza, lecz nie

zamyka powieści tonami apoteozy.

Powieść przedstawia obraz dochodzenia do władzy mocnego człowieka, ktory formuje swoja partię

z Pyciow i Rasińskich.

Część krytyki poszukując w powieści postaci pozytywnej wskazywała majora Pycia – demona wywiadu,

ktory zdawał się symbolem wielkiej przemiany w narodzie, znakiem odrodzonej niepodległości:

- kreowany na posąg epicki Pyć, homo politicus, bohater powieści, w ktorej dominuje walka o

władzę, a rolę waŜną spełniają wątki powieści obyczajowej i romansowego melodramatu,

tradycyjnie obecnego w prozie politycznej

Krytyka i styl Generała Barcza

Krytycy, nawet ci przyjaźni pisarzowi nie taili sceptycyzmu jaki wywoływała nie podlegająca zwartej

kompozycji lawina metafor i symboli. Pisarz stosował środki obrazowe w agresywnym zapamiętaniu,

jakby wszystko chciał uczynić odkryciem.

Styl Kadena wywoływał większe zastrzeŜenia niŜ treść jego prozy. Skala opinii była rozległa: od

pomowienia o prostactwo i upodobanie do turpizmu, przez wypominanie baroku po analizę mistrzostwa

metaforysty.

Krytycy literaccy w ocenie stylu Kadena zwracali uwagę na swoisty nadmiar formy. S. Baczyński

stwierdził planktoniczny stosunek do świata. Zdaniem Kołaczkowskiego uleganie niemieckiemu

ekspresjonizmowi wiodło do przesadnego, przerysowanego realizmu.

16

Cechy stylu powieściowego Kadena:

- abstrakcyjność metafor

- szarŜowany naturalizm

- gigantyczność efektow

- finezje alegoryczne

- czcze namaszczenia

- dosadność określeń: słownictwo dialogow i opisow w Generale Barczu

- hipertrofia (powiększenie się czegokolwiek do nadmiernych rozmiarow; przerost,) zmysłowości,

somatyzm i erotyka

- brutalne symplifikowanie (symplifikować = ujmować coś w sposob mało wnikliwy, spłycać): wizerunki

bohaterow pierwszego planu Barcza

- forsowna stylizacja, szopkowa charakterystyka postaci Barcza

- Ŝywcem wprowadzana rzeczywistość

Oceny krytyczne stylu powieści wynikają z czytania Generała Barcza bez kontekstu poprzednich dzieł

Kadena, z chętnego powtarzania opinii wcześniejszych.

Prostota i sztuczność

W Generale Barczu Kaden konsekwentnie unika lirycznych monologow. Krajobrazy wewnętrzne i

miejskie pejzaŜe utrwala lakonicznym zapisem.

Miejscem akcji powieści jest gabinet, sejm, zebranie towarzyskie, urząd państwowy. Powieść jest prozą

dialogow i opisu postaci toczących polityczne rozmowy. Słowo rządzi tu wszechwładnie i powodowane

nim wraŜenie zyskuje odbicie w wyglądzie postaci, w ich geście, wyrazie twarzy, przemianie fizjologii.

Polityka jest dla bohaterow sztuką czasu teraźniejszego i dlatego nie ma miejsca na retrospekcje.

Wszystko opanowuje czas teraźniejszy i jego dyktat stwarza psychikę.

J w powieści jedynym waŜnym przedmiotem obserwacji jest jednostka, wzajemność słowa i gestu,

metafory politycznego wywodu i metaforycznej przemiany ciała ludzkiego.

Dialogi powieściowe to Ŝywe, chaotyczne rozmowy. Zdania poboczne ostro odcinane od zdania

nadrzędnego, niezwykła obfitość rownowaŜnikow i sygnalizowane wielokropkami zawieszenia głosu. Ta

imitacja naturalności ma uzasadnienie: rozmawiają wojskowi przywykli do rygorow regulaminowej

oschłości.

Kaden dba o indywidualizację sylwetek:

- Krywult powodowany wykształceniem i kolejami Ŝycia mnoŜy rusycyzmy

- Dąbrowa słowem i myślą zdradza wiejski rodowod, sprowadzając refleksje do

zdroworozsądkowego konkretu, gardzi myśleniem abstrakcyjnym

- Pyć ma zdolność myślowej spekulacji, do tworzenia niespodziewanych aforyzmow

- Barcz obdarzony talentem ujmowania sytuacji w kategoriach skrotu socjologicznego, to, co

mowi ma wymiar metafory lub definicji

- Rasiński objawia znaczne talenty aforystyczne

Mamy wiec u Kadena z jednej strony prostotę dialogu i aforystyczność myśli, z drugiej zabiegi

cyzelatorskie: rytmizacja pozy, jej sylabiczne brzmienia, harmonijna kompozycja wyliczeń w trojkowym

szyku, stosowanie przestawni składniowej, ktora dynamizuje frazę i akcję.

Rytmizacji prozy, jej znaczniejszej sugestywności słuŜy stosowanie epifory i anafory. Szyk

anaforyczny jest częsty w dialogach. Kaden powtarza epitety kilkakrotnie, wzmacnia ich brzmienie i

donośność.

17

Natrętnemu powtarzaniu gestow towarzyszy natręctwo słowa, brak zaufania do intelektualnych

moŜliwości partnera rozmowy i zarazem utwierdzanie się takim „echowym” sposobem we własnych

racjach.

W powieści Kaden z upodobaniem wykorzystuje środki obrazowe, ktore potęgują konkretność,

zmieniają naturalne proporcje między człowiekiem i przedmiotem, nadają materialność abstrakcji.

Pisarz stosuje głownie metonimię i animizację metonimiczną, metaforę materializującą,

personifikacje i urzeczowienie, porownanie wiodące do animalizacji. Zwraca uwagę epitetowa barwa

tych zabiegow: słuŜą pomniejszeniu jednostki, odebraniu identyczności, zrownaniu z przedmiotem,

pozbawieniu wnętrza. Ornament zastępuje osobowość, nie dopuszcza moŜliwości jej istnienia,

przekonuje o nicości dostrzeŜonej „grudy ludzkiej”.

Motywy śmiechu i głosu – ich traktowanie przez Kadena zwraca uwagę na materialność świata, głos

stanowi niezmienny znak dwuznaczności, śmiech nie ma bergsonowskiej siły oczyszczającej.

Postaci powieści często posługują się jako argumentem krzykiem – wynika to z braku przekonania o

intelektualnych moŜliwościach przeciwnika i zarazem braku ufności we własne racje. Krzyk dowodzi

bezradności, proby siły w warunkach niemocy.

Wszystkie te zabiegi prowadzące do reizacji człowieka ostatecznie niszczą toŜsamość jednostki.

Człowiek sprowadzony do rzędu przedmiotow, pozbawiony panowania nad odruchami, poddany atomizacji

zostaje jednak niekiedy poddany probie animalizacji. SłuŜy to jednoznacznej charakterystyce postaci

(np. Pycia).

Metafora Kadenowska zmienia proporcje, oddaje człowiekowi to, co naleŜne przedmiotom i stanom

psychicznym, co charakteryzuje zwierzęta. Nikt nie panuje nad swymi reakcjami, kaŜdy działa

krzykiem, śmiechem i animalnym instynktem nie wiedząc o skutkach swego działania. Świat powieści

istnieje miedzy: taktyką a instynktem, ekspresjonistycznym spotęŜnieniem stylu a instynktowną,

wspartą realiami wiwisekcja władzy i polityki.

Postaci powieści wychodzą tak, jakby je konstruował ktoś zbliŜony do behawioryzmu, Kaden często

postępuje zgodnie z teorią behawioryzmu:

- bada przede wszystkim to, co zewnętrzne, poddane uchwytnej obserwacji, wymierne: ruch,

słowo, fizjologia

- częste zastosowanie ma w powieści jedna z metod behawioryzmu zwana przez Skinnera

UWARUNKOWANIEM INSTRUMENTALNYM:

Kaden buduje sytuacje, w ktorych postaci mogą oczekiwać wysokiej nagrody za swe

postępowanie, bądź spodziewać się spotęgowanego niepowodzenia – to sprawia, Ŝe następuje

upodobnienie reakcji, sprowadzają się one do trzech impulsow jakie behawioryści określają

mianem dziecięcych: lęk, nienawiść, miłość

- na planie pierwszym oglądamy jak w behawioralnym laboratorium przebieg procesu: podnietareakcja,

zapis biorących udział w akcji receptorow (narządy zmysłowe), efektorow (mięśnie i

gruczoły), systemu nerwowego

- w powieści praca mięśni tworzy słowa, jednostka jest zespołem mięśni, ktore myśl artykułują

Tylko dwie postaci nie podlegają w powieści behawioralnej regule: Barcz i Pyć. Trzecim sprawiedliwym

jest sam Rasiński.

Sylwia

1^ Związek Walki Czynnej (ZWC) - polska tajna organizacja wojskowa założona w czerwcu 1908 we Lwowie przez działaczy Organizacji Bojowej PPS z Kazimierzem Sosnkowskim na czele. Inicjatorem i przywódcą ZWCz był Józef Piłsudski natomiast bezpośrednio działalnością organizacji kierowała Rada Główna ZWCz i Wydział Związku, złożony z 4 członków: (Kazimierz Sosnkowski, Władysław Jaxa-RoŜen, Stefan Dąbkowski i Zygmunt Bohuszewicz). Organizacja miała charakter zdyscyplinowanej i centralnie zarządzanej organizacji wojskowej powiązanej z PPS-Frakcją Rewolucyjną. Celem Związku było przygotowanie i organizowanie przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim. Organizacja szybko się rozrosła obejmując najpierw Galicję, potem obszar Królestwa Polskiego i zabór pruski. Jej komórki powstały nawet na terenie Rosji. ZWCz zorganizował kilka tajnych szkół podoficerskich i oficerskich. Słuchaczy rekrutowano głównie spośród młodzieży akademickiej. W 1910 powstały podległe ZWCz organizacje jawne: Towarzystwo "Strzelec" w Krakowie i Związek Strzelecki we Lwowie, będące faktycznie organizacjami przysposobienia wojskowego. W 1912 Związek liczył 700 - 800 członków. W tymże roku 1912 dokonano reorganizacji. Komendantem całości został Józef Piłsudski, szefem sztabu Kazimierz Sosnkowski. Pod ich komendą były Związek Strzelecki oraz Polskie Drużyny Strzeleckie. W 1914 ZWCz liczył 7239 członków, stanowiąc kadry tworzonych Legionów Polskich. Do najbardziej zaufanych ludzi komendanta należeli wtedy oprócz Sosnkowskiego Marian Kukiel, Władysław Sikorski, Walery Sławek.

2^ Polska Partia Socjalistyczna-Frakcja Rewolucyjna, PPS-Frakcja Rewolucyjna, PPS-Frakcja, partia polit., powstała 1906 po rozłamie w PPS (gł. tzw. starzy); program zbrojnej walki o niepodległość państwa pol.; akcje zbrojne (OB PPS); przywódcy: J. Piłsudski, W. Jodko-Narkiewicz, F. Perl; 1908 jej władze rozpoczęły tworzenie w Galicji paramilitarnych organizacji niepodległościowych (Związek Walki Czynnej); uznana przez PPSD za kontynuatorkę przedrozłamowej PPS; 1909 powróciła do nazwy PPS.