B1-tiamina	Drożdże ziarna fasola, orzechy	Wspomaga serce ,uk.nerwowy, niezbędna podczas powstawania rybozy metab. aminokwasów i węglowodanów	Mrowienie zanik czucia osłabienie serca
B2-ryboflawina	Drożdże ziarna i kiełki, mleko, jaja	Odporność regeneracja skóry, procesy oddychania komórkowego	Zapalenie skóry,języka, łysienie pękanie warg
B3-niacyna	Orzechy mięso, ryby, ziarna i kiełki	Regeneracja ukł.nerwowego i skóry obniża ciśnienie krwi metabolizm białka	Depresja zaburzenia pamięci, łuszczenie rogowacenie skóry
B5-kwas pantotenowy	Mleko, jaja, wątroba pomidor	Wspomaga odporność, przemiana kwasów tłuszczowych	brak
B6-pirydoksyna	Drób ryby mleko ziarna banany groszek	Zapobiega anemii, wpomaga ukł.nerwowy metabolizm aminokwasów	Zmiany skóry, niedokwrwistość
B11-kwas foliowy	Warzywa liściaste, jaja mleko mięso, drożdże	Dojrzewanie krwinek czerwonych biosynteza kwasów nukleinowych	Niedokrwistośc
B12-kobalamina	Mięso ryby mleko jaja	Przemiana kw.nukleinowych wspomaga proces krwiotwórczy	Niedokrwistość przez złe wchłanianie
C-kwas askorbinowy	Cytrusy porzeczka jarzyny d.róża	Odporność gojenie ran, tworzenie istoty podstawnej kości, synteza kolagenu	Szkorbut ,złe gojenie ran zapalenie dziąseł kruchość naczyń krw.
H-biotyna	Wątroba drożdże czekolada żółtka jaj, wytwarzana przez bakterie jelitowe	Składnik enzymów biosyntezujących tłuszcze, ładna skóra i włosy	Zapalenie skóry wypadanie włosów związane z przyjmowaniem antybiotyków
A-retionol	Wątroba,szpinak marchew,żółtka jaj, mleko, pomidor	Składnik barwników siatkówki, proces widzenia, prawidłowy wzrost nabłonka	Kurza ślepota, wysychanie spojówek łuszczenie skóry
D-dekacyferol	Tłuste Mleko, tran, zółtko, wątroba, powstaje przez promienie UV	Wchłanianie wapnia, prawidłowy wzrost kości	Krzywica nieprawidłowe zrastanie, rozmiękczenie kosci
E-tokoferol	Oleje roślinne orzechy wątroba jaja ryby	Hamuje utlenianie wit.A, zapobiega nowotworom	Zaburzenia wzrostu, ukrwienia narządów
K-filochinon	Warzywa zielone wytwarzana przez bakterie jelitowe	Proces krzepnięcia krwi, procesy utleniania biologicznego	Rzadko/stany pooperacyjne

Odżywianie	dostarczanie pokarmu do każdej komórki organizmu
Sposoby odżywiania	Odżywianie
	Autotrofy (samożywne)		Heterotrofy (cudzożywne)
	-Fotosynteza (rośliny zielone) - chemosynteza (bakterie chemosyntetyczne [siarkowe, fosforowe]
Fotosynteza	CO2+H2O+E. słoneczna –chlorofil C6H12O6+6H2O
Heterotrofy	+saprobionty -saprofity -saprofagi	+płynożercy +pasożyty, półpasożyty -roślinne				-zwierzęce -zewnętrzne -wewnętrzne				+roślinożercy +glebożercy +mułożercy +drapieżcy
Fotoautotrofy	organizmy, które potrafią przeprowadzać fotosyntezę: rośliny zielone, niektóre protisty i bakterie
Składniki pokarmu	a) cukry-węglowodany -cukry proste [glukoza C6H12O6, fruktoza] -dwucukry [sacharoza, laktoza, maltoza ] wielocukry [skrobia, glikogen]						Pomiędzy cukrami znajduje się wiązanie glikozydowe. Dostarczają organizmowi energii. Pewną ilość Glikogenu magazynowana jest w wątrobie i mięśniach. Wytwarzane są przez rośliny uprawne: pszenicę, żyto, ryż, ziemniaki, buraki cukrowe, drzewa owocowe. Magazynowane są w nasionach, bulwach, owocach
	b) tłuszcze- lipidy -zbudowane z wyższych kwasów tłuszczowych lub glicerolu - charakterystyczne wiązania estrowe . Wyróżniamy tłuszcze nasycone i nienasycone, stałe i płynne, pochodzenia roślinnego i zwierzęcego [cholesterol, tran, oleje]. Są nierozpuszczalne w wodzie.							FUNKCJE: -dostarczają dwa razy więcej energii niż cukry, -odkładając się w tkance podskórnej chronią ciało przed utratą ciepła -amortyzują uderzenia - budowa błon komórki - synteza niektórych hormonów i kwasów żółciowych
	c) białka – proteiny -elementy budulcowe złożone z aminokwasów powiązane wiązaniami peptydowymi. W organizmach żywych białka mają funkcję budulcową. Są ze sobą spięte mostkami siarczkowymi. W białkach zwierzęcych są wszystkie aminokwasy, roślinne są ubogie, najczęściej brakuje lizyny, treoniny, tryptofanu. Białka roślinne = białka niepełnowartościowe.
	d) sole mineralne – substancje mineralne, pierwiastki biogenne [O;C;H;N;P;S] -MAKROELEMENTY – pierwiastki, których organizm potrzebuje w większych ilościach Sód, Chlor- zachowanie równowagi osmotycznej, niedobór prowadzi do odwodnienia organizmu Sód, potas- uczestniczą w przewodzeniu impulsów nerwowych Wapń, Fosfor- składnik kości, bez fosforu brak syntezy DNA Magnez- aktywator wielu enzymów, właściwe funkcjonowanie układu mięśniowego i nerwowego, niedobór = obniżona odporność na stres Siarka- występuje w aminokwasach: cysteinie, metioninie -MIKROELEMENTY- pierwiastki, których organizm potrzebuje w bardzo małych ilościach, często śladowych [Fe, Kobalt, Cu, Mn, Zn, Molibden, Jod, Fluor] sześć pierwszych to składniki białek, Jod wchodzi w skład hormonów tarczycy, a fluor jest niezbędnym elementem szkliwa zębów. Niedokrwistość bywa skutkiem niedoboru żelaza, próchnica = mało fluoru, niedoczynność tarczycy= niedostatek jodu
	e) Witaminy - niezbędne do prawidłowego funkcjonowania - nie są syntezowane przez organizm [wyjątek D] - zróżnicowane pod względem budowy chemicznej - niedobór jednej z witamin w pokarmach prowadzi do awitaminozy - witaminy dzielimy na + rozpuszczalne w tłuszczach ADEK							+ rozpuszczalne w wodzie: B1,B2,B6,B3,B5,B11,B12,C Przyczyny awitaminozy +nieodpowiednia dieta + nadmierna obróbka termiczna pokarmów +częste stosowanie antybiotyków +palenie papierosów i nadużywanie alkoholu +schorzenia przewodu pokarmowego
Energia	Glukoza 17kJ	Tłuszcze 37kJ							Białka 22kJ
Budowa ściany układu pokarmowego	błona śluzowa – pofałdowanej warstwy wewnętrznej, bogatej w naczynia włosowate; gruczoły tej warstwy wydzielają śluz i różne zależnie od odcinka przewodu pokarmowego – enzymy trawienne; w jelicie cienkim śluzówka uczestniczy w procesie wchłaniania
	błona podśluzowa- w tej warstwie znajdują się gruczoły, nerwy i naczynia krwionośne
	mięśniówki- ta warstwa jest zbudowana z dwóch rodzajów mięśni gładkich – podłużnych i okrężnych; rytmiczne skurcze obu rodzajów mięśni, zwane skurczami perystaltycznymi, przesuwają treść pokarmową w kierunku odbytu; w mięśniówce w żołądku dodatkowo występują mięśnie skośne, wzmacniające skurcze żołądka, co ułatwia mieszanie się pokarmu z wydzielinami żołądka
	błona surowicza (otrzewnej)-warstwy zewnętrznej, pełniącej funkcję podtrzymującą i ochronna; przebiegają w niej duże naczynia krwionośne
Enzymy	białka, które dzięki swojej szczególnej budowie przyspieszają przebieg reakcji biochemicznych[podobnie jak katalizatory przyspieszają przebieg reakcji chemicznych] można je nazwać biokatalizatorami
Amylaza	- kilka rodzajów - wytwarzane w gruczołach ślinowych [śliniankach] oraz trzustce -rozkładają węglowodany			-rozszczepiają skrobie i glikogen na maltoza (dwie cząsteczki glukozy) - maltoza rozpada się w jelicie cienkim pod wpływem maltazy-enzym - nie trawimy celulozy
Lipaza	- wydzielany przez trzustkę -rozbija wiązania między glicerolem i kwasami tłuszczowymi, które przenikają ze światła jelita do komórek śluzówki				- tłuszcz jest nierozpuszczalny w wodzie a lipaza tak, dlatego właśnie lipaza w kontakcie z tłuszczem rozkłada tylko te cząsteczki, które znajdują się na jej powierzchni
	żółć ułatwia trawienie tłuszczów, ponieważ rozbija je na drobniejsze kropelki = emulgacja
Proteazy	- wydzielane w żołądku, trzustce, jelicie - enzym rozkładający białka -rozszczepiają wiązania peptydowe łączące aminokwasy w długie łańcuchy białkowe			- przejściowymi produktami tego procesu są różne peptydy – związki zbudowane z aminokwasów, lecz znacznie krótsze [białko—dłuższe peptydy—krótsze peptydy—aminokwasy] - różne rodzaje proteaz
Jama ustna	- mechaniczne rozdrabniane kęsa - zęby [ siekacze- odgryzanie kęsów, kły rozrywanie, trzonowe i przedtrzonowe do rozcierania]			- zęby tkwią w zębodołach, będących zagłębieniami w szczęce i żuchwie. -parodontoza – Przyczynami są zaburzenia hormonalne, metaboliczne, niedobory witamin C,D,E, objawy; rozchwianie zębów i wypadanie na skutek zaniku kości wyrostka zębodołowego i obniżeniu dziąseł
1.jama ustna: -zęby-rozdrabnianie(20 mlecznych 32 stałe) -język-formuje kęs,smaki -wargi,podniebienie -ślinianki:przyuszne podjęzykowe podżuchwowe wydzielają śline trawićą cukry zwilżające pokarm 2.gardło-wspólny odcinek układu pokarmowego i oddechowego, tu nagłośnia zamykająca wlot do krtani 3.przełyk-zbudowany z mięśni gładkich,ruchy perylstatyczne-robaczkowe przesuwają pokarm 4.żołądek-tu trawienie białka, soki żołądkowe czyli HCl uaktywniający pepsynę oraz śluzy zapewniają ochronę przed samostrawieniem .Młode ssaki mają enzym renina-podpuszczka.Ścina czyli koaguluje białko-kazeninę.Żolądek zamyka odźwiernik. 5.jelito cienkie: dwunastnica-tu odchodzą przewody wątroby i trzustki. 6.Wątroba:				-gromadzi glukozę w postaci glikogenu -alkohol,leki,toksyny przemienia w substanie nieszkodliwe -wychwytuje produkty trawienia z krwi -uczestniczy w przemianie nadmiaru aminokwasów -gromadzi Fe Cu wit.A,B,D -wydziela żółć emulgującą tłuszcze<pęcherzyk żółciowy> 7.Trzustka-narząd ,gruczoł trawienny,wydzielający enzymy trawiace białka<proteazy> węglowodany <amylazy>i tłuszcze <lipazy>,insulinę obniżającą poziom cukru we krwi,lub glikogen podwyższający 8.Jelito cienkie,tu papka wymieszana z sokami trzustkowymi i żółcią zostaje wzbogacona o soki jelitowe składające się z maltazy<cukry>i proteazy jelita<białka>. Jelito cienkiezbudowane jest z kosmków jelitowych,które zwiększają powierzchchnie wchłaniania.do naczyć krwionośnych wchłaniane sa cukry i białka a do naczyń limfatycznych tłuszcze i transportowane do wszystkich komórek 9.jelito grube-silnie ukrwione,formuje kał i wchłania wodę. 10.odbyt-tu zachodzi defekacja czyli wydalenie kału.

ZALEŻNOŚCI POKARMOWE: -płeć -wiek -aktywność fizyczna -rodzaj wykonywanej pracy -warunki atmosferyczne: temperatura, pora roku -stan zdrowia: ciąża choroba OTYŁOŚĆ prowadzi do: cukrzycy, miażdżycy, chorób zwyrodnieniowych kręgosłupa, zawału serca, wylewu, nadciśnienia tętniczego, kamicy żółciowej, raka prostaty, jajników, jelita grubego

NIEDOŻYWIENIE:brak pokarmu,głównie zwierzęcego, żelaza, wapnia witB12. Powoduje opóźnienia w rozwoju, zaburzenia metaboliczne, obrzęki, biegunki. WEGETARIANIZM: -Weganie- jedzą tylko pokarm roślinny -Semiwegetarianie- jedzą głównie produkty roślinne ale dopuszczają niewielkie ilości drobiu, ryb, mięsa pełnowartościowego z małą ilością cholesterolu. -Owowegetarianie-nie jedzą mięsa ale uzupełniają to jajami i nabiałem. Wegetarianizm prowadzi do niedoborów:lizyny, treoniny i tryptofanu a także anemii.