Antoni Czechow Wybór dramatów BN II 198 oprac. Rene Śliwowski Wstęp

(skupienie uwagi na Wiśniowym sadzie)

1. POCZĄTKI ROSYJSKIEGO TEATRU I DRAMATURGII

• Związane są z Aleksandrem Sumarokowem, najpłodniejszym pisarzem rosyjskiego Oświecenia; pisał wierszowane tragedie oraz jednoaktowe komedie o tematyce rosyjskiej oparte na tradycji poetyckiej dworskiego klasycyzmu;

• Denizm Fonwizin- najwybitniejszy komediopisarz wieku XVIII

1. Brygadiera (1768): drwina z galomanii XVIII wiecznej szlachty prowincjonalnej oraz z jej przywar i śmiesznostek

2. Szlachecki synalek (1782); problemy ówczesnego wychowania przedstawione w sposób satyryczny; komedia oparta na trafnej i ścisłej obserwacji rzeczywistości; wprowadzono elementy właściwe sentymentalizmowi antycypując dramat mieszczański i łzawą komedię;

• Aleksander Puszkin (1799-1837) największy poeta rosyjskiego romantyzmu; w dramacie Borys Godunow realizuje zasady szekspirowskiej tragedii charakterów ludzkich wciągniętych w tryb historii; odwrócenie od zasad i schematów klasycyzmu, zerwanie z normatywną poetyką; miniaturowe formy dramatyczne; Cykl „małych tragedii”-na materiale z róznych epok i różnorodnych charakterów narodowych ukazany jest los człowieka , los jednostki, jej przeżycia osobiste-> współbrzmienie z ówczesnym dramatem europejskim (Hugo, de Vigny, Merimee, Manzonii)

• Aleksander Gribojedow (1795-1829) Mądremu biada- wierszowana komedia, która sielnie oddziaływała na rosyjskie umysły; powstała w latach 1820-1824; wyrażała nastroje młodego pokolenia rosyjskiego buntującego się przeciwko władzy ojców, propagowała ideały wolnościowe; satyra społeczna, plastyczne typy ówczesnej arystokracji Moskwy, błyskotliwy dialog i aforyzmy-> długowieczność utworu; Jedna całość dwóch wątków motywujących postępowania głównego bohatera: osobisty (miłość do ukochanej) i społeczny (zmaganie się ze środowiskiem ukochanej)-> zderzenie się światopoglądów, konflikt postaw moralnych;

• wodewil – ulubiony gatunek dramaturgii rosyjskiej na początku XIX w. pisali: m.in. Gribojedow, Szachowskoj, Chmielnicki, Zagoskin, Pisarew;

• Mikołaj Gogol (1809-1852) pogardzał wodewilem i przedstawiał we własnej twórczości śmiech, który służy rozrywce tylko jako śmiech , którego nadrzędną ideą jest naprawa obyczajów (Rewizor, Ożenek); Rewizor-> komedia satyryczna opisująca skorumpowane plemię urzędników carskich; Ożenek-> komedia, ośmiesza środowisko kupieckie i jego stosunek do świata; skoncentrowany ładunek satyry społecznej;

• Komedia-Gogol nadał komedii rangę pełnoprawnego gatunku literackiego, podporządkował on śmiech moralistyce społecznej; ->1 z postulatów
  ideowo-artystycznych „szkoły naturalnej” -> Gogol-najwybitniejszy reprezentant ;

• Mikołaj Niekrasow (1821-1878) wybitny przedstawiciel „szkoły naturalnej”; nastawienie radykalne, pisywał wodewil (Aktor, Lichwiarz petersburski, Jesienna nuda, Za ścianą)-> charakterystyczne dla ówczesnego Petersburga typy ekonomów, lichwiarzy, ziemian itp; uwagę przyciągają psychologiczno-społeczne portrety epoki [jak u Gogola];

• Iwan Turgieniew (1818-1883) wykorzystywał zdobycze „szkoły naturalnej”, gł. Gogola; Miesiąc na wsi pierwszy rosyjski dramat psychologiczny, przeciwstawiający się dotychczasowym tradycjom dramaturgicznym, przynoszący nowe propozycje; Miesiąc na wsi -skomplikowane stany i odruchy psychiczne za pomocą znikomej ilości słów; [to zjawisko później rozwinie Czechow]

• Aleksander Ostrowski (1823-1886) rozpoczął od poezji i prozy; komedia Do wójta nie pójdziemy- przyniosła mu rozgłos; nawiązywał do „szkoły naturalnej” i do Gogola; doskonalił technikę dialogu scenicznego-> na scenie: autentyczne postacie kupców w malowniczych strojach z ich swoistymi pozami; argon środowiskowy-> plastyczny dialog łączący cechy i właściwości psychiczne postaci scenicznych; nie wykraczal poza ramy obranego gatunku;

• Aleksander Suchowo-Kobylin (1817-1903) autor trylogii dramatycznej Małżeństwo Kreczyńskiego, Sprawa, Śmierć Tariełkina-> krytyka biurokracji w sądownictwie rosyjskim, policji, aparacie państwowym,; oryginalny kontynuator Gogola;

• Lew Tołstoj (1828-1910) za jego życia zostały wydane i wystawione tylko 2 jego sztuki: Ciemna potęga i Płody edukacji; Żywy trup i A światło świeci w ciemnościach dramaty ściśle związane z jego poglądami filozoficznymi, oparte na materiale dokumentalnym dot. Pewnej rozprawy sądowej;

• Oblicze sceny rosyjskiej czasów Czechowa charakteryzowali ją
  dramatopisarze-rzemieślnicy, którzy piali serie sztuk ze zręcznie skonstruowana intrygą, pełne melodramatycznych efektów i sytuacji, wzorowana gł. Na francuskim melodramacie i teatrze bulwarowym, pozbawione ambicji twórczych i społecznych, pisane po to, by łatwo było wyciskac łzy publiczności lub bawić ją za wszelką cenę;

• Hipolit Szpażyński (1848-1917) dziś doszczętnie zapomniany; pozbył się ze swej twórczości problemów społecznych na rzecz melodramatycznych efektów, które bawiły publiczność; Sam sobie wrogiem-dramat człowieka wyobcowanego, znudzonego sobą i wszystkim dokoła, rozdrażnionego, nie potrafiącego znaleźć z nikim porozumienia , źródło zła tkwi w samym człowieku;

• Eustachy Karpow (1857-1927) zbliżył się do poetyki dramaturgicznej Czechowa w większym stopniu niż Szpażyński; autor dramatów obyczajowych z życia ludu rosyjskiego, gł. Chłopstwa;

• Wiktor Djaczenko (1818-1876) i Wiktor Kryłow (1838-1906) – ich sztuki uważano za nadzwyczaj sceniczne; konstrukcja akcji trzymająca widza w napięciu, błyskotliwy montaż scen, logiczna motywacja każdego gestu aktora,

• Włodzimierz Niemirowicz-Danczenko (1858-1943) założyciel Moskiewskiego Teatru Artystycznego, autor utworów scenicznych o tendencji demokratycznej;w odróżnieniu do innych współczesnych potrafił docenić wartości nowatorskich propozycji dramaturgicznych Czechowa i później, w roku 1898, nadac im nowatorski kształt sceniczny (wraz z Konstantym Stanisławskim)

II ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ DRAMATURGICZNA CZECHOWA

1. biografia

• Ur. 29.01.1860 r. w Taganrogu

• Ojciec-drobny sklepikarz Paweł Czechow,

• Dziadek- chłop pańszczyźniany u Grzegorza Czertkowa -wyznawcy doktryn Tołstoja

• Studiował medycynę w Moskwie

• Współpraca z moskiewskimi czasopismami humorystycznymi („Odpryski”)

• Talent satyryczny rozwinął się stosunkowo wcześnie: 1884-85 „Śmierć urzędnika” , „Kameleon”, „Kapral Pryszybiejew”

• Stop liryzmu i ironii-> uwypuklało głęboką wymowę społeczną jego utworów;

• II poł. Lat 80 przesunięcie akcentów w poezji Czechowa: pierwiastki liryczno-refleksyjne dominują nad elementami komiczno-satyrycznymi np. „Nieciekawa historia”->protest przeciwko biernej postawie wobec rzeczywistość („Sala nr 6” ->społeczeństwo siedzące za kratami , zdane na łaskę brutalnych dozorców; powstało po powrocie Czechowa z wyspy Sachalin-miejsca zesłania, katorgi i poniżenia);

• „Sachalin”- dzieło publicystyczno-naukowe; Czechow chory na gruźlicę sam wyruszył w podróż i sam ja sfinansował by zebrać materiały o życiu katorżników; jedyny utwór gdzie Czechow wystąpił zarazem jako badacz pisarz lekarz i naukowiec;

• Epizod sachaliński-b. ważna rola w życiu Czechowa; łączy 2 etapy biografii Czechowa: zapowiadał schyłek jego młodości; pogłębienie sceptycznego stosunku do problemów nurtujących i jego i ówczesną inteligencję rosyjską; wynik tego to dłuższe opowiadania: „Dom z facjatka”, „Chłopi” „W parowie” -> rosyjska wieć ukazana w ciemnych barwach;

• Wiejski cykl opowiadań: powstał pod Moskwą w majątku Mielichowo,

• Po rozpoznaniu zaawansowanego stadium gruźlicy Czechow udał się na leczenie do Nicei; tam przejęła Czechowa sprawa francuskiego oficera, który został skazany za szpiegostwo na deportację do Guyany;

• Ożenił się z Olgą Knipper, aktorką Moskiewskiego Teatru Artystycznego

• Zmarł 15.07.1904 r. w Badenweiler (Niemcy)

• Określano go jako „piewcę zmierzchu” bo wyrażał nastroje i tendencje rosyjskiej inteligencji

• Beznamiętny kronikarz epoki;

• Nieprzemijająca wartość jego dzieł tkwi w maestrii ich formy literackiej, w filozoficznej wymowie jego utworów, która czyni go bliskim wszystkim literaturom i kulturom świata;

• Problemy w twórczości Czechowa mimo że są rosyjskie, to mają charakter ogólnoludzki;

2. Debiut teatralny. „Bez ojcowizny” („Płatonow”)

• Dramaturg-nowator, zrewolucjonizował teatr, wniósł do teatru świeże wartości, otworzył przed teatrem nowe perspektywy;

• Od początku swojej twórczości sięgał po dramat;

• W wieku około 20 lat napisał sztukę „Bez ojcowizny” i miał nadzieję, że sztuka zostanie wystawiona, jednak zwrócono mu ją;

• W 1923 r natrafiono na rękopis (11 zeszytów szkolnych zszytych grubymi nićmi, brak tytułu i nazwiska autora) ustalono że to sztuka Czechowa;

• W wydaniu z 1933r (radzieckie) opublikowano ją pod tytułem „Bez ojcowizny”, zaś w latach 1944-51 jako „Sztuka bez tytułu”; w Polsce ukazała się w 1960 r. w czasopiśmie „Dialog” pt. „Płatonow”.

• Premiera: 1928 r. w Gerze, następnie: 1929 Praga, 1956 Francja, 1962 Polska (Warszawski Teatr Dramatyczny, reż. Adam Hanuszkiewicz; Gustaw Holubek -rola główna); 1960 r. Rosja;

• Sztuka znacznie przekracza objętość przeciętnego dramatu i wystawienie jej na scenie jest trudną rzeczą, często wymaga skrótów-usunięcie ok. 2/3 tekstu; w zależności od charakteru i ilości zastosowanych skrótów „Płatonow” może być co raz to inną sztuką:

• O wegetującej, obżerającej się i zapijaczonej prowincji rosyjskiej pocz. Lat 80 XVIIIw.

• O rozpaczliwej nudzie , która dręczyła nie tylko dawna prowincję;

• O miłosnych przygodach rosyjskiego Don Juana

• O rozpijaczonym, filozofującym, pełnym żółci Hamlecie, błazeńskim i cynicznym

• O uwspółcześnionym Czackim z komedii Gribojedowa „Mądremu biada”

• Czechow w usta „Płatonowa” wkłada słów prawdy o ówczesnej rzeczywistości, normach obyczajowych i moralnych, o postawie poszczególnych jednostek i całych zbiorowości;

• Płatonow to postać tragiczna, umysł ostry i jasny, świadomy swojej sytuacji -> negocjacja i drwina;

• Brak prawdziwego kontaktu duchowego między ludźmi żyjącymi w gromadzie prawie nierozstających się ze sobą; ma to swoją kontynuację w innych, późniejszych dramatach Czechowa: „Iwanow”, „Wujaszek Wania”, „Trzy siostry”, „Wiśniowy sad”, które wyrosły z „Płatonowa”

• Bez „Płatonowa” nie byłoby Czechowa dramaturga;

• W „Płatonowie” odnajdujemy problemy, watki, postaci występujące w sztukach dojrzałego dramaturga Czechowa orz charakterystyczne dla jego twórczości np. Czechowskie pauzy, chaotyczne rozmowy gdzie nikt nikogo nie słucha, każdy mówi głośno do siebie, rzucane ni stąd ni zowąd uwagi, zdania ukrywające właściwą myśl lub intencję;

• Wiele motywów z „Płatonowa” wystąpiło w późniejszych sztukach Cechowa, np. motyw opuszczonego gniazda („Wiśniowy sad”), narzekanie na zmarnowane Zycie („Trzy siostry”), miłość czynna, uzdrawiająca („Iwanow”, „Trzy siostry”)

• Ważny element konstrukcyjny sztuki: powszedniość, szara codzienność- gł. Budulec jego późniejszych dramatów;

3. „Opowiadania Melpomeny”. Czechow – krytyk teatralny.

• Po niepowodzeniu „Płatonowa” przez 5 lat Czechow nie sięgał do gatunku scenicznego;

• W 1885 r. szkoc dramatyczny „Na szerokim gościńcu”, przeróbka poprzedniego opowiadania „Jesienią”;

• Pierwszy zbiór swoich opowiadań zatytułował: „Opowiadania Melpomeny” (1884)

• Teatr jest wszechobecny w całej twórczości prozatorskiej Czechowa;

• Felietony teatralne- odrębny epizod twórczości Czechowa; uwagi dot. Samego warsztatu aktorskiego;

• Już w dzieciństwie wykazywał dużo zmysłu aktorskiego;

• Czechonte- jego ulubiony pseudonim literacki, zaczerpnięty z gimnazjum, gdzie tak nazywał go nauczyciel religii;

• Czechow w swoich recenzjach drwi z ówczesnego repertuaru, uważa, że efekty sceniczne maja zapełnić jedynie pustkę treściową dramatów;

• Czechow zapisał się w dramaturgii jako nowator sztuk przeciwstawiających się dotychczasowej tradycji, łamiących dotychczasowe kanony, co bulwersowało widzów;

• Jednak jego dramatopisarstwo wyrosło z bogatej teatralnej tradycji rosyjskiej; z tradycji rosyjskiego wodewilu, dramatu obyczajowego i tradycji,;

4. Miniatury sceniczne Czechowa

• Najgłośniejsze dramaty: Mewa, Wujaszek Wania, Trzy siostry, Wiśniowy sad powstały w latach 1895-1903;

• Dotąd Czechow znany był tylko z tzw. jednoaktówek komediowych

• Mówiono o nim „dramaturg z przypadku”, gdyż dopatrywano się chęci zysku w zbliżeniu Czechowa do teatru;

• Niwelował podział na gatunki i rodzaje literackie;

• Utwory sceniczne mają wiele wspólnego z utworami prozatorskimi, epickimi, opowiadania- balansowały na pograniczu dramatu

• Wiele jednoaktówek komediowych powstało z jego opowiadań (wodewile, krotochwile);

• Gatunki komediowe pociągały Czechowa już w latach młodzieńczych; pisywał żartobliwe miniatury sceniczne, bliskie wodewilowi,; odpowiadało to jego ironicznej naturze, i zainteresowaniom grą aktorską (gł. Aktorstwem komediowym)

• Maria Siemanowa przypisuje mu pragnienie stworzenia oryginalnego wodewilu rosyjskiego; jednak to tylko hipoteza, bo brak na to dowodów;

5. Moskiewski Teatr Artystyczny (MChAT)

• Rosjanie docenili nowatorstwo sztuk Czechowa dopiero 3 lata po napisaniu Mewy

• Stworzony przez Włodzimierza Niemirowicza-Danczenkę i Konstantego Stanisławskiego;

• Stanisławski wniósł do atmosfery teatru świeży powiew, wyzwolił teatr od krępujących go schematów, odrzucił fałszywy pogląd, że w sztuce teatralnej decyduje jedynie intuicja aktorska, twórcza improwizacja; uznał kierowniczą rolę reżysera-aktor miał mu się podporządkować;

• Naturalizm sceniczny;

• Kształtował się w okresie zainteresowania naturalizmem

• Nawiązywał do wzorów teatru Andre Antoine’a i Meiningeńczyków;

• W trzech pierwszych dziesięcioleciach MChAT należał do najbardziej liczących się teatrów na świece;

6. Wiśniowy sad

• Powstał w 1903 r.

• Ostatnie dzieło teatralne Czechowa

• Motyw opuszczonego gniazda pojawiał się już w „Płatonowie” (ukazuje określony przejaw procesu społecznego –degradacja szlachty rosyjskiej)

• Problematyka jest osią dramatu;

• Rosyjska szlachta, której Czechow nie pozbawił wdzięku, jest u progu bankructwa- wspiera ich kupiec Łopachin, który symbolizuje nową potęgę społeczną, , jest wzbogaconym synem chłopaskim

• Na licytacji komorniczej wykupił zaniedbany majątek Raniewskiej i Gajewa

• Bohaterowie muszą opuścić siedzibę, nie potrafią przeżyć tego głęboko, ale o tym mówią;

• Raniewska-opuszcza wiśniowy sad bez większego żalu, choć zapewniała na każdym kroku, że nie umie bez niego żyć; wyjeżdża do „swojej miłości”- Paryża;

• Gajew- lekkomyślny stosunek do poważnych spraw; mimo ciężkiej sytuacji materialnej cały czas żyje na kredyt (tak jak jego siostra); wtrąca powiedzonka bilardowe;

• Ania-żegna wiśniowy sad bez żalu, bo jest młoda, wierzy w swoje siły (często zestawiana jest z Nadią z „Narzeczonej”)

• Piotr Trofimow- brak sentymentów do wiśniowego sadu, wierzy w szczęście, miłość, przyszłość;

• Waria- przybrana córka Raniewskiej;

• Ironia- dyskretna, ale wyczuwalna

• Żywioł komediowy- bardziej wyrazisty niż w „Trzech siostrach”; komedia nie jako gatunek, ale zwraca uwagę na żywioł satyryczny (mowa, a czyn; marzenia, a rzeczywistość)

• Ironia jest jednym z atrybutów komedii;

• Czechow chciał, aby sztuka była zespolona z tonacją satyryczną, komediową, wydobywającą cały dramatyzm sztuki;

• Andrzej Biały odczytał „Wiśniowy Sad” jako utwór symbolistyczny

• Barrault- podobnie jak Biały, z tym, że dodał przemijalność czasu;

• Niezrozumienie Czechowa przez odbiorców- niejednoznaczność postaci, nieuchwytność nastroju;

• Chłodne przyjęcie przez krytykę literacką

• Czechow był nazywany „artystycznym kronikarzem epoki”;

6