Historyczne ciesielskie konstrukcje dachowe. Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii, cz. 6
Rys.
1. Więźba płatwiowokleszczowa jednostolcowa
Pierwszą
podgrupę więźb płatwiowo-kleszczowych tworzą więźby stolcowe
(o stolcach stojących – rys. 8 A, DACHY 10/2010), wśród których
najprostszym rozwiązaniem są konstrukcje jednostolcowe (rys.
1).
Charakterystycznym ich elementem są kleszcze umieszczone
pod płatwią kalenicową, spinające obie krokwie poprzez stolce.
Wspomniana ilustracja pokazuje więźbę na stropie masywnym, w
której płatwie stopowe są płatwiami – namurnicami. Najczęstszym
rozwiązaniem w tym typie konstrukcji są więźby
płatwiowo-kleszczowe dwustolcowe, czyli o dwóch ramach stolcowych
(rys. 2). W nich, tak jak i w pozostałych więźbach tego typu,
kleszcze umieszczone są pod płatwiami, łącząc krokwie poprzez
oba stolce (tworząc usztywnienie poprzeczne) i utrzymując obie ramy
w pozycji pionowej.
Rys.
2. Ramy stolcowe więźby płatwiowokleszczowej dwustolcowej
W
typie więźb płatwiowo-kleszczowych stolcowych i wieszarowych
bardzo łatwo można wykonstruować więźbę z tzw. ścianą
(ścianką) kolankową. Stwarza to możliwość powstania wyższego,
wygodnego poddasza. Ściana kolankowa będzie zawsze murowana. Przy
jej zabezpieczeniu (konstrukcją masywną) na parcie poziome
płatwie-namurnice mogą spoczywać na murze, co stanowi dosyć modne
ostatnio rozwiązanie. W klasycznej więźbie drewnianej przy ścianie
kolankowej, niezabezpieczonej przed parciem poziomym, stawiamy ramę
stolcowo-kolankową. Na jej płatwi kolankowej (jako stopowej)
opieramy krokwie. Usztywnienie ramy stolcowo-kolankowej w kierunku
poprzecznym – dla przeniesienia wspomnianych sił poziomych –
następuje poprzez wprowadzenie zastrzału od belki wiązarowej
(która jest tutaj konieczna) do stolca bocznego i powiązania dołu
krokwi pod płatwią półkleszczami poprzez stolec kolankowy
przynajmniej do zastrzału, a korzystniej do stolca bocznego.
Wyższa
część więźby bywa rozwiązywana jak więźba
płatwiowo-kleszczowa z dwoma lub trzema stolcami.
Rys.
3.. Więźba płatwiowokleszczowa o stolcach leżących
Kolejną
podgrupę więźb płatwiowo-kleszczowych stanowią konstrukcje o
stolcach pochyłych, gdzie rozróżniamy stolce leżące i stolce
kozłowe (rys. 8 B, DACHY 10/2010). Stolce leżące w tym typie
przeważnie nie są równoległe do krokwi (jak w konstrukcjach
jętkowych), a w żadnym wypadku do nich nie przylegają ze względu
na usytuowanie płatwi między nimi. Pochyłe ramy stolca leżącego
przeciw przewróceniu się do środka zabezpieczone są kleszczami,
które pełnią jednocześnie rolę rozporu i usztywnienia
poprzecznego. Kleszcze te, jak w całym systemie, położone są pod
płatwiami połaciowymi i łączą krokwie poprzez stolce leżące.
Usztywnienie wzdłużnych ram stolca leżącego odbywa się poprzez
miecze wychodzące poza płaszczyznę stolca dla podparcia płatwi
spoczywającej z jego boku (rys. 3). Więźba o stolcach kozłowych
(rys. 4) posiada ramy kozłowe ustawione w środku wiązara i
skierowane ku krokwiom. Kleszcze, tak jak we wszystkich
rozwiązaniach, położone są pod płatwiami, łącząc krokwie
poprzez kozły, które w przedstawionym przykładzie zostały
dodatkowo podparte zastrzałami (koniecznymi, gdy kozły z krokwiami
tworzą kąt prosty lub rozwarty – rys. 4).
Rys.
4. Więźba płatwiowo-kleszczowa o stolcach kozłowych
9.
Więźby płatwiowo-kleszczowe, wieszarowe i rozporowo-wieszarowe
Przed
przystąpieniem do omówienia więźb płatwiowo-kleszczowych
wieszarowych i płatwiowo-kleszczowych rozporowo-wieszarowych (rys. 8
C i D, DACHY 10/2010) warto zapoznać się z konstrukcjami
stanowiącymi podstawę tego typu rozwiązań (rys. 5). Należą do
nich:
konstrukcja wieszarowa,
konstrukcja rozporowa,
konstrukcja rozporowo-wieszarowa (czy też wieszarowo-rozporowa).
Podstawowy wieszar (usytuowany nad belką wiązarową) może być jedno-, dwu-, a nawet trójwieszakowy (rys. 5A). W rozwiązaniu tym mamy zawsze do czynienia z belką wiązarową pełniącą rolę ściągu, dzięki czemu na podpory działają tylko siły pionowe. Konstrukcja rozporowa polega na tym, że pozioma belka podparta jest od spodu zastrzałami (na jeden z czterech sposobów – wg rys. 5B), które opierają się o mury poniżej belki, bezpośrednio lub pośrednio powodując działanie na nie siłami poziomymi. Stąd mury te muszą być odpowiednio wykonstruowane. Konstrukcja rozporowo-wieszarowa (rys. 5C) to połączenie zasad obu rozwiązań powyższych w jedną całość. Polega to na tym, że wieszaki usytuowane powyżej belki (którą podciągają) podparte są długimi zastrzałami „przenikającymi się” z tą belką i opierającymi się o mury poniżej. W tym wypadku wieszary oddziałują na mury siłami poziomymi. Pozwala to na wyższe usytuowanie belki poziomej. W więźbach płatwiowo-kleszczowych tego typu na wieszakach spoczywają płatwie, tworząc z nimi ramy wieszakowe, na których opierają się krokwie. Pod płatwiami (tak jak we wszystkich więźbach tego rodzaju) przebiegają kleszcze, łącząc obie krokwie poprzez wieszaki (rys. 8 C i D, DACHY 10/2010; 30). W więźbach tych nie tylko belka wiązarowa bywa podwieszona, ale mogą być podwieszone całe stropy przy zastosowaniu podciągu bądź nadciągu (rys. 6). Ten typ konstrukcji dachu mający charakter więźby wolnej pozwala na wprowadzenie w jej przestrzeń pułapu (rys. 8 C, część dolna, DACHY 10/2010). W takim przypadku proponuję nazwać więźbę półotwartą, gdyż tylko część jej konstrukcji jest widoczna, w odróżnieniu od więźb otwartych z okresu średniowiecza, gdzie widać całą konstrukcję. W XIX w. stały się modne różnego typu więźby półotwarte w budownictwie sakralnym, ale także i świeckim publicznym.
Rys.
5. Konstrukcje wieszarowe i rozporowe: A. konstrukcja wieszarowa B.
konstrukcja rozporowa C. konstrukcja wieszaroworozporowa
Rys.
6. Więźba płatwiowo-kleszczowa wieszarowa dwuwieszakowa (z
podwieszonym stropem)
Ostatnią
podgrupę w naszych rozważaniach tworzą więźby
płatwiowo–kleszczowe rozporowo-wieszarowe (rys. 8 D, DACHY
10/2010). Ponieważ te rozwiązania występują tylko w więźbach
płatwiowo-kleszczowych, można ich nazwę ograniczyć do więźb
rozporowo-wieszarowych lub wieszarowo-rozporowych. Takie
sprecyzowanie nazwy od razu wyjaśnia połączenie dwóch rodzajów
konstrukcji w jedną całość1.
W więźbie tej belka wiązarowa została zastąpiona kleszczami
dolnymi (rys. 7). Podobnie jak w samych więźbach wieszarowych
płatwie połaciowe spoczywają na wieszakach (jednym lub dwóch),
tworząc z nimi ramy wieszakowe, na których opierają się krokwie.
Pod płatwiami połaciowymi w znany już sposób przebiegają
kleszcze górne. Zastrzały wieszara, jeżeli nie spoczywają na
występach murowych, to korzystniej, jeżeli są zaczopowane w stolce
przyścienne tworzące ramy stolca przyściennego, jak pokazano na
rys. 7.
Rys.
7. Więźba otwarta płatwiowo-kleszczowa
rozporowo-wieszarowa
Konstrukcje
tego typu wspaniale nadają się do wprowadzania w nie pułapów w
celu wytworzenia więźb półotwartych powiększających przestrzeń
wnętrza, jak to pokazano na dole rys. 8 D w DACHY 10/2010: pułap
posiada tu formę trapezu, a konstrukcja jest taka sama jak na
schemacie.
Rys.
8. Więźba półotwarta (płatwiowo-kleszczowa),
rozporowo-wieszarowa jednowieszakowa z trapezowym
pułapem
Modyfikacją
klasycznej więźby rozporowo-wieszarowej jest rozwiązanie
przedstawione na rys. 8 operujące podwójnymi przenikającymi się
zastrzałami. Polega to na tym, że więźba wieszarowa
jednowieszakowa postawiona na koronie murów otrzymała dodatkowe
zastrzały w formie stolców leżących, które osadzono na słupach
przyściennych poniżej korony murów. Na stolcach znalazły się
płatwie połaciowe, pod którymi umieszczone są kleszcze spinające
krokwie poprzez te stolce oraz środkowy wieszak. Wprowadzenie
zastrzału w formie stolca leżącego pozwoliło na ograniczenie
dolnych kleszczy do półkleszczy. Stworzyło to węzeł podobny do
ścianki kolankowej zabezpieczającej przed nadmiernym parciem
poziomym przy jednoczesnym powiększeniu przestrzeni wnętrza.
Powstała więźba półotwarta o pułapie trapezowym położonym na
zastrzałach wieszara i górnych kleszczach pod płatwiami ramy
wzdłużnej zastrzału w formie stolca leżącego.
10.
Zakończenie
Przedstawiona
systematyka i terminologia więźb dachowych występujących na
naszych terenach jest pierwszą próbą całościowego uporządkowania
zagadnienia dla dachów dwuspadowych rozwiązywanych w podstawowych
typach konstrukcyjnych, a mianowicie jętkowym i płatwiowym.
Nazewnictwo stosowane dotychczas w konstrukcjach dachów, jak
wynika z przytoczonej na wstępie literatury przedmiotu, dość
często kształtowało się przypadkowo i bez szerszego kontekstu.
Różne elementy nazywano tak samo lub te same odmiennie w zależności
od regionu lub autora podręcznika.
Używano także określeń
gwarowych oraz terminów obcych, popełniając niejednokrotnie
„kalki” językowe, mimo że właśnie ciesiółka należała do
tej z gałęzi rzemiosła w kraju, które najwcześniej i najwięcej
wykształciło terminów rodzimych. Jeszcze raz można się było
przekonać, że pozytywne rezultaty przy porządkowaniu terminologii
można łatwiej osiągnąć, podchodząc do zagadnienia całościowo.
Właśnie w tym celu starano się wyłonić i scharakteryzować
najważniejsze typy i systemy konstrukcji dachów, przedstawiając je
w odpowiednich tablicach na ilustracjach. Ułatwiły one rozeznanie
wspólnych oraz różniących je cech, co okazało się niezbędne
dla poprawnego wybrania i przyjęcia odpowiednich terminów.
Podstawowymi elementami „jednoczącymi” te wszystkie rodzaje
więźb okazały się systemy usztywnienia podłużnego. Stały się
one punktem odniesienia dla takiego samego określenia elementów
pełniących identyczną lub podobną rolę w różnych systemach
konstrukcyjnych więźb, a nawet i innych konstrukcji, np. ścian
szkieletowych. Wybór zaproponowanych tutaj terminów na oznaczenie
poszczególnych elementów jest wynikiem analizy tych istniejących i
stosowanych w literaturze jak i w praktyce budowlanej celem dobrania
najbardziej odpowiednich. Nie próbowano przywoływać synonimów,
aby nie kontynuować „bałaganu”, który panuje w literaturze
fachowej. Ograniczono także do minimum uzupełnienia brakującego
nazewnictwa, stosując przy tym zasadę, że nowy termin powinien być
łatwo kojarzony z danym elementem. Dla takich samych elementów
zaproponowano definicje określające ich położenie w danym ustroju
konstrukcyjnym, a nawet kierunek usytuowania, np.: „poprzeczny
miecz stopowy storczyka” czyli miecz umieszczony na dole storczyka
i łączący go z elementem poprzecznym czyli belką wiązarową.
Takie precyzyjne określenia potrzebne są przy opisach zabytków, a
szczególnie przy ekspertyzach ustalających stan zachowania danego
elementu. Obok jednoznacznej terminologii, koniecznej szczególnie w
świetle rozwijającej się szybko komputeryzacji, istnieje także
pilna potrzeba opracowania terminów dawnych w formie słownika
historycznego. Jest to istotne dla analizy źródeł przy
kompleksowych badaniach zabytków architektury. W przedstawionym
zakresie systematyka i terminologia konstrukcji dachowych jest
pierwszym spośród koniecznych opracowań, które w dalszej
kolejności powinny objąć dachy o odmiennych od przedstawionego tu
kształtach oraz inne jeszcze rodzaje występujących w nich
konstrukcji, a także złącza ciesielskie.
Przypisy
1
W podręcznikach można spotkać następujące nazwy: dach o stolcu
wisząco-rozpierającym (Mielnicki S., op. cit., s. 168–169), dach
wisząco-rozpierający (Z. Mączeński, op. cit., s. 384 i n.), dach
o ustroju rozporowo-zastrzałowym (F. Kopkowicz, op. cit., s. 260),
ustroje rozporowo-zastrzałowe (W. Żenczykowski, op. cit., s. 360).
Mały Ilustrowany Słownik Budowlany w ogóle nie uwzględnia tego
typu konstrukcji. Określenie najbardziej zbliżone do rzeczywistości
podaje Mączeński; jednak nie wynika z niego, że konstrukcja jest
wisząca dzięki wieszarowi. Dwie ostatnie nazwy są zupełnie
mylące, gdyż zastrzały występują w wielu rozwiązaniach, a tu
powodują parcie na mury.
prof.
dr hab. inż. arch. Jan Juliusz Tajchman
Instytut
Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa
Uniwersytetu im. Mikołaja
Kopernika w Toruniu
Źródło: Dachy, nr 1 (133) 2011