Krąg kultur

z ceramiką sznurową

W połowie III tysiąclecia p.n.e. pojawiają się na ziemiach polskich przedstawiciele nowej ludności, która wytwarzała ceramikę zdobioną ,odciskiem sznura, od której nazwano ją kulturami ceramiki sznurowej. Kultury te na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e., (późny neolit), opanowały dużą część Europy, zajmując cały obszar Niżu Europejskiego od Renu aż po Ukrainę, oraz od Morza Bałtyckiego aż po masywy górskie Środkowej Europy włącznie.

Proces genezy tych kultur przebiegał w sposób złożony. Najpierw na dużej części maksymalnego zasięgu tych kultur pojawili się przedstawiciele tzw. paneuropejskiego horyzontu ceramiki sznurowej znani przede wszystkim ze stanowisk grobowych, zawierających pucharki i amfory oraz specyficzne topory kamienne kształtu łódkowatego. Od tych właśnie toporów ludność wczesnej ceramiki sznurowej nazwano też nosicielami kultury toporów bojowych. Charakterystyczną cechą tej ogromnej ekspansji wczesnej kultury ceramiki sznurowej było bardzo szybkie rozprzestrzenienie się nosicieli „toporów bojowych" po rozległym terytorium. Dlatego trudno dziś ustalić, gdzie znajdował się punkt wyjścia tej ekspansji. ¹

Na ziemiach polskich jej główne skupiska występowały na Śląsku, w południowej i południowo-wschodniej Małopolsce oraz na Pomorzu Zachodnim.

Mapa największych skupisk kultury ceramiki sznurowej na ziemiach Polski. ²

W miarę upływu czasu przedstawiciele wczesnej kultury ceramiki sznurowej ulegają stopniowemu „rozpływaniu" się w środowisku lokalnym, ponieważ reprezentowali oni zapewne skromną ilościowo grupę najeźdźców. Powodowało to powstanie silnie zaznaczonego zróżnicowania lokalnego. Na terenach zachodnich w dorzeczu Odry (szczególnie środkowej i dolnej) powstanie grupa nadodrzańska, na terenach Polski południowej formuje się grupa krakowsko-sandomierska, lubaczowska i in. Ponadto na wybrzeżu wschodniobałtyckim (głównie w rejonie Zalewu Wiślanego i Kurońskiego) powstanie przy silnym udziale podłoża wczesnej kultury ceramiki sznurowej — tzw. kultura rzucewska (nazwana od miejsc. Rzucewo, woj. Gdańsk).

Inną kulturą lokalną powstałą także na podłożu wczesnego horyzontu ceramiki sznurowej była tzw. kultura złocka (nazwana od miejsc. Złota, woj. Tarnobrzeg, b. pow. Sandomierz), w której genezie ważną rolę odgrywała także kultura amfor kulistych. Kultura złocka występuje na terenach lessowych, w związku z czym rolnictwo odgrywało dość poważną rolę w jej gospodarce.

Charakteryzując ogólnie kulturę ceramiki sznurowej należy stwierdzić, że poza południowymi obszarami jej zasięgu (szczególnie Małopolska) nie znamy bardziej rozległych osad. Były to przeważnie stosunkowo krótkotrwałe obozowiska, złożone głównie z naziemnych szałasów, rzadziej ziemianek. Bardziej charakterystycznym akcentem są znaleziska grobowe, przy czym na terenie Polski poza kulturą złocką, nie znamy wielkich cmentarzysk tej kultury.

Przytoczone fakty wskazują, że we wczesnej fazie omawianych kultur, a także w niektórych grupach związanych z ich późniejszym rozwojem, przeważał nowy model gospodarki, związany z typowym nomadycznym pasterstwem. Wskazuje na to brak lub skromne ślady osad, duża ilość broni kamiennej, znajomość konia, formy kurhanów. Jednak wiele faktów poświadcza także istnienie gospodarki rolniczej w niektórych grupach ceramiki sznurowej. Świadczy o tym m. in. występowanie osad zakładanych na wysoczyznach, ślady orki w postaci zachowanych bruzd pod kurhanami ceramiki sznurowej, występowanie doskonałych sierpów krzemiennych.

Ludność kultur ceramiki sznurowej przywiązywała duże znaczenie do kultu zmarłych. Świadczy o tym zróżnicowany typ obrządku grzebalnego, w którym reprezentowane są groby płaskie i groby pod kurhanami, groby w obstawach kamiennych, groby katakumbowe (zwane niszowymi — występujące np. w grupie krakowskiej i kulturze złockiej), groby, w których chowano zmarłych w obrębie drewnianych konstrukcji w rodzaju domów lub palisad i in. ³

Cechą charakterystyczną jest chowanie zmarłych (niespalonych) w pozycji skurczonej (mężczyzn na prawym boku, kobiety na lewym) często z preferencją układania zwłok w linii wschodnio-zachodniej. rzadziej północno-południoowej. Zmarłych wyposażano w naczynia, przede wszystkim puchary o  esowatym profilu i amfory z niską szeroka szyją i dwoma uchami. Mężczyznom do grobów wkładano broń, szczególnie często występują  charakterystyczne topory kamienne. Silnie dominują pochówki pojedyncze (we wcześniejszych kulturach dużo częściej spotykamy pochówki wielokrotne). Jednak i tutaj są one spotykane, co prawda niezmiernie rzadko. Na wschodzie spotykane są także odosobnione groby ciałopalne (np. Wierzbnik k. Starachowic) oraz groby niszowe (kryptowe - w zwartej glebie, najczęściej lessowej, wykopywano  pionową jamę, a przy jej dnie drążono prostopadle niszę, w której chowano zwłoki). Groby niszowe spotykane są w grupie krakowsko-sandomierskiej oraz w obrębie kultury złockiej. Widać w nich wyraźne wpływy kultur wschodnich np. kultury grobów jamowo-katakumbowych z Ukrainy. Natomiast na zachodzie widoczne są wyraźne wpływy ,,idei megalitycznej''  np. na zachodzie Niemiec spotyka się groby skrzynkowe i komorowe. Stwierdzono także posypywanie zwłok sproszkowaną ochrą.

Główne formy grobów płaskich na przykładzie gr. krakowsko-sandomierskiej wg J. Machnika

Ceramika stanowi główny wyróżnik tej kultury. Najpospolitsze formy to:

• puchary o esowatym profilu:

• amfory o baniastym brzuścu:

• miski, kubki i dzbanki

• pucharki doniczkowate i moździerzowate w fazach późniejszych.

Jak już wspomniano naczynia zdobiono (głównie górne partie) zazwyczaj gęstymi poziomymi odciskami sznura lub liniami rytymi. Natomiast w przypadku amfor stosowano zdobienia pionowymi pasmami linii od szyjki do największego wydęcia brzuśca. Większość naczyń charakteryzuje znaczna nierówność powierzchni.

Wśród wyrobów kamiennych najbardziej charakterystyczne dla kultury ceramiki sznurowej są topory bojowe o zwisających ostrzach, często także obuchach, mający kształt odwróconego czółna (patrz ryc. 8). Z powodu wielkiej ich ilości do kultury z ceramiką sznurową używano kiedyś nazwy kultura toporów bojowych. Topory te były wykonane z dużą dokładnością, a wzorowano je na toporach miedzianych z górnego biegu Renu (świadczą o tym znajdowane na niektórych z nich specjalnie wykonane  wypukłości jakie widoczne są w odlewach na złączu form odlewniczych). Podobną świetność osiągnęły  wyroby krzemienne:

• siekierki krzemienne o przekroju poprzecznym i podłużnym soczewkowatym,

• sztylety liściowate, liściowate groty oszczepów,

• misternie wykonane grociki strzał.

Cechą charakterystyczną  jest bardzo częste szlifowanie ostrzy. Dosyć częste są narzędzia i ozdoby z rogu i kości. ⁴

Siekierka krzemienna

W późnym okresie rozwoju omawianego kompleksu kulturowego, już w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e., następuje znów ujednolicenie pewnych terytoriów, na których rozwijają się nowe formy zachowujące jednak wyraźnie tradycje „sznurowe". Taką nową jednostką kulturową jest występująca wokół Karpat tzw. grupa (lub kultura) Chłopice-Vesele (nazwana od stanowisk w Chłopicach, woj. Przemyśl, b. pow. Jarosław i Vesele k. Nitry na Słowacji). Znów obserwujemy w tej grupie rozwój gospodarki pasterskiej, zanik osad, występowanie głównie materiałów grobowych oraz kontakty z Południem, przejawiające się w imporcie wyrobów miedzianych (szczególnie ozdób i sztyletów). Do tej samej grupy kultur powstałych na podłożu późnej ceramiki sznurowej należy też tzw. kultura strzyżowska (nazwana od miejsc. Strzyżów, woj. Zamość, b. pow. Hrubieszów), występująca na terenie Lubelszczyzny. ⁵

Bibliografia

1. Godłowski K., J. K. Kozłowski, Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1976

2. Zaręba P., Kultury z ceramiką sznurową, dostępny w Internecie na http://www.lce.lu-blin.pl/archeo/neolit/neolit_5m.html [dostęp 5.06.2011]

3. 

Mapa największych skupisk kultury ceramiki sznurowej na ziemiach Polski. http://www.lce.lublin.pl/archeo/neolit/neolit_5m.html

W połowie III tysiąclecia p.n.e. na terenie całego Niżu Europejskiego od Renu po środkową Wołgę i od południowej Skandynawii po Alpy i wschodnie Karpaty pojawiły się plemiona kultury ceramiki sznurowej  (KCSz). Na ziemiach polskich jej główne skupiska występowały na Śląsku, w południowej i południowo-wschodniej Małopolsce oraz na Pomorzu Zachodnim  . Nazwa pochodzi od zdobień ceramiki odciskami sznura (np. rysunek obok) Przez długie lata uważano, że kolebką tej kultury były ziemie w dorzeczu dolnego Dniepru. Jednak daty radiowęglowe wskazują, że jej stanowiska na terenie wsch. Niemiec i Polski są starsze od stanowisk ukraińskich. Dodatkowo należy uwzględnić fakt, że  główne skupiska KCSz znajdują się w miejscach zajmowanych wcześniej przez kulturę pucharów lejkowatych (KPL) i kulturę amfor kulistych (KAK). Problem pozostaje jednak otwarty. Kultura ceramiki sznurowej różni się w sposób zasadniczy od poprzedzających ją kultur neolitycznych. Duża część badaczy jest zdania, że ludność tej kultury przybyła z innych terenów (prawdopodobnie wschodnich?). Głównym powodem niepewności w pochodzeniu tej kultury jest jej bardzo szybka  jej ekspansja. Ludność KCSz musiała  charakteryzować się także  dużymi umiejętnościami absorbcji plemion napotykanych na zajmowanych terenach. KCSz objęła swoimi wpływami dużą część Europy. Wszędzie silnie oddziaływała na poprzedzające ją kultury. Spowodowało to utworzenie wielu grup lokalnych z elementami kultur wcześniejszych, ale wpływ ,,sznurowców'' był dominujący.  Na tak wielkim obszarze początkowo bardzo spójna  KCSz uległa szybkiemu zróżnicowaniu, w niektórych przypadkach tak odległemu od jej pierwowzoru, że pewne początkowo grupy regionalne  uważa się za osobne kultury (na ziemiach polskich kultura złocką i kultura rzucewską). Także już po zaniknięciu KCSz pewne jej elementy przetrwały w późniejszych kulturach  wczesnej epoki brązu.

Horyzont ogólnoeuropejski KCSz:
Najwcześniejsze, bardzo nieliczne, fazy KCSz znane prawie z całego terenu jej maksymalnego występowania nazywamy horyzontem ogólnoeuropejskim KCSz. Wyrobami typowymi są topory kamienne typu A (łódkowate, silnie wydłużone z rozszerzonym i lekko opadajacym ku dołowi ostrzu, z żeberkiem na grzbiecie przebiagajacym od ostrza do obucha ryc. 1 a, b), amfory typu A (o brzuścu lekko jajowatym, z cylindryczną wysoką szyjką, często z głębokim poziomym ornamentem rytym ryc. 1 c) oraz charakterystyczne pucharki (ryc. 1d, e). Groby tej fazy to przede wszystkim zniszczone kurhany o średnicy od kilku do kilkunastu metrów i wysokości do 1 m, występujace pojedynczo lub w zgrupowaniach po kilka (np. Miernów, Kolosy woj. świętokrzyskie, Lipie, woj. podkarpackie), na terenach wyżynnych lokowanych na szczytach wzniesień. Kurhany często były otaczane kolistym rowkiem. Pod nasypem znajduje się na ogół prostokątną jamą, w której spoczywa pojedynczy szkielet, w pozycji mocno skurczonej na boku, tak że twarz jest zwrócona na południe. Wyposażenie grobów bardzo skromne - najczęściej kamienny toporek, wiór krzemienny, czasmi narzędzia kościane i jedno naczynie. Dalszy rozwój KCSz prowadzi do lokalnego zróżnicowania i wydzielania się grup terytorialnych o wielu cechach wspólnych z horyzontem ogólnoeuropejskim. Na ziemiach polskich wyodrębnia się w tym okresie zaspoły ,,starosznurowe'':	a b c d e Ryc. 1 Formy charakterystyczne  dla horyzontu ogólnoeuropejskiego.
grupę lubaczowską w południowo-wschodniej Małopolsce, w dorzeczu Sanu, górnego Dniestru, górnego Bugu i Wieprza na pólnocy oraz Wisłoka na zachodzie. zespół kurhanów starosznurowych z zachodniej Małopolski - Wyżyna Miechowska, Niecka Nidziańska okolice Buska ,,starosznurowe'' zespoły grobowe ze Śląska - grupujące się w dwóch rejonach: Wrocławia oraz na Górnym Śląsku na Wyżynie Głubczyckiej teren Pomorza Zachodniego i Środkowego - ujście Odry  w okolicy Szczecina - głównie znaleziska luźne tereny Pojezierza Warmińsko-Mazurskiego - duża koncentracja znalezisk ,,starosznurowych'' (Babięty Małe)

Gospodarka:

Jeszcze do niedawna uważanono, ż e ludność KCSz prowadziła koczowniczy tryb życia, a jej  głównym  zajęciem było pasterstwo. Ostatnio jednak znaleziska w wielu miejscach Europy wskazują także na ich osiadły tryb życia i intensywne zajmowanie się rolnictwem (w stopniu nie mniejszym niż kultury wcześniejsze). Uprawiano głównie zboża. Stwierdzono także użytkowanie radła (Niemcy, Holandia, Dania). Dodatkowo o jej rolniczym charakterze, przynajmniej w pewnych regionach, wskazuje zagęszczenie osad na terenach urodzajnych ziem lessowych.

Osadnictwo:

Dla całej kultury ceramiki sznurowej (oprócz południowych jej obszarów) charakterystyczny jest prawie całkowity brak osad. Znajdowane są przede wszystkim krótkotrwałe obozowiska z szałasami i ziemiankami. Jednak stwierdzono także istnienie niewielkich osad z solidnymi domami słupowymi.  Wydaje się, że ,,sznurowcy'' posiadali umiejętność budowy i wykorzystania wozów. Świadczą o tym  odkryte w Holandii drogi wykładane palami drewnianymi. Na ziemiach polskich sznurowcy rozprzestrzenili się prawie na całym Śląsku i w Małopolsce. Centra te odegrały bardzo ważną rolę w ukształtowaniu się tej kultury prowadzącą do powstania grup lokalnych.

Grupy lokalne:

Z upływem czasu zróżnicowanie to coraz bardziej się pogłębiało prowadząc do powstawania grup lokalnych lub kultur. Na terenie Polski wyróżnia się kilka głównych grup kultury ceramiki sznurowej: patrz grupy lokalne.

Obrządek pogrzebowy:

Cechą charakterystyczną  jest chowanie zmarłych (niespalonych) w pozycji skurczonej (mężczyzn na prawym boku, kobiety na lewym - patrz ryc. poniżej (grób I, Nowy Daromin k. Sandomierza)) często z preferencją układania zwłok w lini wsch.-zach. rzadziej pn.-pd. Przeważają dwa typy pochówków: pod mogiłami (kurhanami) lub w grobach płaskich. Zmarłych wyposażano w naczynia, przede wszystkim puchary o  esowatym profilu i amfory z niską szeroka szyją i dwoma uchami. Mężczyznom do grobów wkładano broń, szczególnie często występują  charakterystyczne topory kamienne. Silnie dominują pochówki pojedyncze (we wcześniejszych kulturach dużo częściej spotykamy pochówki wielokrotne). Jednak i tutaj są one spotykane, co prawda niezmiernie rzadko. Na wschodzie spotykane są także odosobnione groby ciałopalne (np. Wierzbnik k. Starachowic) oraz groby niszowe (kryptowe- w zwartej glebie, najczęściej lessowej, wykopywano  pionową jamę, a przy jej dnie drążono prostopadle niszę, w której chowano zwłoki - Ryc. 6a). Groby niszowe spotykane są w grupie krakowsko-sandomierskiej oraz w obrębie kultury złockiej.  Widać w nich wyraźne wpływy kultur wschodnich np. k. grobów jamowo-katakumbowych z Ukrainy. Natomiast na zachodzie widoczne są wyraźne wpływy ,,idei megalitycznej''  np. na zachodzie Niemiec spotyka się groby skrzynkowe i komorowe. Stwierdzono także posypywanie zwłok sproszkowaną ochrą.

a b c  Ryc. 6 Główne formy grobów płaskich na przykładzie gr. krakowsko-sandomierskiej wg J. Machnika, a- Książnice Wielkie woj. świętokrzyskie, b- Nowy Daromin, c- Sokolina woj. świętokrzyskie.

Ceramika:

Stanowi główny wyróżnik tej kultury. Najpospolitsze formy to: puchary o esowatym profilu (Rys. 1d), amfory o baniastym brzuścu (Rys.2c, 5g) oraz miski, kubki i dzbanki. W fazach późniejszych także pucharki doniczkowate (rys.5a, 5h) i moździerzowate. Jak już wspomniano naczynia zdobiono (głównie górne partie) zazwyczaj gęstymi poziomymi odciskami sznura (rys.2a, 4h) lub liniami rytymi (5h). Natomiast w przypadku amfor stosowano zdobienia pionowymi pasmami linii od szyjki do największego wydęcia brzuśca. Większość naczyń charakteryzuje znaczna nierówność powierzchni.

Wyroby kamienne:

Najbardziej charakterystyczne dla kultury ceramiki sznurowej są topory bojowe o zwisających ostrzach, często także obuchach, mający kształt odwróconego czółna (patrz ryc. 8). Z powodu wielkiej ich ilości do KCSz używano kiedyś nazwy kulturą toporów bojowych. Topory te były wykonane z dużą dokładnością, a wzorowano je na toporach miedzianych  z górnego biegu Renu (świadczą o tym znajdowane na niektórych z nich specjalnie wykonane  wypukłości jakie widoczne są w odlewach na złączu form odlewniczych). Podobną świetność osiągnęły  wyroby krzemienne: siekierki krzemienne o przekroju poprzecznym i podłużnym soczewkowatym (ryc. 8a), sztylety liściowate, liściowate groty oszczpów, także misternie wykonane grociki strzał (ryc.5c, 9a). Cechą charakterystyczną  jest bardzo częste szlifowanie ostrzy (ryc. obok). Stwierdzona także  wydobywanie sposobem odkrywkowym krzemienia czekoladowego  (Polany II k.Radomia) oraz wydobywanie sposobem górniczym serpentynianu ze zboczy Góry Ślęży.  Dosyć częste są także narzędzia i ozdoby z rogu i kości. Ryc 7   Siekierka krzemienna - grób 35, Rosiejów k. Kazimierzy Wielkiej.

a b  c Ryc.  8  Narzędzia krzemienne grupy złockiej a,b  wg Z. Krzaka oraz krakowsko-sandomierskiej, c wg J.Kamieńskiej i A. Kulczyckiej-Leciejewiczowej.

Ryc. 9  Grociki strzał i topór kamienny z Kazimierzy Wielkiej k. Kielc.

Wyroby miedziane:

Miedź była raczej surowcem rzadkim i ceninym. Wykonywano z niej toporki, które służyły za wzory toporom kamiennym oraz ozdoby (rys. 5f), które dosyć częste są one w grupie krakowsko-sandomierskiej. Ogólnie jednak ilość wyrobów metalowych jest niewielka, co świadczy o rzadkości tego surowca.

W późnym okresie ( pierwsza połowa III tys.) obserwuje się ponowne ujednolicenie kulturowe, szczególnie w okolicach Karpat. Tutaj wyłania się, zwana kiedyś kulturą Chłopice-Vesele (Chłopice k. Przemyśla, Vesele k. Nitry, Słowacja), a  obecnie uważana ze najwcześniejszą fazę kultury mierzanowickiej, tzw. faza protomierzanowicka kultury mierzanowickiej. Następuje rozwój pasterstwa, zanik osad. Faza ta stanowi podłoże, na którym we wczesnej epoce brązu rozwijają się kultura mierzanowicka i strzyżowska.

Tabl. ll(. Neolit na ziemiach polskich: 1 — figurka przedstawiająca woły w zaprzęgu (Krężnica

Jara, woj. Lublin), 2-7 — naczynia kultury amfor kulistych, 8 — wisiorek bursztynowy, 9 —sie-

kierka, 10,11 — groby skrzynkowe kultury amfor kulistych, 12 — amfora kultury ceramiki

sznurowej, 13-14 — toporek i siekierka krzemienna, 15-23 — grób niszowy (katakumbowy)

kultury ceramiki sznurowej z wyposażeniem w siekiery, ozdoby z kłów dzika, grociki sercowate

Mrzał wykonane z krzemienia oraz naczynie (Książnice Wk., woj. Kielce), 24-26 — naczynia

flrupy rzucewskiej kultury ceramiki sznurowej, 27-28 — naczynia kultury złockiej, 29 — rekon-

•trukcja nadbrzeżnej osady grupy rzucewskiej (Rzucewo, woj. Gdańskie), 30-33 — naczynia

kultury pucharów dzwonowatych.

Paweł Zaręba: Kultury z ceramiką sznurową (pol.). [dostęp 4 lipca 2009]. http://www.lce.lublin.pl/archeo/neolit/neolit_5.html

1^ K. Godłowski, J. K. Kozłowski, Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1976, s. 47.

2^ P. Zaręba, Kultury z ceramiką sznurową, dostępny w Internecie na http://www.lce.lublin.pl/archeo/ne-olit/neolit_5m.html, [dostęp 4.06.2011].

3^ K. Godłowski, J. K. Kozłowski, op. cit., s. 48

4^ P. Zaręba, op. cit.

5^ K. Godłowski, J. K. Kozłowski, op. cit., s. 49.

5