Wykład 1

TERMINOLOGIA LITERATURY DLA DZIECI

Literatura dziecięca zwana jest często literaturą czwartą.

Czasem używa się synonimicznie pojęć: literatura dla dzieci o literatura dziecięca. Prof. Ryszard Waksmund uważa jednak, że używanie tych terminów wymiennie jest mylne.

Prof. Jerzy Cieślikowski używa terminu bajeczka dziecięca (z uwagi na opozycję: wiersz dla dziecka, gdzie konkretnym adresatem jest dziecko ↔ „wiersz dziecięcy”, napisany na podstawie wyobraźni dziecięcej).

Pierwsze rozróżnienie:

LIRYKA DLA DZIECKA i LIRYKA DZIECIĘCA

trywialny dominuje monolog liryczny,

dydaktyzm dziecięcy punkt widzenia

KRYTERIA¹ ROZPOZNAWANIA LITERATURY DLA MŁODEGO ODBIORCY²

1. świadomy wybór dziecka jako adresata³

2. ciekawa treść

3. duży ładunek emocjonalny

4. interesująca postać bohatera

   1. jeśli bohater to dziecko  postać wierna psychologicznie

   2. jeśli bohater to dorosły  postać jest pewnym wzorcem

5. jasny, bogaty styl

6. fantazja

7. humor

8. zagadkowość

9. dydaktyzm

10. ilustracja (która ma bawić oraz konkretyzować ważne cechy)

HISTORIA LITERATURY DLA DZIECI

Oświecenie – archaiczne początki i okres klasycznej literatury dla dzieci (umowa starożytność literatury dla dzieci).

• Dotyczy to tylko literatury pisanej, która w oświeceniu wytworzyła kanon zasad literatury.

• Literatura ta przejmowała pewne cechy z literatury dla dorosłych.

Przed oświeceniem powstawały utwory z myślą o wychowywaniu, np. starochińskie cztery księgi dla dziewcząt, staroindyjski zbiór bajek. Powstawały również utwory poświęcone dzieciom królewskim, zwłaszcza płci męskiej. Najczęściej były takie utwory pretekstem do oddania hołdu królewskim rodzicom.

Materiałem do nauki były rozmaite dydaktyczne dzieła z zakresu różnych nauk, traktaty moralne i polityczne. Tematy wybierano z historii, moralistyki, polityki; zawsze dostosowywano je do aktualnych potrzeb wychowawczych.

W epokach przed oświeceniem literatura dla dzieci była elitarna, dla wybranej młodzieży. Dawała jej wyselekcjonowany obraz rzeczywistości i wyselekcjonowane informacje. Wymagało to od młodzieży akceptacji.

Ludzie z nizin społecznych raczej nie mieli dostępu do literatury. Tylko niewielu z nich miało – dzięki protektorom – możliwości nauki i czytania literatury tzw. wysokiej.

W oświeceniu poszerzył się krąg odbiorców. Odbiorcą stały się większe grupy czytelnicze. Wyznacznikiem tej nowej literatury jest sama przyjemność lektury.

Literatura dla dzieci wywodzi się z folkloru przedpiśmiennego (bajki, piosnki, zagadki, przysłowia).

Dzieci chłopskie nie miały kontaktu z uczonymi dziełami, ale na pewno słuchały opowieści dorosłych, które przyciągały interesującą fabułą, miały czystą narrację oraz były humorystyczne. Dzieci te były zawsze włączone w obszar kultury dorosłych (prace, zabawy, kościół, święta, uroczystości).

Dzieci rodzin magnackich itp., wychowywane przez wiejskie nianie, również brały udział w tej kulturze. Gdy jednak wydostały się z tych kręgów, obcowały z dziełami wysokimi (zwł. starożytnymi).

Zeszytowe druki jarmarczne – łatwe do nabycia, na poziomie dziecka

Celem oświeceniowych wydawnictw było stworzenie literatury przeznaczonej dla dzieci. Problemem jednak było to, że człowiek, a zwł. dziecko, był wówczas niedostatecznie poznany (terra incognita). Większości wydawało się, że dziecko jest albo dzikusem, albo miniaturą człowieka dorosłęgo.

XVII/XVIII w. – postęp (nie tylko techniczny), upowszechnienie oświaty.

Autorzy książek dla dzieci starali się mnożyć i sublimować w utworach środki perswazji. Często przekształcali znane konwencje literackie lub sięgali po gotowe wzorce fabuły.

Myślą przyświecającą wszystkim tym utworom było przekonanie o wyższości człowieka dorosłego nad dzieckiem.

Koniec świata feudalnego  dziecko wydobyło się z cienia dorosłych (przede wszystkim dzięki pedagogice J.J. Roussea oraz dziełom malarstwa flamandzkiego).

Romantyczna filozofia – wyidealizowanie dziecka  dziecko stało się symbolem odnowy.

W końcu zaczęła powstawać literatura dziecięca jako alternatywa estetyczna i pedagogiczna wobec całej literatury.

Literatura ta była używana jako narzędzie umoralnienia.

Niektóre utwory przeznaczone dla dorosłych stały się częścią kanonu literatury dla dzieci. Czasem dzieje się też odwrotnie.

Przykłady:

• Powrót taty Adama Mickiewicza – utwór przeznaczony dla dorosłych, potem czytany przez dzieci

• bajki Hansa Christiana Andersena – przeznaczone dla dzieci, czytane również przez dorosłych.

Wykład 2

XVIII w. – John Locke zalecał, by w książkach dla dzieci były ilustracje.

Ilustracje początkowo były bardzo ubogie w grafice, nie były kolorowe; miały być przede wszystkim czytelne.

Koniec XVIII w. – wzrost zainteresowania książką  myślenie o odbiorcy wiejskim (z tym że z początku były to tylko idee)

XIX w. – obowiązek czytelnictwa (w Polsce było to związane z zaborami)  coraz częstszymi odbiorcami literatury były dzieci, młodzież.

Odrębny nurt dla czytelnika wiejskiego.

Dwudziestolecie międzywojenne – ujednolicenie lektur dla czytelnika wiejskiego i inteligenckiego.

Obecnie – umasowienie.

MIEJSCE DZIECKA W SPOŁECZEŃSTWIE

ŚREDNIOWIECZE

• wysoka śmiertelność dzieci i rodzących kobiet  dzieci raczej nie dostrzegano

• w Polsce zauważano dzieci dopiero w wieku 6-7 lat

• dziecko było uważane za owoc zła, ponieważ powstawało w czasie aktu miłosnego uniesienia, które było uważano za coś złego

• o wychowaniu dziecka decydowały rygor i chłosta (jeżeli dziecko nie otrzymało za życia kary, to wykonywano ją na zwłokach, sądzono, że w przeciwnym razie nie otrzyma ono zbawienia)

• średniowieczne szkoły preferowały surowy sposób wychowania

RENESANS

• humanizm  rezygnacja z chłosty

  • wzorowano się na starożytnym autorze traktatu – Kwintylianie, który uważał, że chłosta przysługuje tylko niewolnikom, sądził jednak, że dzieci nie można rozpieszczać

• powstały Treny Jana Kochanowskiego – utwór poświęcony dwuipółletniej dziewczynce  oburzenie wielu ówczesnych ludzi, którzy uważali, że opiewanie dziecka to temat za lekki, za błahy dla takiego gatunku, jakim jest tren

BAROK

• nawrót do „pedagogiki” średniowiecznej

• nauczycielami byli tylko duchowni

• w procesie scholaryzacji nacisk kładziono tylko na wychowanie młodzieży traktowanej jednak jak dzieci

• surowa dyscyplina

XVII / XVIII W.

• pod koniec XVII w. monopol nauczania przez duchownych został złamany

• XVIII w. – przywilej nauczania został rozciągnięty na arystokrację, lecz także na mieszczaństwo

• długa droga pozostawała jednak ciągle do przyznania dziecku psychologicznej odrębności

• czynnikiem nadrzędnym w kształtowaniu dziecka był racjonalizm

XVIII WIEK

• J.J. Rousseau uważał, że racjonalizm nie powinien decydować o wychowaniu; za podstawę pedagogiczną uznawał jedynie powrót do natury, gdyż twierdził, że dziecko jest „dzikie” i „amoralne”, co uznawał za cechy pozytywne

ROMANTYZM

• poeci romantyczni traktowali dziecko instrumentalnie, jako figurę poetycką, kod estetyczny

• praktyka wychowawcza nadal była przepojona dyscypliną i dydaktyzmem

• w utworach dla młodych czytelników zalecano im pracowitość, oszczędność i filantropię

XIX WIEK

• pod koniec XVIII w. w Anglii pojawił się kapitalizm, dla wielu dzieci zaczęła się wtedy gehenna – pasmo wszelkiej niedoli

• białe niewolnictwo – wykorzystywano małych pracowników

  • dzieci i kobiety, które pracowały tak samo jak mężczyźni, otrzymywały ½ wynagrodzenia

  • maszyny kaleczyły pracowników

• przez długi czas zatrudniano dzieci od 4. roku życia w wymiarze 16 godz. na dobę; dopiero później sprawę tę uregulowały odpowiednie ustawy, które 14 lat, nie więcej niż 6 godz. dziennie

• 1827 r., Francja – powstało Stowarzyszenie Przyjaciół Dziecięcego Wieku

• 1880 r., Warszawa – powstało Towarzystwo Przyjaciół Dzieci⁴

1 POŁ. XX W. – SYSTEMY TOTALITARNE

• największe prześladowania dzieci

  • bezdomne i głodujące dzieci umieszczane niekiedy w państwowych zakładach opiekuńczych

• ZSRR

  • 1929-1933, Ukraina – akcja rozkułaczania chłopów

    • dzieci narażane były na głód i kanibalizm

    • dzieci były umieszczane w obozach pracy dla dzieci lub sierocińcach

      • z obozów pracy były trzy drogi:

        • praca w wojsku

        • praca w NKWD

        • działalność przestępcza, terrorystyczna (gułagi)

      • za układanie kamieni na torach kolejowych wg dekretu Rady Najwyższej karano karą śmierci dzieci od lat 12 (uznawano taką psotę za sabotaż)

• Niemcy

  • Hitlerjugend – dzieci traktowane były jedynie jako materiał na przyszłych żołnierzy, którzy będą bronić Niemiec

  • rodzina uznawana była jedynie za komórkę rozrodczą państwa

    • kobieta uznana za Niemkę czysto rasową otrzymywała wyselekcjonowanych partnerów, zmuszano ją do aktu prokreacji⁵

XX WIEK – STULECIE DZIECKA

• mimo wszystko wiek XX uznawany jest za stulecie dziecka

• przełom wieków XIX i XX przyniósł ze sobą nowe tendencje psychologiczne oraz rozwój psychologii; wpłynęło to na zmianę charakteru literatury dla dzieci

  • nareszcie dziecko zaczęło istnieć jako osoba, zdobyło prawo do bycie sobą, uzyskało wartość jednostkową

• Elen Key (szwedzka pisarka) – Stulecie dziecka, nowe pojęcie pajdocentryzm

  • „wychowanie” powinno wychodzić od dziecka”, trzeba przede wszystkim brać pod uwagę aktualne potrzeby wychowawcze dziecka

  • podkreślenie indywidualnej natury każdego dziecka

• równouprawnienie i suwerenność świata dziecięcego

• Freud – 2 aspekty:

  • empiryczno-opisowy

  • filozoficzny

dziecko potraktowane jako seksualizm człowieka dorosłego, jako klucz do odkrywania zachowań, sensów snów, pomyłek itd.

• Jung odrzucił ww. nauki Freuda; uznał dziecko za przedświadomość i podświadomość dorosłego; głosił wsłuchiwanie się w racje dziecka

• w Polsce jednym z najwybitniejszych pedagogów i obrońców praw dzieci był Janusz Korczak

  • 1899, art. Rozwój miłości bliźniego w XIX w.

  • 1919, Jak kochać dziecko

  • 1920, Prawo dziecka do szacunku

Dzieci nie będą ludźmi;

dzieci już są ludźmi.

J. Korczak wysunął postulat równouprawnienia dzieci wobec dorosłych, motywując to faktem, że 1/3 świata ludzi stanowią dzieci ( należy im się 1/3 wszelkich dóbr świata. Ponadto Korczak twierdził, że teoria Freuda splamiła dziecko i jest bardzo krzywdząca.

Wykład 3

POZYCJA DZIECKA GENIALNEGO

Puer senex – w starożytności dziecko takie nie wzbudzało wielkiego zdziwienia. Również później w pewnym stopniu było to może niecodzienne, ale nie wzbudzało nie wiadomo jakich sensacji.

Jednak w średniowieczu „cudowne” dziecko przerażało ludzi. Jedynym cudownym dzieckiem mógł być Jezus Chrystus, a inne uznawane były za owoc Szatana.

Od renesansu po oświecenie:

• genialne dziecko uważane jako nierealne;

• porównanie dziecka to wytresowanego zwierzęcia.

Nawet w romantyzmie, w którym wyidealizowano dziecko, nie zmieniono podejścia do genialności najmłodszych.

V. Hugo, G. Flaubert, W.A. Mozart, G. Bizet, A. Rimbaud, G. Rossini – rozpoczynali działalność artystyczną w bardzo młodym wieku, już na poziomie dojrzałym.

Wydawało się wcześniej, że jeśli dzieci wykazują w młodych latach duże zdolności, to w przyszłości będą miały problemy.

Obecnie genialne dzieci często przerażają, bo przerastają dorosłych.

Dzieciństwo:

• telewizyjne (wybiórczy obraz świata)

• upedagogicznione

• zescholaryzowane

• niemikrorodzinne

• ukierunkowane na przyszłość

• miejskie

Często – brak idealizacji.

• Lata 60. XX wieku – rewolucja w wychowywaniu dzieci – przełamanie autorytetu dorosłych. Jednak ten autorytet (dorosłych, rodziców, nauczycieli) jest dla dziecka niezbędny.

LEKTURY DZIECI

STAROŻYTNOŚĆ

U podstaw wszelkiej literatury leży baśń.

• Początkowo – baśń mówiona, która nie miała charakteru dydaktycznego. Wzbogacała po prostu rzeczywistość o pierwiastek fantastyczny.

Legendy i mity – przekaz ustny.

Eposy i mity – pierwsza twórczość piśmiennicza

• Iliada

• Odyseja

• Prace i dnie

• Teogonia

VI w. p.n.e. – bajki Ezopa

• Ezop – niewolnik na wyspie Samos, który dzięki umiejętności świetnego opowiadania bajek został wyzwolony

• pierwiastek humoru, fantazji

• od tych bajek pochodzą ulubieni przez dzieci bohaterowie zwierzęcy, którzy odczuwają tak, jak ludzie

• traktowano je przez wiele wieków jako materiał do ćwiczeń stylistycznych i retorycznych

• treściowo odkryte w XVIII w.

Eneida Wergiliusza

Zbiór baśni Owidiusza – Przemiany

Przełom I i II wieku – Żywoty słanych mężów Plutarcha

• sylwetka bohatera  wzorzec

• przykłady bardzo negatywne  kontrast

ŚREDNIOWIECZE

Legendy i podania chrześcijańskie.

Pieśni rycerskie głoszące w czyny bohaterskie, pochwałę miłości i życia.

Moralitety, misteria (dużo z apokryfów).

Żywoty świętych.

W średniowieczu ścierały się różne nurty i ideologie. Potępiano starożytność grecką i rzymską oraz naturę człowieka. Propagowano porządek nadziemski.

Kościół – przeciwny spuściźnie antycznej, ale literatura łacińska była wciąż popularna.

• Sztuka kochania jako metoda krytykowania ludzkich popędów i instynktów

• wiersze Katona

• elegie Owidiusza

• satyry

• pisma historyczne Salastiusza

Koniec XV w., Anglia – Lis przechera i tłumaczenie bajek Ezopa

Zbiór Gesta Romanorum zwalczany (ze względu na erotykę) przez Kościół. Wykorzystywany jako materiał do krytykowania złego, niechrześcijańskiego postępowania.

RENESANS

W większej mierze sięgano do literatury antycznej (Eneida, Przemiany).

BAROK

1604 – Don Kichot Cervantesa (a potem jego liczne przeróbki)

• utwór napisany przez autora w więzieniu

• I nakład – 12 tysięcy egzemplarzy, co jednak nie przyniosło zysków autorowi, który całe życie był biedny

• Utwór napisany po to, by melancholik się uśmiechał, wesoły był weselszy, a mądry zachwycał się inwencją

Jean de La Fontaine – bajkopisarz, utwory wzorował na bajkach Ezopa

• pierwszą książkę dedykował królewskiemu dziecku, lecz przedmowa skierowana była do dorosłych

• przesłanie moralizatorskie

• wartość tych bajek zakwestionował Rousseau; uważał, że są one dla dzieci niezrozumiałe

OŚWIECENIE

Perrault – zbiór baśni (wyd. pod pseudonimem 10-letniego syna, którego nie miał)

• Baśnie mojej matki gęsi albo opowiadanie czasu przeszłego

• 8 baśni, m.in.:

  • Czerwony Kapturek

  • Kot w butach

  • Kopciuszek

  • Śpiąca Królewna

• zakończenie – zawsze morał

• adresat – środowisko dworskie na dworze Ludwika XIV

• wątki wywodzą się z folkloru

• potem powstawały przeróbki tych bajek (Andersen, bracia Grimm)

Wykład 4

LEKTURY DZIECI W RÓŻNYCH KRAJACH

FRANCJA

Kopciuszek Perraulta – pierwsza nowoczesna kreacja postaci kobiecej

• baśń najbardziej płodna artystyczna

Od momentu wydania baśni Perraulta – baśń weszła w kanon lektur dziecięcych.

1696 – Przygody Telemacha Fénelona⁶

• utwór napisany dla wnuka królewskiego przez jego wychowawcę, który wybrał taki sposób jako metodę pedagogiczną (edukacyjną); nie spotkał się jednak z dobrym przyjęciem, gdyż władza była arystokratyczna

• wzorzec władcy – młodego oświeconego króla

• styl bardzo bezpośredni w zakresie kierowania myśli do odbiorcy

• pierwiastek przygodowy

• wątek zaczerpnięty z Odysei Homera (Telemach był synem Odyseusza) połączony z motywami biblijnymi

Pocz. XVIII w. – 2 nurty:

1. baśniowy

2. realistyczny

Jeanne Marie Le Prince de Beaumont – 56 tomów dzieł

• “Przyjaciel Dzieci” – magazyn dla dzieci

• Zarys historii starożytnej

• Listy ciekawe i ucieszne

• baśń Piękna i bestia – wątki zaczerpnięte z folkloru

1704-17 – wydano we Francji Baśnie tysiąca i jednej nocy (pierwsze opracowanie w Europie) – przeszczepione na grunt francuski i tłum. Przez Gallanda (francuskiego ambasadora, mieszkającego w Petersburgu)

NIEMCY

Opowiadania o Nibelungach

Powieść realistyczna, historyczna, społeczna i awanturnicza

• elementy folkloru, np. w historiach o baronie Münchausenie

  • autor nieznany

  • dzieło napisane w j. niemieckim, potem przetłumaczone na j. angielski; wtedy okazało się, że oryginalny tekst niemiecki zaginął; ponownie przetłumaczono je na niemiecki (Bürger) i w 1786 r. wydano anonimowo

W Europie, zwłaszcza w Niemczech, wzrosło zainteresowanie folklorem

• Musäus – baśnie oparte na wątkach ludowych, wyd. 1782-86

• Johann Gotlieb Herder zbierał pieśni ludowe, swoim zainteresowaniem zaraził J.W. Goethego

• Johann Wolfgang Goethe nie pisał utworów dla dzieci, ale napisał m.in. Króla Elfów (ballada zawierająca wątki ludowe), Ucznia czarnoksiężnika

1812-22 – wyd. baśni Jakuba (starszy brat) i Wilhelma Grimmów

• t. I Baśnie dla dzieci i domu (Kinder- und Hausmärchen; 1812)

  • mniej więcej taki sam wkład obu braci

  • teoretyczne wykłady na temat baśni Jakuba Grimma

• t. II – przeważa wkład pracy Wilhelma Grimma

• t. III napisany tylko przez Wilhelma Grimma

  • dodatkowo – rozważania nad wartośćiami bajek

Bracia Grimmowie czerpali często wątki z folkloru.

ROSJA

Opowiadania o Wielkoludzie

ANGLIA

Opowiadania o elfach

POLSKA

Opowiadanie o Smoku Wawelskim.

Nie było w literaturze polskiej:

• pieśni i ballad rycerskich,

• epiki rycerskiej,

• literatury fantastycznej.

Bajki Ezopa wprowadził do literatury polskiej Biernat z Lublina⁷.

Wydane w 1522 r. Gesta Romanorum nie nadawały się na literaturę dla dzieci ze względu na dużą dozę erotyzmu.

Dość późne przekłady Owidiusza, Wergiliusza, Plutarcha.

W oświeceniu wpływ na literaturę dla dzieci miała myśl pedagogiczna. W romantyzmie wpływ ten wywarły literatura dla dorosłych oraz powieści.

Literatura dla dorosłych kształtowała się pod wpływem przemian polityczno-społecznych oraz prądów kulturowych.

1719 – wyd. Przypadki Robinsona Cruzoe Daniela Defoe

• miał to być romans awanturniczo-przygodowy, ale nim nie jest

• szybko odkryto, że jest to dobry materiał do przystosowania tej literatury do literatury dla dzieci – stąd liczne preparacje tej powieści

Podróże Guliwera Jonathana Swifta

• zamiar autora został zrealizowany – satyra na ówczesny świat, zwłaszcza na życie w Anglii

• fabuła linearnie rozumiana to opowieść o podróży prostaczka w krainie liliputów i wielkoludów; w znaczeniu przenośnym (pod kątem moralnym) – opowieść o świecie małych i wielkich ludzi

• w formie baśni „podano” powieść dzieciom

Popularność poglądów Rousseau

Naśladowcy J.J. Rousseau – propagatorzy jego myśli

• Arnolld Berwuin, Przyjaciel dziecka (utwór literacki)

  • zwracanie uwagi dzieci na życie codzienne

  • pochwała pracowitości, użyteczności, dobroci

  • pokazanie „dzieciństwu dzieciństwa”

• Mme de Genlis – ckliwe, naznaczone smutkiem krótkie powieści o niezbyt wielkiej wartości, na niezbyt wysokim poziomie oraz warte zauważenia baśnie Wieczory zamkowe (zamiast wróżek, elfów, stworów – zjawiska przyrodnicze)

DANIA

Eposy, ballady, opowiadania – tłumaczone na inne języki.

W romantyzmie – oprac. pieśni fińskich.

Elias Linnröt, Kawelela (1835)

• epos wzorowany na eposie homeryckim

• bohaterowie przezywają niezwykłe przygody

• bogactwo wątków

• walka człowieka z przyrodą

Baśnie fantastyczne (obok ludowych)

• Ernst Theodor Amadeus Hoffmann – niemiecki powieściopisarz, muzyk, prawnik, przez pewien czas był urzędnikiem w Polsce, założył w Warszawie Warszawskie Towarzystwo Muzyczne

  • napisał Opowieści fantastyczne (m.in. jest tam Dziadek do orzechów – pierwszy oryginalny utwór baśniowy w literaturze europejskiej, nie było w nim wątków ani motywów zaczerpniętych z ludowości

W romantyzmie nastąpił gwałtowny rozkwit baśni. Nieoczekiwanie ośrodkiem wiodącym stała się Dania.

Hans Christian Andersen (1805-75)

• miał bardzo nieszczęśliwe dzieciństwo i całe życie

• pierwszą jego miłością był teatr, marzył o tym, żeby zostać aktorem, potem zajął się dramatem – chciał być reżyserem – nic z tych marzeń nie wyszło

• zaczął pisać utwory dla dorosłych, sądząc, że to będzie robić w życiu i że może to przyniesie mu sławę; na marginesie tej działalności pisał utwory dla dzieci i niespodziewanie dzięki temu stał się sławny

• opublikował 156 baśni:

  • fantazja miesza się w nich z rzeczywistością

  • humor podszyty jest łzami

  • początkowo – wpływ folkloru duńskiego (ale był to tylko wpływ)

Wykład 5

BAŚŃ

Baśń jest podstawowym etapem kształtowania indywidualności i osobowości dziecka, bardzo oddziałuje na wyobraźnię.

Funkcje baśni:

• kompensacyjna

• terapeutyczna (wyładowanie myśli)

• ludyczna

• estetyczna

Baśń pozwala przełamywać stany bierności, pozwala wypełniać świat realny elementami fantastyki.

Nieodłącznymi elementami baśni są tajemniczość i humor. Tego oczekują od baśni dzieci.

Historia rozwoju gatunku

Przekazy ustne

XVII/XVIII w. – baśń wykazuje dość dobrą, wysoką pozycję wśród innych gatunków literackich.

Oświecenie wylansowało modę na powiastkę dydaktyczną, filozoficzną  baśnie były gatunkiem mniej pożądanym i akceptowanym. Z drugiej jednak strony to właśnie w oświeceniu ustaliły się wzorce baśni francuskiej (m.in. Leprince de Baeumont).

Baśni jednakże zarzucano to, że to nie jest gatunek pożądany, zwłaszcza ze względu na elementy fantastyki.

Romantyzm – pierwsze zbiory folklorystyczne.

Pozytywizm – wartość baśni „podgryzana” była przez wartości dydaktyczne.

Polska

Wobec tragedii narodowej baśń uznano za gatunek niepedagogiczny i niepatriotyczny, zwłaszcza źle traktowano baśnie ludowe.

Takie elementy jak cudowność, fantastyka, melodramatyczność – odbierane były bardzo negatywnie.

Panowało ponadto przekonanie, że dziecku należy przedstawiać gołą prawdę, a nie zaciemniać faktyczny obraz.

1822 (początek romantyzmu) – Jędrzej Śniadecki

• pogardliwe opinie o fabułach baśni

• krytyka bohaterów („dziady i baby, co dzieci jedzą”, królowie, upiory itp.)

• dyskwalifikacja baśni jako gatunku literackiego i jako potencjalną literaturę dla dzieci

Miłośnicy folkloru i kolekcjonerzy

Zbiory baśni

• Władysław Wójcicki, Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi (1837)

• Karol Baliński, Powieści ludu spisane z podań (1842)

• Lucjan Siemieński, Podania i legendy polski, ruskie i litewskie (1845)

• Roman Zamorski, Podania i baśnie ludu w Zamości (1852)

• Antoni Gliński, Bajarz polski (1853)

Folklor potraktowany został jako narzędzie walki politycznej, którym twórcy mieli ratować oraz podtrzymywać narodową kulturę. Baśń miała wtedy szansę stać się pełnowartościowym gatunkiem literackim.

Elementy baśni ludowej:

• realizm życia, obyczajów i wierzeń

• wiara w zadośćuczynienie za doznane krzywdy

• tęsknota za lepsze życie

Niemcy

Gdy bracia Grimmowie wydawali swoje baśnie, ich utwory miały swą ugruntowaną pozycję – od razu stały się wzorem do naśladowania w tym gatunku. Grimmowie występowali przeciw dydaktykom, odrzucając ich argumenty.

Obrona pozycji baśni:

• Herder – bronił baśni ludowej, uważając ją za absolutnie niezbędny etap w rozwoju każdego człowieka

• Wilhelm Hauff – wywalczył wysoką pozycję baśni literackiej (Kunstmärchen); uważał, że gdy się ją czyta, styka się z prawdą psychologiczną

Anglia

William Thackeray napisał sporo utworów. Najbardziej znany to Pierścień i Róża

• Róża – postać bez wad

• satyra na dwór królewski (postacie: książę Bulba, Gburiano, Gburia Furia)

Oscar Wilde – andersenowski klimat baśni

• O samolubnym olbrzymie

• O szczęśliwym księciu

  • ptak jerzyk zakochuje się nieszczęśliwie w trzcinie; zamarza, ponieważ nie odleciał na zimę do ciepłych krajów

• O słowiku i róży

  • słowik przypłacił życiem piękny, czerwony kolor róży

  • róża nie doceniła wszystkiego, co otrzymała; później stała się własnością studenta, który nie cenił róży i dał ją swojej wybrance; dziewczyna ta również nie doceniła daru

XIX wiek – nasilenie publikacji, co było efektem działalności komercyjnej

Polscy twórcy baśni

• Piotr Chmielowski

• Jan Karłowicz

• W. Nowicki

1856 – zbiór Bajki polskie

1866 – Historie Ali-Baby i 40 rozbójników

1871 – trzy zbiory, m.in.:

• Kopciuszek dla grzecznych dzieci

• Czerwona czapeczka

Józef Kraszewski – Bajeczki (obrona baśni)

Walery Przyborowski – Baśnie ludowe przewidziane dla młodszej dziatwy

Emilia Puffke – Baśnie wielkopolskie

Tłumaczenie bajek Fénelona oraz Beaumonta.

ŚWIAT BAŚNI

Dwa światy prowadzone równolegle: realistyczny i fantastyczny. Mistrzem prowadzenia takiej fabuły był Andersen.

Koniec XIX w. – na większą skalę powstawały utwory, w których połączone zostały realizm oraz fantazja. Przestają się pojawiać czarodziejskie przedmioty, które przenoszą ze świata realnego w świat fantazji. Postacie, dawniej fantastyczne, uzyskały teraz rys indywidualności. Nie ma już typizacji bohaterów. Wszyscy bohaterowie są na równych prawach w utworach  akcja staje się bardziej wartka (więcej jest „dziania się” niż opisu)⁸.

Przykłady utworów:

• Piotruś Pan – bohater stoi przed oknem mamy; wie, że zrobił coś złego  to okno już się nigdy przed nim nie otworzy

• utwory Kiplinga⁹:

  • Takie sobie o ludziach

    • opowiadania o ludziach i zwierzętach

  • Księga dżungli

    • zwierzęta nie są już uproszczone w swym rysie

    • bohater główny jest człowiekiem – jest on głową i patronem wszystkiego, ale zwierzęta rządzone są głównie prawem dżungli, któremu podlegają

    • zwierzęta – bardzo dobrze podpatrzone, są jednak do końca zwierzętami (nie są to ludzie w zwierzęcej skórze, lecz w głównej mierze „zwierzęta”)

  • Pinokio¹⁰ Carla Collodiego¹¹

  • Cudowna podróż Selmy Lagerlof

    • gęsiarek odbywa podróż

    • opis całej Szwecji

Piotruś Pan, Takie sobie bajeczki, Cudowna podróż – utwory te zawierają podtekst i kontekst, co utrudnia odbiór tych dzieł dzieciom.

Wykład 6

Carlo Collodi, Pinokio

• typowa baśń dziecięca (nie ma kontekstu filozoficznego)

• bohater – wystrugany z drewna pajacyk, który ma przygody zarówno w świecie realnym, jak i fantastycznym; reaguje jak prawdziwe dziecko

  • cechy bohatera ludowego:

    • temperament

    • spryt

    • uczuciowość

    • przemiana rozrabiaki w pozytywny, jasny charakter (bohater staje się pracowity i docenia swą pracę)

Maria Konopnicka, O krasnoludkach i sierotce Marysi

• postacie zindywidualizowane

  • krasnoludki – postaci fantastyczne

  • sierotka Marysia – bohater pozytywny, z którym współpracuje cały świat fantastyczny

• specyficzny klimat utworu – akcja ma miejsce na tle polskiej wsi

• cały utwór przesiąknięty jest humorem

KONIEC XIX WIEKU – MODERNIZM

Postulat – młodym czytelnikom trzeba uświadomić i pokazać znaczenie baśni jako dokumentu rozwoju kultury i cywilizacji ludzkości.

Początki naukowej interpretacji baśni

• Ośla skórka – baśni tej zarzucono w pozytywizmie wątek kazirodztwa; w modernizmie broniono jej, naukowo wyjaśniając te motywy

• krytykowane wcześniejsze motywy z baśni Perraulta (mord 7 żon, śmierć Czerwonego Kapturka) również wyjaśniane były naukowo (z odniesieniem do wątków mitologicznych, np. Czerwony Kapturek umiera, lecz odradza się jak Jutrzenka)

W Polsce w XIX w. dominowały motywy patriotyczne.

POCZĄTEK XX WIEKU

Stanisław Karpowicz – niechęć do fabuł fantastycznych i przygodowych.

• pogląd, że baśnie niepotrzebnie rozpalają wyobraźnię, wyjaławiają umysł i odciągają od książek prawdziwych

Kazimierz Truliński – krytyka:

• nadprodukcyjności baśni (wielkiej liczby wydawanych baśni)

• demonizacji zjawisk przyrodniczych

• animizacji otoczenia

• cyklu o Wojtusiu J. Porazińskiej

• motywu oszustwa

• motywu szybkiego bogacenia się

Lata 30. XX wieku

• pogląd, że baśń poszerza zakres działania dziecka

W latach hitleryzmu, II wojny światowej i okupacji traktowano baśnie (oraz inne gatunki) jako przejawy faszyzmu.

Maria Szczepańska, artykuł Niemieckie bajeczki w „Przekroju”

• analiza Jasia i Małgosi br. Grimmów

  • interpretacja jako emanacji złego niemieckiego ducha

    • las  obóz koncentracyjny

    • łup

    • piec  krematorium

itp.

Irena Tomska, artykuł Hitler i Grimm w „Kurierze porannym”

• pogląd, że baśń i mitologia niemiecka kształtowały umysłowość Niemców (np. gloryfikację przemocy fizycznej, bicie dzieci po twarzy)

Wiesław Osterloff, recenzja Jasia i Małgosi w „Życiu Szkoły”, 1946, nr 10

• baśnie niemieckie = szkoła egozimu

W. Osterloff, artykuł Kryminalistyka i bajki Grimma w „Odrodzeniu”

• krytyka bezdusznego klimatu baśni, motywu zemsty

• śmierć interpretowana jako mord z premedytacją

• treści odbierane jako sadystyczne, podkreślanie braku wrażliwości na cierpienie

• krytyka motywów kazirodztwa

1945 – alianci zakazali wydawania baśni braci Grimmów oraz innych utworów o charakterze baśniowym.

Obrona baśni – Krystyna Kuliczkowska, artykuł W obronie Kopciuszka i Królewny Śnieżki w „Życiu Szkoły” 1946, nr 11 – polemika z Osterloffem

• wyważone poglądy, że motywy okrutne występują nie tylko w literaturze niemieckiej, a poza tym, wywodzą się z folkloru, ponadto nie we wszystkich baśniach występują takie motywy

Socrealizm

Na pierwszym miejscu stawiano zadania, wartości oraz oczekiwania polityczne. Baśń została zanegowana przez główną linię partii. Jak się jednak okazało, baśń była gatunkiem najważniejszym w literaturze dla dzieci.

ZMIANY STRUKTURALNE W GATUNKU (BAŚNI)

WE WŁOSZECH

XVII w. – baśnie były b. popularne

Pentameron (księga 5 dni, Zbiór baśni bajek, zbiór nowelistyczny)

Motywy (pochodzące z wierzeń celtyckich i germańskich):

• porwanie królewny lub królewicza

• poszukiwanie żywej wody

• trudna przeprawa

• walka ze smokiem, z karłami, olbrzymami itp.

• macocha krzywdząca pasierbów

• zaczarowana potrawa lub zaczarowany napój

• czarodziejski pierścień

• zaklęcia i uroki

• magiczna broń

• zaczarowane ogrody

• podwodne królestwa

FRANCJA

XVII/XVIII w. – tworzenie się klasycznej baśni francuskiej (wywodzącej się z romansu)

• François Fénelon, Charles Perrault

NIEMCY

XIX w. – dobry okres baśni

• motywy wywodzące się z nowelistyki i poezji

• połączenie realizmu i fantastyki

• twórcy niemieckiej baśni romantycznej – Novalis i Ludwig Tieck

• duży nacisk na okres dzieciństwa

Novalis, Baśń o różyczce i hiacyncie

L. Tieck

• Jasnowłosy Eckeberth

• Elfy

  • mała dziewczynka trafiła do świata elfów, poznała go i wszystkie ich sekrety; jako osoba dorosła zdradziła tajemnice elfów, za co spotkała ją surowa kara – umarła ona i jej córka, wraz z nią obumarło całe jej otoczenie

Dziecko wyidealizowano. Postrzegano je jako nieskażony cywilizacją wytwór natury, a zatem istotę zdolną do odczuwania świata trancendentalnego.

Hoffmann, Tajemnicze dziecko

• brak płaszczyzny dydaktycznej

• ścisły kontakt z przyrodą

Wykład 7

ROSJA

Lata 30. XIX w. – okres puszkinowski

Dekabryści – grupa rewolucyjna

• hasło kształcenia młodzieży w duchu patriotycznym

• Syn ojczyzny

Po upadku powstania dekabrystów – „Gazeta literacka” (1830-31), drukował w niej Puszkin.

Aleksander Puszkin – 6 utworów dla dzieci i charakterze baśniowym:

• O carze sułtanie

• O popie i jego parobku jołopie

• O rybaku i złotej rybce

• O Śpiącej Królewnie

• O złotym koguciku

• O niedźwiedzicy (bajka niedokończona)

  • baśnie te były oparte na starych motywach

Wasyl Żukowski – sięgał do opowieści, które słyszał w dzieciństwie

Piotr Jerszon

• pochodził z Syberii – sięgał właśnie do motywów syberyjskich

• Konik Garbusek

  • oparty na motywach ludowych

Iwan Andriejewicz Kryłow (1769-1844)

• był samoukiem, wiele nauczył się dzięki czytaniu (a czytał wszystko, co mu wpadło w ręce)

• interesował się dziennikarstwem, zainteresował się tworzeniem literatury

• w wieku lat 16 napisał pierwszy utwór, operę Kofejnica

  • nie został wystawiony ani wydrukowany, ale dzięki niemu zyskał protektorów, którzy załatwili mu pracę urzędnika

• żył w Petersburgu

• od 1790 roku poświęcił się wyłącznie pracy pisarskiej

• pisał utwory o tematyce politycznej, żądał w nich sprawiedliwości społecznej, krytykował ustrój społeczny  spowodowało to wygnanie

• ostatnie lata swego życia spędził na pracy bibliotekarza w bibliotece publicznej

• napisał ponad 200 satyr (bajek satyrycznych), z których część stanowiła opracowanie wątków lafontainowskich, większość jednak była oryginalnymi satyrami na współczesną mu sytuację w Rosji (Wrona i lis, Obóz, Wilk w psiarni, Szczupak, Kot)

Romantyzm

• upodobanie do zacierania granic między przyrodą a duchem

• krytyka miasta i mieszczaństwa

Baśń biedermeierowska

• świat mieszczański – akcja dzieje się w mieście, bohaterowie wywodzą się z warstwy mieszczańskiej

• spopularyzowana przez Hoffmanna

• tego typu bajki tworzył Andersen, odchodząc jednak od pewnych koncepcji Hoffmanna

ANGLIA

Baśń wiktoriańska

Kunstmärchen

POLSKA

Bajarz polski A. Glińskiego

• 47 wątków, głównie kresowych

• styl – zrytmizowany, miejscami wierszowany

• wśród utworów – przeszczepione na grunt polski z literatury rosyjskiej (np. O królewnie zaklętej w żabę, O staruszce i złotej rybce)

Walery Przyborowski, Baśnie ludowe dla młodszej dziatwy

• autor sięgnął bezpośrednio do Bajarza polskiego

  • podział opowiadań na rozdziały

  • modyfikacja tytułów

  • ożywienie akcji przez wprowadzenie dialogów

Józef Ignacy Kraszewski, Bajeczki

• 6 utworów:

  • powiastki dla ludu

    • Garbucha

    • Mitręga

    • Dary Boże

  • bajki o charakterze epickim

    • Z chłopa król

    • Kwiat paproci

    • Głupi Maciuś

• najbardziej typową baśnią jest Z chłopa król

  • motyw czarodziejskiego pierścienia

  • współdziałanie natury z bohaterami ludzkimi (zwierzęta pomagają ludziom)

  • baśń ludowa¹²

Lata 90. XIX wieku – wspaniały przemarsz baśni przez literaturę dziecięcą

1896 – rok przełomowy w baśni

• odmiana wiejska baśni

  • Maria Konopnicka, O krasnoludkach i sierotce Marysi

  • Adolf Dygasiński, Cudowne bajeczki

    • osobne opowiadania zróżnicowane tematycznie i genologiczne

• trywialny symbolizm

  • bohaterowie mają charakterystyczne nazwy zdradzające funkcję i cechy bohaterów, np. Tęcza, Zoryczka, Gniewiec, Milutka, Ognik, Jaskier, Zadzior, Kłótwa

Modernizm – prawdziwy symbolizm (inny niż w bajce ludowej)

Prekursorzy baśni symbolicznej to romantycy i Andersen¹³.

Bolesław Leśmian

• Klechdy sezamowe (wyd. 1913)

• Przygody Sindbada Żeglarza (wyd. 1913)

  • napisana na zamówienie Jakuba Mordkowicza

  • dominują tematy i obrazy onirystyczne ( psychoanaliza – sny, archetypy, sobowtóry)

  • wartości metafizyczne

Wacław Sieroszewski, Dary wiatru (1910), m.in. Stoliczku, nakryj się

• sfera cudowności służy do zaprezentowania walorów polskiej wsi

• przesłanie, że człowiek powinien tak zadbać o swe życie, żeby sam sobie pomógł

• bohaterki – królewskie córeczki, rozpieszczone przez rodziców, absurdalnie się zachowujące i miewające absurdalne zachcianki

Zofia Urbanowska, Złoty pierścień

• główna bohaterka – Zoryna (Chmurka) – rozpieszczona, kapryśna

• Zoryna miała zachciankę – ptasie mleczko; gdy zdobyto je dla niej, już jej się go odechciało

• dobra wróżka usypia bohaterkę, po czym sprawia, że zostaje ona zamieniona rolą z biedną gęślarką, w tej postaci słyszy krytykę dworu pod swoim adresem, co jest dla niej ogniem cierpienia; z tej „podróży” Zoryna wraca odmieniona – mądra i dojrzała

• autorka zareklamowała też swoją książkę Złoty Gucio

Lata 20. i 30. XX wieku – najlepsze translacje bajek

Wykład 8

Edith Nesbit (1858-1924), angielska pisarka powieści fantastycznych dla dzieci

• 1902 Pięcioro dzieci i coś

• 1904 Feniks i dywan

• 1906 Historia amuletu

  • istoty i rekwizyty baśniowe

  • podróż w czasie (w przeszłość i w przyszłość)

  • wydarzenie dzieją się w zwyczajnej angielskiej rodzinie

Początek XX wieku – sięganie do średniowiecza – „odkrycie” Dziejów Tristana i Izoldy, poematów epickich, romansów, pieśni rycerskich.

Tolkien – badania nad średniowieczem, mitologią i językowa rekonstrukcja świata średniowiecznego (wiedza o wątkach germańskich i celtyckich).

• Hobbit, czyli tam i z powrotem

• Rudy Jil i jego pies

Kazimierz Król – opracował Parsiwal

Halina Górska – O księciu Gotfrydzie, rycerzu gwiazdy wigilijnej

Wątki słowiańskie – baśń regionalna

• reakcja na poczucie zagrożenia ze strony germańskiej

• gł. Kaszuby, Warmia, Mazury, Pomorze, Ziemia Lubuska, Górny Śląsk

• Kaszuby:

  • Mieczysław Rościszewski, Bajki i baśnie ludów słowiańskich (1926)

  • Stanisław Dzikowski, Jak Rokita przegrywał w karty i jak się odgrywał w: Zaczarowane zwierciadło

  • Zuzanna Rabska, Baśnie kaszubskie (1925)

• Maria Kędzierzyna, Baśnie polskie (1948):

  • nietypowa bohaterka – bajka

  • zamiast wstępu – skarga bajki na to, że mimo wygranej wojny nie można usunąć rekwizytów obcych

  • O przepięknej Hannie

    • bohaterka – kapryśna królewna musi czyścić buty wybrankowi

  • Szkatułka królewny

    • wybranek królewny odrzuca ją i wybiera wieśniaczkę

• widoczne wątki ideologiczne i polityczne

Socrealizm – proponuje regionalne baśnie ZSRR

Po „odwilży” – powrót baśni regionalnej (gł. Dolny Śląsk i Kaszuby)

Maria Kahn, Baśń o srebrnorogim jeleniu. Baśń spod wrocławskiego ratusza (1956)

• „nic po skarbie, którym nie można się z innymi podzielić”

Współczesne baśnie regionalne są owocem XIX-wiecznych opracowań romantycznych.

Ścisłe powiązania baśni regionalnej i podań.

Realia geograficzne, topograficzne, etnograficzne.

Inwazja nowoczesności – baśń nowoczesna (miejska)

• pociąg, automobil

• akcja przenosi się do miasta, gł. na duże osiedla mieszkaniowe

• antytradycja

• realia dostosowane do otoczenia dzieci

• nowi bohaterowie – policjant, gangster, listonosz, sprzedawca lodów itp.

• infantylne postrzeganie rzeczywistości

• nowe miejsca i przedmioty – cyrk, zoo, kolej żelazna, gazety

• zabiegi adaptacyjne

• połączenie magii i techniki

Jan Brzechwa, Akademia Pana Kleksa (1946)

• satyryczny charakter

• Mateusz – postać typowo baśniowa

• Lalka – technika

Jan Brzechwa, Podróże Pana Kleksa (1961), Tryumf Pana Kleksa (1964)

• parodia współczesnej nauki

• motyw wyspy wynalazków

Bajka fantastyczno-naukowa

Stanisław Lem, Bajki robotów

• językowy stereotyp stylistyczny

• satyra

• groteska fantastyczno-naukowa (antybaśń)¹⁴

Antoni Gawiński, Baśnie staroświeckie – przeinaczanie wątków

Stanisław Pagaczewski, Porwanie Baltazara Gąbki (1966)

• smok – przyjaciel króla Kraka, dobry, przyjazny bohater, pracuje na rzecz pozytywnych idei

Januszewska, Smok i królewna

W bajkach Januszewskiej – bohater to wątły król, jego berło to flaszka wódki, tron to beczka z kiszonymi ogórkami

Niemczuk, Bajki pana Bałagana

• przeinaczenie wszystkich wątków baśniowych

• O królewnie Śmieszce

• O robaku i rybce

• O dziwnym smoku i niezwykłym smogu

• Nieprzemakalny kapturek

• Brzydkie kociątko

Józef Ratajczak, Bajki znane i nieznane (1991)

• nawiązanie do Andersena:

  • Krzesiwo i kundel

  • Ślub Calineczki

  • Żołnierzyk w ołowiu

• nawiązanie do Grimmów:

  • Czerwony Kapturek z osiedla

  • Śpiąca Królewna

Antybaśń – zawsze odwołuje się do baśni¹⁵

Wykład 9

Nowoczesna baśń metaforyczna

• utwór fantastyczny

• ma być (wg Krystyny Kuliczkowskiej) zobrazowaniem jakiejś metafory funkcjonującej w potocznym użyciu i świadomości, jej fabularyzacją, odnośnikiem do czegoś powszechnie znanego

• metafora dotyczyć ma istotnych spraw współczesnego życia, co sprawia, że utwór ma charakter uniwersalny

• na pierwszym planie – przygodowa fabuła, poszukiwanie rzeczy niezwykłych

Przykłady utworów:

• Kulmowa, Wio, Leokadio

  • pierwszy poziom – utwór o dorożkarskim, pociągowym koniu, który po wielu latach pracy decyzją Ojców Miasta zostaje wysłany na emeryturę; pojawia się tajemnicza kwiaciarka, która sprawia, że koniowi wyrastają skrzydła; koń (pegaz)

  • drugi poziom – 1) parodia współczesnej rzeczywistości; 2) koń-pegaz to alter ego autorki

• Anna Kamieńska, W nie-Paryżu i gdzie indziej

• Wiktor Woroszyński, Podmuch malowanego wiatru

W tym rodzaju baśni metafory są udosławiane, np.

• „mieć kamienne serce”

  • Ende, Mio, mój Mio (1954)

    • rycerz Kato czyni zło, sieje postrach, ponieważ ma kamienne serce; czego się dotknie, obdarza tą skazą

    • „książę Mio z Krainy Dalekiej (na innej płaszczyźnie – chłopiec-sierota wychowywany przez krewnych go krzywdzących) walczy z ludźmi o kamiennym sercu

• „oszczędzać czas”

  • Ende, Momo

    • Fabularyzacja metafory o skradzionym czasie

    • Mała bohaterka – Momo – obserwuje ludzi, którzy nie mają dla siebie czasu; ona jednak ma czas dla wszystkich; w ten sposób usiłuje leczyć świat dorosłych; odkrywa i dekonspiruje Kasę Oszczędności Czasu, co prowadzi do rozwiązania tej instytucji

    • Utopia negatywna przynosi pozytywne rozwiązanie

• „rzucać okiem”

• „słońce wschodzi”

• „iść po rozum do głowy”

• „Wisła wpływa do Bałtyku”

• funkcja kompensacyjna 

  • metaforyzacja samotności dziecka

  • metaforyzacja poszukiwania przyjaciela

• dojrzewalnie bohatera¹⁶:

  • Kornel Makuszyński, Przyjaciel wesołego diabła (1930)

    • Janek – chłopiec – z diabła uczynił przyjaciela, który nabrał cech pozytywnych

    • przezwyciężenie egoistycznej natury bohatera

    • metaforyzacja przezwyciężenia lęków, strachów (funkcja kompensacyjna)

Baśniowa twórczość dzieci w okresie szkolnym

W szkole dziecko poznaje baśnie już od I klasy szkoły podstawowej. W klasie IV rozpoczyna tworzyć własne baśnie.

Prof. Ryszard Waksmund uważa, że powinno to nastąpić dopiero w klasie VII lub VIII (obecnie – w gimnazjum).

Baśń a fantastyka naukowa

Ryszard Handke postawił dwa pytania:

• czy fantastyka naukowa może być baśnią naszych czasów?

• czy baśń naszych czasów może nuć fantastyką naukową?

Uważał, że trzeba rozdzielić fantastykę naukową w jej typowej postaci od baśni. Obecnie fantastyka naukowa zaczyna funkcjonować w zakresie baśni, zaczyna przejmować jej funkcje na płaszczyźnie rozumienia dzieła literackiego.

W recenzjach i wypowiedziach krytycznych (także w wypowiedziach pisarzy) fantastykę naukową oraz baśń współczesną traktują na równi (i zamiennie). Zdaniem Handkego jest to błędne ze względu na różnice gatunkowe.

Baśń klasyczna:

• świat cudowny

• fantastyczne przedmioty

• konstrukt (formuła) dawności

• funkcje poznawcze

• funkcja kompensacyjna

• próba określenia czegoś nieznanego

• próba odmłodzenia gatunku

• zły los równoważony przez sprawiedliwość

Baśń fantastyczno-naukowa:

• idealna hybryda – łączy w sobie różne składniki genet. odmian

• blisko rzeczywistości, nie ma świata cudownego, nie ma sprawiedliwej wizji świata

• elementy naukowo-techniczne jako czynnik obowiązkowy

• zmyślenia są pozornie naukowymi odkryciami, muszą stwarzać wrażenie, że są to odkrycia techniki

Stanisław Lem, Fantastyka i futurologia

Stanisław Lem, Bajki robotów

• świat dobra i zła

• świat rycerzy i księżniczek

• regułą jest tryumf dobra nad złem

• przekształcenia

Maciej Kuczyński, Babcia-robot przy kominku

• akcja w bardzo odległej przyszłości

• nawiązania do baśni w zakresie stylistyki („długo, długo baśń się plecie”, „wnuczęta-robocięta”, „za siedmioma górami, za siódmym księżycem, za dziesiątą orbitą”)

Wykład 10

BOHATER-DZIECKO W LITERATURZE DLA DZIECI

Romantyzm

• idealizacja dziecka i dzieciństwa

• dziecko – symbol wyobcowania artystów

  • pośrednik między rzeczywistością a transcendencją

  • kult Jezusa jako dzieciątka

  • wpływ poglądów J.J. Rousseau

Pozytywizm

• gloryfikacja dzieci dotyczyła stanu ducha i objawów społecznych

• często bohaterem jest dziecko z nizin społecznych

• tematyka dziecięca – na równi z takimi tematami, jak emancypacja kobiet czy wyzysk chłopów

• utwory przeznaczone dla czytelnika elitarnego

Modernizm

• nobilitacja bohatera dziecięcego, ale sposób przedstawiania go stał się bardziej realistyczny

Postać dziecka w literaturze dla młodych czytelników

Literatura dla dzieci czerpała zawsze z gotowych tematów, wzorów. Zaczęły się pojawiać nowe problemy – w literaturze przeznaczonej dla dzieci ukazywano dramaty rodzinne, społeczne oraz pokoleniowe.

Przykłady utworów, w których występuje bohater-dziecko:

• Mała księżniczka

  • główną bohaterką jest bardzo urodziwa, 7-letnia dziewczynka, Sara, która zjednuje sobie wokół wielu przyjaciół (z wyjątkiem właścicielki pensji)

• Heidi

• Mały lord (1886)

  • głównym bohaterem jest chłopiec o złocistych włosach skontrastowany z niedobrym, starym, skąpym dziadkiem, który nie akceptuje Amerykanów (m.in. nienawidzi matki chłopca)

    • dziecko ma dobroczynny wpływ na starca

• Król Maciuś I Janusz Korczaka

• Awantura o Basię Kornela Makuszyńskiego

Zupełnie innego bohatera ukazuje Halina Górska w Drugiej bramie (1935). Bohaterką tej książki jest brzydka, odrażająca sierota Józia.

Drugi typ bohatera dziecięcego stanowi bohater zbiorowy – dziecięca zbiorowość ukazywana zazwyczaj na drugim planie, czasem w epizodach pojawia się tzw. republika dziecięca (grupa organizowana w zabawie w plemiona, armię, bandę, wojsko itp.).

• grupa tworzona w opozycji do innej grupy (dzieci z innej kamienicy, z innego podwórka) albo w opozycji do dorosłych

• początkowo do grup tych należy jedynie biedota miejska (bardzo rzadko pojawia się tego typu grupa wśród elity czy też ktoś z elity w obrębie republiki dziecięcej)

Wiele utworów w literaturze dla dzieci to parafrazy utworów dla dorosłych. Czasem są to po prostu utwory w wydaniu skróconym (np. Chata wuja Toma, Przygody Guliwera) bądź utwory wzbogacone o komentarze pedagogiczne.

W literaturze dla dzieci i młodzieży (zwłaszcza w powieściach podróżniczych i marynistycznych) pojawiają się marzenia, że przygoda cywilizacyjna jest możliwa do przeżycia, a każdy z bohaterów dziecięcych może zostać marynarzem, poszukiwaczem skarbów itd. Ostatnimi tego typu przygodami były poszukiwanie złota na Alasce i wyprawy polarne. Potem wielka przygoda stała się mitem i literacką projekcją, a Indian i zbójców zastępują „plemiona” i bandy dziecięce, republiki internatowo-szkolne lub domorośli detektywi.

Dawna wielka przygoda uległa przewartościowaniu. Jej symbolem stała się zabawa (zmiana stosunku dorosłych do dziecka – dziecko albo się uczy, albo się bawi).

• Marek Twain, Przygody Tomka Sawyera

Bohater dziecięcy musi być wiarygodny, tj. dopasowany do środowiska – miasta.

Detektywistyczna proza dla dzieci

• model bezpiecznej przygody kryminalnej ukształtowany do końca lat 60. XX wieku

  • poetyka tytułów

  • przykłady:

    • Adam Bahdaj, Wakacje z duchami, Stawiam na Tolka Banana

    • Jerzy Broszkiewicz, Długi deszczowy tydzień

    • Zbigniew Nienacki – cykl o Panu Samochodziku

Wykład 11

DZIECKO I DZIECIŃSTWO W LITERATURZE DLA DZIECI

Romantyzm

• dziecko i dzieciństwo, powiązane ze sferą sacrum, stało się przedmiotem manipulacji w literaturze

• romantycy między dzieckiem (postrzeganym jako natura tchnięta przez Boga Jego iskrą) a poetą stawiali znak równości

Literatura europejska XIX wieku

• zmierzała w stronę pokazywania dziecka jako ofiarę (zwłaszcza ofiarę człowieka dorosłego)

• koncepcja dziecka poniżonego (Hugo, Dickens, Dostojewski)

• dziecko przedstawiane jako istota nad wyraz dojrzała, która nie jest w stanie przyjąć zdeprawowanej rzeczywistości

• dziecko-ofiara kontrastowane z rówieśnikami bądź takimi, którymi powodzi się znacznie lepiej, bądź z takimi, którzy są katami (np. Hugo, Nędznicy – matka staje się wzorem postępowania dla córek, które – tak jak ona – stają się okrutne)

Zło w dziecku przedstawiane jest albo jako tajemnica, albo jako patologia.

• głównie beletrystyka XIX w.

  • Richard Hughs, Organ na Jamajce

  • Günter Grass, Blaszany bębenek

  • Kosiński, Malowany ptak (1965)

Psychologia rozwojowa (inspirowana z jednej strony darwinizmem, biologizmem, z drugiej natomiast idealistycznymi pozostałościami romantyzmu) – kruszenie mitów

• Keyr – twierdziła, że nastąpiło przeobrażenie figury dziecięcej w bardziej prawdziwą, sprawiedliwą

Janusz Korczak propagował pozytywistyczne metody wychowawcze.

Proza wspomnieniowa – często opisująca lata dalekie i wstydliwe.

Tematy tabu:

• kryzys religijny

• motyw śmierci samobójczej

  • pojawia się w utworze Brzechwy Gdy owoc dojrzewa – 11-letni chłopiec popełnia samobójstwo w toalecie dworcowej

• erotyka

Modernizm

• antymieszczański model wychowania

Jeanne Vanderbruck, Podręcznik dla dzieci, które mają trudnych rodziców

• antypedagogika

• klasyfikacja rodziców:

  • rodzice nie chcący

  • rodzice, którzy chcą, by ich dziecko...

  • rodzic-kłamczuch

  • rodzic adoptowany

  • rodzic wstrętny

• w związku z powyższą klasyfikacją wysunięty został wniosek, że dzieci „przebierają się”, tzn. przybierają różne postawy, w zależności od typu postaci rodzica; są to postacie:

  • debila

  • punka

  • kaskadera

  • swawolnego Dyzia

  • uprzykrzonego gówniarza

• rozdział Życie seksualne rodziców – przykład dziewczynki, która chciała wrzucić siostrzyczkę do śmieciarki

Motywy satanistyczne

• Marek Twain, Tajemniczy przybysz

  • młody Szatan ukazał się trzem chłopcom, napełnił ich dusze grozą, ale również ekstazą

• Dziecko Rosemary (sfilmowane przez Romana Polańskiego w 1968)

• Omen (sfilmowany w 1976)

Podkultura dziecięca

• tworzenie tekstów obrazoburczych, prześmiewczych (parodie, trawestacje)

• przedstawianie na opak w celu:

  • zabawy

    • profanowanie sacrum, parodiowanie go

    • zmierzanie do zburzenia czegoś idealnego bądź tego, co wydaje się idealne

  • kompensaty – parodie:

    • szkolnych ideałów

    • pieśni patriotycznych

    • pieśni partyzanckich

    • pieśni wojskowych

    • pieśni państwowych (np. hymnów)

    • pieśni religijnych

    • modlitw

    • kazań

• folklorystyczna aktywność dziecka przez długi czas była ukryta przed oczami dorosłych, z czasem jednak została ujawniona i opisana

  • Współczesny folklor słowny dzieci i młodzieży

• w literaturze – np. Przypadki Mikołajka Gościnnego

  • życie uczniów, którzy dają się bezustannie w znaki nauczycielom (ci zamiast w miarę możliwości ignorować ich wybryki – wchodzą z nimi w dyskurs)

Wykład 12

LITERATURA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY – PODSUMOWANIE

Literatura dla dzieci jest łącznikiem pomiędzy literaturą wysoką a kulturą masową. Wyrosła na gruncie nauk pedagogicznych.

Utwór dla dzieci jednoczy artyzm z najprostszą formą.

Twórczy nurt poezji – pozytywizm.

• T. Lenartowicz

• M. Konopnicka

Lata 60. i 70. XIX wieku – powieści i opowiadania dla dzieci zlały się z głównymi nurtami literatury dla dorosłych.

Powieść dziecięca – traktowana przez pozytywistów jako sojusznik proklamowanych haseł.

Stanisław Karpowicz określa miejsce literatury dla dzieci w kulturze. Uważa twórczość dla dzieci za integralną część literatury. Wysunął także postulat, że pedagogika i psychologia powinny wspomagać tę dziedzinę literatury.

Przełom XIX i XX wieku – psychologia rozwojowa – postulat uczenia poprzez działanie, a nie przez teorię.

Pisarze konstruowali portrety rozwojowe dziecka; dziecko w literaturze stało się podmiotem działającym (Janusz Korczak).

Kornel Makuszyński, Anna Kamieńska, Jan Brzechwa – zmiana adresata literatury (z dorosłego na dziecko).

Literatura dla dzieci powinna być nasycona treścią współczesną.

1^ Kryteria te są stosowane w odniesieniu do literatury XIX-wiecznej.

2^ Są trudne do ustalenia; ponadto są zmienne i elastyczne.

3^ Lub: adresat dorosły, ale utwór „przeszedł” do literatury dla dzieci.

4^ A znacznie wcześniej istniały w Warszawie towarzystwa zajmujące się ochroną zwierząt!

5^ Por. film Europa, Europa w reż. Agnieszki Holland.

6^ François de Salignac de la Mothe, znany jako François Fénelon (1651-1715).

7^ Żywot Ezopa Fryga.

8^ Najpełniejsza realizacja tych cech występuje w utworach Marii Konopnickiej.

9^ Zwierzęta przestały być alegoriami  później Jack London.

10^ Motyw Pinokia pojawia się w filmie A.I. Sztuczna inteligencja, reż. S. Spielberg.

11^ Tj. pseudonim autora, pochodzi on od nazwy rodzinnej wsi pisarza. Naprawdę pisarz ten nazywał się Carlo Lorenz Milli.

12^ Wg Cieślikowskiego.

13^ Później – Oscar Wilde, Szczęśliwy książę, Dom granatów.

14^ Już od XVIII w. – przekraczanie granic gatunku, np. przez nieszczęśliwe zakończenie, przeinaczanie wątków.

15^ Por. film Shrek – konwencja baśni; smoczyca zakochuje się w osiołku; księżniczka zamienia się w ogrzycę; główny bohater nie jest piękny ani rycerski; porywa księżniczkę nie dla siebie; motywy odrażające.

16^ Mamy tu do czynienia z metaforyzacją dojrzewania psychicznego. Przedtem baśnie dotyczyły dojrzewania fizycznego (w baśni obrazowej – Bildungsmärchen). Por. też Córka czarownic, Dziadek do orzechów Hoffmanna.