MALARSTWO NIDERLANDZKIE XV WIEKU

1. HISTORIA

W latach 1420-1500 miejsce miał szczególny rozkwit malarstwa flamandzkiego; w głównych

ośrodkach miejskich Flandrii i Brabancji, a także w hrabstwie Holandii oraz biskupstwach Liège i Utrechtu rozwinęła się oryginalna sztuka, zrywająca z estetyką dominującą w XIII i XIV wieku, torując drogę nowemu naturalizmowi.

Niderlandy w tym okresie obejmowały rozległe terytorium, które książęta Burgundii zjednoczyli przede wszystkim na drodze małżeństw dynastycznych. Udało im się położyć kres sporom między małymi państewkami i miastami bez konieczności ograniczania ich praw i swobód, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju ekonomicznego.

Miasta Niderlandów stały się także głównymi ośrodkami rozwoju artystycznego. Dzięki

aktywnemu i hojnemu mecenatowi pozycja artystów uległa radykalnej poprawie.

Najsłynniejsi twórcy byli malarzami nadwornymi lub też byli mianowani głównymi malarzami miast, w których pracowali.

Rozwój idei i myślenia w średniowieczu, który umożliwił rozkwit sztuki niderlandzkiej w XV wieku.

Wczesne średniowiecze

– rezerwa w przedstawianiu form pięknych

- zamiast samej formy przedmiotu, ukazywano kilka z jego cech charakterystycznych

XIII wiek

– ukształtowanie przekonania, iż nie tylko świat ducha jest godny uwagi artystów ale

także człowiek i natura (wszystko jest dziełem Boga)

XIV wiek

– coraz więcej pięknych przedstawień człowieka i natury (wpływ filozofii scholastycznej – nowy sposób myślenia, w miejsce ogólnych pojęć głoszono konkretność pojedynczych rzeczy, co stanowiło zachętę do szczegółowej analizy przedmiotów otoczenia)

2. CECHY MALARSTWA NIDERLANDZKIEGO XV WIEKU

1. Istota osobowości malarzy niderlandzkich, zupełnie niezależnie od indywidualnych znamion stylu, leży w umiejętności przedstawienia z wielkim artyzmem realnej rzeczywistości w obrazach.

2. Ogrom szczegółów nie prowadzi nigdy w obrazach niderlandzkich do chaosu, zamieszania.

3. Malarze niderlandzcy posiadali niezwykłą umiejętność utrzymania precyzyjnego porządku w przedstawianym przez siebie świecie.

Niderlandzki realizm

Zasadniczą cechą malarstwa niderlandzkiego jest niespotykany dotąd realizm. Artyści osiągali ten efekt przez rozwinięcie techniki malarstwa olejnego, ponadto coraz większą popularnością cieszyły się obrazy tablicowe.

Badania perspektywy, równolegle w tym okresie w Niderlandach i Italii, również umożliwiały bardziej realistyczne przedstawienie rzeczywistości. Jednak sposób postrzegania perspektywy różnił się znacząco w Niderlandach i w Italii.

Niderlandy – umiejętność oddawania głębi perspektywicznej przez szeregowanie poszczególnych motywów pejzażowych jednego za drugim.

Italia – zwrócenie ku prawom geometrii i z jej pomocą ustalenie teoretycznego modelu konstrukcji perspektywy linearnej, opartej na zdążających do punktu zbiegu liniach prostopadłych do płaszczyzny obrazu.

3. TWÓRCY:

1. JAN VAN EYCK (1390 - 1441)

Cechy malarstwa:

Figury van Eycka mają pełną swobodę i naturalność, lecz nie stosuję on wyszukanych póz i unika zbytniego ruch postaci. Gesty są umiarkowane, mimika nieobecna. W jego dziełach nie ma śladu manieryczności i grymasów późnego gotyku, ani kanciastości formy - pozostała ona jedynie czasem w układzie fałdów, przypominających gotycki ‘styl łamany’.

DZIEŁA :

1. Małżeństwo Arnolfinich (1434 r.)

Małżeństwo Arnolfich to obraz o nieznanej dotychczas koncepcji: podwójny portret w całej postaci, w świeckim wnętrzu, ze zlokalizowanym źródłem światła i osobliwym efektem wypukłego zwierciadła. Zawieszone na tylnej ścianie, odbija postacie ślubujących sobie wierność małżonków oraz- bardzo już niewyraźnie- wizerunki innych jakichś ludzi, których na samym obrazie już nie widzimy. Na ramie zwierciadła znajduje się podpis malarza: ‘Johannes był tu zwierciadłem’. Napis ten może oznaczać, że artysta po prostu był sam świadkiem sceny ślubowania- ale fakt umieszczenia go właśnie na ramie lustra ma swoją szczególną wymowę. Przekazuje nam owo urzeczenie faktem odzwierciedlenia widzianej rzeczywistości, jej dublowania przez ową połyskliwą, szklaną powierzchnię.

2. Ołtarz Gandawski (1432 r.)

Ołtarz ten porównuje się do średniowiecznej summy teologicznej: zawiera bowiem równie bogatą i wielowarstwową sumę prawd wiary. Centralne miejsce ołtarza przedstawia Chrystusa Pantokratora, tronującego frontalnie w typie nawiązującym do sztuki bizantyjskiej w otoczeniu Najświętszej Maryi Panny i Jana Chrzciciela. . Wnętrza skrzydeł przedstawiają grające i śpiewające anioły, a na zewnątrz Adama i Ewę. Dolna część frontowej tablicy pokazuje adorację Baranka Bożego z ludźmi płynącymi ku uwielbieniu, nadzorowanymi przez gołębicę symbolizującą Ducha Świętego. Na ołtarzu dawniej znajdował się napis (skopiowany w ok. 1620) głoszący, że Hubert van Eyck "maior quo nemo repertus" (większy niż ktokolwiek) zaczął ten ołtarz, ale Jan van Eyck – nazywający sam siebie "arte secundus" (drugim najlepszym w sztuce) – skończył go w 1432. Postać Huberta jest na poły legendarna, nie sposób rozstrzygnąć czy rzeczywiście istniał, historycy sztuki od dawna spierają się w tej sprawie.

3. Sąd Ostateczny (ok. 1430) – połowa dyptyku (druga połowa przedstawia Ukrzyżowanie)

Na prawej części dyptyku widoczna jest na górze scena sądu. W centralnym miejscu znajduje się Chrystus w towarzystwie zasiadających dwunastu apostołów a obok nich stoją aniołowie. Przy Jezusie klęczą Maria i św. Jan wznoszący modły w intencji ludzkości. Na szacie Chrystusa znajduje się inskrypcja Venite benedici patris mei (Przyjdźcie do mnie wszyscy, których błogosławił mój Ojciec). Po lewej stronie inni aniołowie gromadzą dusze sprawiedliwych duchownych a po prawej władców świeckich.

W dolnej części przedstawione zostało piekło, w którym główna rolę gra Michał Archanioł, z skrzydłami śmierci, ubrany w zbroje i wznoszący miecz. Jego zadaniem jest potępienie i zesłanie grzesznych dusz w otchłanie piekielne. Na skrzydłach Archanioła widnieje zdanie zaczerpnięte z Ewangelii Mateusza, Idźcie precz ode Mnie, przeklęci, w ogień wieczny, przygotowany diabłu i jego aniołom (Mt. 25, 41). Co ciekawe wśród potępionych znajdują się sylwetki biskupów wyróżnione mitrami.

2. ROGIER VAN DER WEYDEN (1400-1464)

Cechy malarstwa:

Postacie Rogera są wydłużone, uduchowione i szlachetne, o idealizowanych rękach i stopach. Bogata draperia, łamana w fałdy, nie kryje jednak konstrukcji ciała. Wyraz twarzy, ruch i gest- wszystko podkreśla intensywność napięcia wewnętrznego. Roger jest malarzem dramatycznym, malarzem wielkiego patos - którego brak u van Eycka. Ponadto u Rogera nie ma tej fascynacji urodą szczegółu, różnorodnością przyrody, jaką widzimy w obrazach van Eycka.

DZIEŁA:

1. Zdjęcie z krzyża (ok. 1435r.)

Obraz nawiązuje do reliefu rzeźbiarskiego na złotym tle. Postacie są niezmiernie plastyczne, lecz ich kompozycja pomyślana jest płaszczyznowo, wszystkie są w niemal jednym palnie. Bogata i niezwykle kunsztowna kompozycja, oparta na alternujących rytmach półkoli i elementów pionowych. Jest to jakby wielkie przedstawienie pasyjne o najwyższym napięciu dramatycznym.

2. Ołtarz Siedmiu Sakramentów (1445-1450)

Kompozycja została wpisana w przestrzeń gotyckiego kościoła, który odznacza się realistycznym opracowaniem architektury. Na środkowej tablicy przedstawiona została na pierwszym planie Grupa Ukrzyżowania. Jezus wisi wysoko na krzyżu, jego zamknięte oczy sugerują jego śmierć. U stóp po prawicy Chrystusa stoi Jan Ewangelista o którego opiera się omdlewająca i poruszona cierpieniem Maria. Po lewicy klęczą Maria Kleofasowa i, zwrócona tyłem do widza, ogarnięta płaczem Maria Magdalena. W głębi przy ołtarzu znajdującego się przy przegroda chórowa ze złoconym rzeźbionym retabulum, przedstawiono akt sakramentu Eucharystii - kapłan dokonuje sakramentalnego aktu podniesienia Ciała Chrystusa, przy którym klęczy wierny. Zestawienie aktu przeistoczenia z Ukrzyżowanym wiąże się z ofiarą Chrystusa na krzyżu, obietnicą odkupienia ludzkości.

W skrzydłach bocznych przedstawiono wnętrza naw bocznych i przylegających do nich kaplic tworzących scenerię dla przedstawień sakramentów: po lewej stronie w kaplicach przedstawiono sakramenty chrztu, bierzmowania oraz w głębi pokuta (spowiedź) ; po prawej umieszczono sakramenty namaszczenia chorych , małżeństwa, oraz kapłaństwa.

3. DIRK BOUTS (1415-1475)

Cechy malarstwa:

Zasadnicza cecha jego dojrzałego malarstwa to ascetyzm, którego wyrazem są sztywne postacie o wydłużonych sylwetkach i twarzach pozbawionych emocji, umieszczone w pełnych światła pejzażach. Pejzaż odgrywa w jego malarstwie bardzo ważną rolę.

DZIEŁA

1. Ołtarz Eucharystii (1464-1467)

W środkowej części tryptyku znajduje się Ostatnią Wieczerza, na lewym skrzydle sceny Spotkanie Abrahama z Melchizedekiem (u góry), oraz Pascha żydowska (u dołu), na prawym skrzydle Zbieranie manny (u góry) i Eliasz na pustyni(u dołu).

Obraz środkowy przedstawia Ostatnią Wieczerzę symbolizującą Eucharystię. Dominantę tworzy wielki stół przy którym siedzi Jezus wraz z apostołami. Usytuowany w samym centrum sceny Chrystus dokonuje kapłańskiego aktu Eucharystii, ponad ozdobnym kielichem z winem podnosi symbolizujący chleb opłatek. Chrystus ukazany jest frontalnie, patrzy się jednocześnie na uczniów, ale także w stronę widza. Oprócz Judasza, który ostentacyjnie wyciąga do tyłu rękę apostołowie poruszeni są Eucharystią. Boczne skrzydła zawierają cztery epizody ze Starego Testamentu, które stanowią odniesienie do sceny głównej.