9. Józef Wittlin - Sól ziemi jako powieść ekspresjonistyczna
Bibliografia : Kazimierz Wyka, Powieść o cierpliwym Piechurze, w: Stara szuflada, Kraków 1967.
Powieść Sól ziemi miała stanowić pierwszą część zamierzonego przez Wittlina cyklu O cierpliwym piechurze. Rękopis tomu drugiego Zdrowa śmierć zaginął w czasie wojny i nie został odtworzony. Tom trzeci Dziura w niebie miał się kończyć prawdopodobnie w sposób niezwykle przewrotny : desygnowaniem zwłok żołnierza najbardziej oddanego monarsze Austro – Węgier do grobu przeznaczonego dla włoskiego nieznanego żołnierza.
Sól ziemi sytuuje się w kontekście ekspresjonistycznym . Wśród ekspresjonistów wyraźnie zaznaczają się trzy postawy:
-etyzm ( położenie nacisku na wartości moralne)
-aktywizm ( apoteoza czynnej postawy wobec życia)
- komunionizm ( eksponowanie problemów ważnych dla całej zbiorowości; ukazywanie ludzkiej wspólnoty).
Ekspresjonizm- Kierunek literacki , ukształtowany na niemieckim obszarze językowym około 1919 r., lecz swymi korzeniami sięgający przełomu wieków ( Hymny Kasprowicza). Dla literatury i sztuki polskiej zdefiniowany został w 1918r. przez Stanisława Przybyszewskiego w „Zdroju”. Ekspresjoniści stawiali sobie za cel ukazanie obrazu wewnętrznego świata człowieka. Posługiwali się przy tym deformacją ukazywanej rzeczywistości , kontrastem, dysharmonią, mieszali patos z trywialnością, język wzniosły z wulgarnym.
Wszystkie te powyższe kwestie odnaleźć można w Soli Ziemi Józefa Wittlina.
Powieść ekspresjonistyczna – rozwijała się na kilku nurtach:
-prymitywistycznym – odwoływała się do zasad ewangelicznej prostoty i dobroci, rozpoznając je w świecie szarych, biednych ludzi, często skrzywdzonych przez los;
-onirycznym – hiperbolizacja, utrzymanie akcji w tonacji snu, koszmaru czy halucynacji.
-Erotyce towarzyszą zwykle wizje kosmiczne;
-metaforycznym.
Poprzedzający Sól ziemi Prolog miał stanowić wstęp do całej trylogii. Cechuje go wzmożona autonomiczność i monumentalność komponowanego obrazu. Prolog i zrealizowana część trylogii tworzą spójny układ, gdyż ich kompozycyjną relację można określić przez analogię do praktykowanego w poezji przez Peipera układu rozkwitania. Prolog prezentuje syntetyczne ujęcie tematu, a całą powieść wyraźnie go zgłębia.
Opowiadanie o pierwszych godzinach i dniach wojny jest tak skomponowane, że przedstawia je jako koniec dotychczasowego świata pokoju i początek nowego – świata wojny.
W scenie pałacowej bohaterowie dzielą się na dwie grupy: dążących za wszelką cenę do wojny ministrów i generałów oraz osamotnioną postać Franciszka Józefa, uosobienie odchodzącej bezpowrotnie epoki .Okazuje się, że ów cesarz zachował ludzkie uczucia i odruchy. Kompozycja tej postaci stylizuje ją na rozwijany później w tekście powieści przedmiot ludowej legendy o dobrym, patriarchalnym władcy, którego złym duchem są owi ministrowie i generałowie.
Zastosowanie ewangelicznej metaforyki sprawia, że wieść o wojnie jest „szatańską” odwrotnością „dobrej nowiny”, nową ewangelią , którą unicestwia świat dotychczasowy.
Militarny fakt mobilizacji uległ przeistoczeniu w opowieść o pożegnaniu nie tylko z najbliższymi, ale z własnym człowieczeństwem, w relację o przemianie ludzi w istoty z innej, wojennej cywilizacji.
Najbardziej uderzająca cechą stylistyczną Soli ziemi jest wywołanie efektu obcości poprzez obfitość metonimicznych przekształceń, które wyrażają urzeczowienie człowieka. Przebrany w mundur człowiek zmienia swą istotę, staje się żołnierzem, czyli innym rodzajem bytu.
Opozycja społeczno- przestrzenna – przeciwstawienie ludzi prostych potencjalnym żołnierzom, którzy decydują o ich losach.
Opozycja najistotniejsza ze względu na tekst powieści- opozycja miasto – wieś. Miasto jest siedliskiem nocnej pracy , nocnych uciech i producentem największego zła- gazet. Wieś to siedlisko snu po ciężkiej fizycznej pracy, prymitywizmu, ale i ludzkich gestów, kiedy to bohater powieści –Niewiadomski zatrzymuje wojskowy transport, bo na szyny wjechał wózek żydowskiego mleczarza.
Autorski stosunek do tematu prezentuje rama kompozycyjno – narracyjna Prologu. Jego pierwszy fragment – wizja cesarskiego orła, który uciekł z szyldów i unosi się (jak niegdyś Duch Boży nad wodami ) zwiastując wojnę przedstawia godło państwowe jako groźny, ale i zdegradowany symbol biurokratycznego państwa, wyalienowanej siły, która zagraża swym własnym obywatelom. Obywatelami tymi są ludzie prości, nie tylko w socjologicznym znaczeniu, ale także jako reprezentacji uciśnionego przez wyalienowaną władzę człowieczeństwa.
Skierowane do apostołów słowa : „ wy jesteście sól ziemi” w powieści odnoszą się do złączonych braterstwem „ludzi prostych”, którzy niewinnie cierpiąc , dają swym cierpieniem świadectwo człowieczeństwa.
Wojna dla Niewiadomskiego jawi się jako świat na opak; jest domeną diabła, następstwem dążenia ludzkiego do wydarcia Bogu jego tajemnic, wykwitem cywilizacji niszczącej podmiotowość człowieka, prowadzącej do nacjonalizmów i religijnej nietolerancji. Bohater odnajduje wrogość we własnym świecie, grzech w sobie. Wojna stanowi grzech ludzi, który odkupić ma cierpienie Nieznanych Żołnierzy.
Wszystkie postacie Soli ziemi , poza głównym bohaterem zostały skonstruowane poprzez opozycję między ich życiem prywatnym, a rolą społeczną , narzuconą przez instytucję, której służą. Opozycja ta, rozgrywana w tonacji żartobliwej bądź tragikomicznej, przybiera charakter konfliktu psychologiczno – moralnego między autentycznym , a zmistyfikowanym sposobem istnienia.
Ludzie wojny, jak zauważa w Wyka prezentują w powieści zjawisko depersonalizacji międzyludzkiej więzi, swoistą schizofrenię, rozdwojenie człowieka na osobę i funkcję.
Bachmatiuk jako zawodowy podoficer jest negatywem cywilnej osobowości Piotra Niewiadomskiego – głównego bohatera powieści Sól ziemi. Nie staje się jednak jego antagonistą , gdyż nie pełni funkcji konkurencyjnego punktu widzenia narracji. Bachmatiuk to człowiek dążący do doskonałości automatu i bliski osiągnięcia mistycznego stanu roztopienia się w przedmiocie swojego kultu, lecz stanu tego nie osiąga w pełni. Jego coniedzielne pijaństwa, domena grzesznej prywatności, wyrażają nieświadomy protest przeciwko urzeczowieniu, są objawem człowieczeństwa, wywołującym moralne dylematy.
Sól ziemi głęboko i poważnie rozważa stosunek człowieka do wojny. Jak zauważają badacze, książka ta szlachetność uczucia, troskę o sprawy ludzkie łączy z niezwykłą starannością formy. Godna podziwu jest rozwaga w konstrukcji formy, fabuły, jak i budowy każdego zdania. Wysiłek myśli, surowe poczucie odpowiedzialności wobec własnego zamierzenia czynią z książki Wittlina dzieło o wielkiej i trwałej wartości.
Podsumowanie:
Sól ziemi opisuje przypadki Piotra Niewiadomskiego, hucuła, który w ciągu pierwszych czterech tygodni wojny przygląda się rozpadowi huculskiego świata. Rozpad tego świata oraz przemiany, jakie się dokonują , opisane są w sposób groteskowy. Piotr Niewiadomski jest analfabetą ; nie rozumie przebiegu wypadków dziejowych, staje się ofiarą wojny.
Wojenne przygody Niewiadomskiego mają charakter mitologiczny – pomimo swojej niewiedzy, „głupoty” jest on reprezentantem tytułowej „soli ziemi”. Sól oznacza tu minerał symbolizujący to, co jest trwałe, umożliwia konserwowanie tego, co wartościowe. To właśnie dzięki Piotrowi i podobnym do niego ludziom możliwe jest przechowywanie podstawowej zasady wspólnoty ludzkiej: wzajemności zobowiązań między ludźmi.
Utwór ma wymowę pacyfistyczną , jest to opowieść ekspresjonistyczna poświęcona wojnie. Ekspresjonizm zawarty jest w warstwie ideowej powieści.
Postawę komunionistyczną ma zaczerpnięte z Ewangelii wg. Św. Mateusza motto powieści „ Wy jesteście solą ziemi. Jeśli tedy sól zwietrzeje , czym solić będą?”. Postawę komunionistyczną posiada też prolog adresowany do „mojego brata”.
Bohater Soli ziemi to reprezentant całej zbiorowości ludzkiej.
Z punktu widzenia przeciwstawionego cywilizacji prostaczka – Niewiadomskiego dokonuje się w Soli ziemi kompromitacja cywilizacji i wojny.
Treści aktywistyczne sprowadzają się do propagowania pacyfizmu. Wojna jawi się jako ubezwłasnowolnienie człowieka. Jedyną odpowiedzią jest zabarwione ironią wezwanie do pokoju. ( parodystyczny opis wypowiedzenie wojny przez Austro – Węgry).