GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ

(1646-1716) – dyplomata i wybitny matematyk niemiecki (m. in. współtwórca rachunku różniczkowego).

Z ducha matematyki wyrosła także jego oryginalna filozofia.

Leibniza zwykle określa się jako największego erudytę swego czasu, niezwykły umysł, myśliciela, który obejmował niemal wszystkie dziedziny, jakimi wówczas się zajmowano.

MONADOLOGIA

Leibniz, w przeciwieństwie do Kartezjusza, który przypisywał substancji status materialno-duchowy, był przekonany o istnieniu nieograniczonej liczby substancji, które jednakże mają jedną wspólną naturę.

Substancje u Leibniza są podzielne, chociaż taka podzielność musi być ograniczona; tym samym można sprowadzić każdą substancję do jej cząstki najmniejszej, którą filozof za Giordanem Brunem nazwał monadą (nawiązywał też do Arystotelesowskiej entelechii).

Monady są zatem najmniejszymi i niepodzielnymi cząstkami bytu, których natura jest duchowa i myśląca.

Monada, zdaniem filozofa, nie może ani ulegać wpływom z zewnątrz, ani działać na zewnątrz, co określił metaforycznie: „monady nie mają okien, przez które mogłoby cokolwiek wejść albo wyjść”.

Jest natomiast obdarzona siłą, dzięki której posiada zdolność ruchu i działania, poznawania i pożądania.

Dzięki temu, że ma zdolność poznania, odzwierciedla cały kosmos („monada jest kosmosem”).

Każda monada robi to jednak w sobie właściwy sposób i nie ma w związku z tym dwóch podobnych do siebie monad.

Gdyby monady były do siebie podobne lub ze sobą tożsame - twierdzi Leibniz - stanowiłyby jedność, nie może bowiem być tak, by substancje różniły się między sobą jedynie miejscem zajmowanym w przestrzeni, a pod innymi względami były identyczne.

Między dwiema podobnymi rzeczami nie ma przerw ani „przeskoków”, występują jednak między nimi różnice.

Każda monada ma swoje określone miejsce, które wynika z podobieństwa i różnicy względem innych monad.

Powstaje w ten sposób hierarchia monad, uwarunkowana ich odległością od monady doskonałej, jaką jest Bóg.

Od miejsca zajmowanego w tej hierarchii zależy stopień doskonałości każdej z nich.

Najniższy stopień zajmują monady proste lub nagie, tworzące ciała nieorganiczne o niewielkich możliwościach poznania i pożądania, posiadające nieświadomą, spontaniczną zdolność percepcji.

Wyższy stopień przypisuje filozof monadom żywym (świat roślinny), obdarzonym nie tylko percepcją, ale także najprostszym rodzajem aktywności.

Kolejny stopień rezerwuje Leibniz dla dusz zwierzęcych; ich zdolność percepcji polega na prostych uczuciach utrwalanych w pamięci, obdarzone są one również zdolnością kojarzenia doznań.

Jeszcze wyższy stopień zajmują monady ludzkie, dusze rozumne, obdarzone nie tylko zmysłami, ale także umysłem zdolnym do logicznego rozumowania, intelektem, który pozwala na wnikanie w „prawdy wieczne”.

Hierarchia monad Leibniza odzwierciedlać ma porządek wszechświata, dusza zatem jest w tym ujęciu mikrokosmosem, w którym „odbija się” makrokosmos.

Duszę rozumie Leibniz jako monadę centralną, którą otaczają monady „zewnętrzne”, tworzące ciała.

W świecie wewnętrznym (duchowym) odbywa się ruch ku monadzie doskonalej, a w świecie zewnętrznym (przyrodniczym) tworzy się kosmiczny mechanizm.

Wszechświat jest dla Leibniza ustanowioną przez Boga harmonią, którą filozof określa jako wprzód ustanowioną.

Choć monady rozwijają się niezależnie, rządzi tym rozwojem stałe prawo.

Leibniz przywołuje tu metaforę zegarów, które zostały pierwotnie wyregulowane przez Boga i jedynie wydaje się, że są wzajemnie od siebie zależne.

TEODYCEA

Monadologia Leibniza jest filozofią optymistyczną.

Bóg, monada idealna, dążąca do urzeczywistnienia najwyższego dobra, mógł stworzyć inny świat.

Wybrał jednak ten, który istnieje, a nie inny, ze względu na to, że każdy inny byłby mniej harmonijny, stąd świat będący kreacją Boga jest najlepszym z możliwych.

Nie oznacza to, że świat ten jest wolny od zła.

Zło: metafizyczne, fizyczne i moralne, czyli niedoskonałość, jest potrzebne do tego, by całość była doskonała.

Z punktu widzenia umysłu ludzkiego potrzeba zła jest niemożliwa do uchwycenia, ponieważ człowiek jako monada niedoskonała nie potrafi przeniknąć istoty świata.

Leibniz sądził, że w ostatecznym rachunku całkowita suma dobra przeważa sumę zła i proporcje między dobrem a złem są wyważone w sposób najdoskonalszy z możliwych.

Bóg obdarzył ludzi możliwością wyboru pomiędzy dobrem a złem.

Gdyby ludzie byli istotami pozbawionymi wolności wyboru, wytworzyliby, zapewne, według imputowanych przez filozofa Bogu obliczeń, mniej dobra, niż jako ludzie wolni, postawieni wobec wyboru między dobrem a złem.