ALFA - odpowiada pojęciu i znaczeniu początku.
OMEGA - odpowiada pojęciu i znaczeniu końca.

Apokalipsa Św. Jana jest źródłem symboliki chrześcijańskiej - “ A i  , Początek i Koniec “
Bóg zwie się na początku i na końcu Sądu Ostatecznego. “ W Nim jednym koniec staje się początkiem i zostaje znowu u pierwotnego początku, nigdzie nie doznawszy przerwy “

A i  odnosza się do Chrystusa jako świadectwo Jego równości z Ojcem.


W ok.. wczesnochrześcijańskim, przedstawiane z monogramem Chrystusa, wieniec, krzyż. (Potrójne A i  w monogramie Chrystusa wskazuje na Trójce Święta )
* na płaskorzeźbach grobnych zwisające litery mogą być zmienione = po ziemskim końcu, po śmierci dzięki ofierze Chrystusa rozpoczyna się wieczne życie.

W średniowieczu - litery przyporządkowane są do tronującego Chrystusa , głównie w przedstawieniach Sądu Ostatecznego lub wpisane do otwartej Księgi Życia, którą trzyma Chrystus.

ANASTASIS = zstąpienie Chrystusa do otchłani -> obrazowe przedstawienie Jego pobytu w świecie zmarłych pomiędzy złożeniem do grobu , a zmartwychwstaniem.

-> artykuł wiary w Składzie Apostolskim “zstąpił do piekieł”

- kraina cieni, czyściec , określana mianem antycznym - Hades - NIE PIEKŁO
- Chrystus rozbija bramy i nakazuje aniołowi pojmać szatana
- praojciec Adam otrzymuje zbawienna rękę jako pierwszy i zostaje wyciągnięty z otchłani
- na znak złamania wszystkich okazów śmierci, wszędzie leżą klucze, zamki itp..
- Chrystus trzyma laskę krzyżową - symbol zwycięstwa - krzyż podwójny

ZACHÓD - początkowo 3 niewiasty u grobu , później samo zmartwychwstanie, temat zejścia Chrystusa pokazane w szczegółowych cyklach przedstawień Męki Pańskiej.
- ukazanie płonącej otchłani i pokonanego szatana
- wyróżnienie czyśca i piekieł
- chorągiew zwycięstwa wbita w ziemie otchłani
- zbawieni przedstawieni są nago
- w średniowieczu: otchłań jako skalana jaskonia
- czasami przy Chrystusie stoi Dismas (dobry złoczyńca) który zszedł z Panem do otchłani. Trzyma duży krzyż.

ALUZJE! - ew. Św. Łukasza , że Chrystus będzie przebywał 3 dni w “łonie ziemi “ podobnie jak Jonasz który spędził 3 dni i 3 noce we wnętrzu ryby.

ANIOŁ - w opisach biblijnych posyłani są jako wysłannicy Boga, otaczają tron Pana i wychwalają Go.

Początkowo przedstawieni w postaci ludzkiej (męskiej) przyodzianych w starożytne szaty.
Od IV w. anioły ze skrzydłami.
W renesansie, baroku - skrzydeł brak w przedstawieniach.
Szt. Bizantyjska - aureola jako stały atrybut aniołów
XII w. muzykujący aniołowie - głównie w przedstawieniach narodzin Chrystusa , sceny maryjne.
ZACHÓD - anioły jako piękne dziewczęta, młodzieńcy w szatach liturgicznych , modnych ubiorach.
Średniowiecze - anioły-dzieci, od późnego średniowiecza anioły trzymają narzędzia Męki Pańskiej.

Archaniołowie - stoją wokół tronu Boga - kult na WSCHODZIE. Przedstawieni w wytwornych szatach królewskich.

Aniołowie na grobach - rola towarzysza, odprowadzenie do raju.

CHERUBIN I SERAFIN - anioły z 4 lub 6 skrzydłami ustawione na świątyniach= rola strażnika -> Cherubiny strzegą wejścia do raju , złote cherubiny czuwają na Arką Przymierza, stoją na światyni Salomona.

*Cherubiny wg. Ezechiela - 4 twarze: człowieka, cielca, lwa, orła + 4 skrzydła -> symb. Ewangelistów
*Serafin - 6 skrzydeł - dwoma zakrywa twarz, dwoma odkrywa nogi , dwoma lata

od renesansu ukazywane jak putta lub główki aniołków ze skrzydłami - szaty białe (jasne kolory )
- gdy anioł lub obszar jest czerwony = czysta, Boska sfera
- gdy anioł lub obszar jest niebieski = powietrze, ziemska sfera grzechu

ARKA PRZYMIERZA - pozłacana, drewniana skrzynia z dwoma drążkami do noszenia po bokach i dwoma złotymi cherubami na wieku.

Stała się najświętszym miejscem sanktuarium skąd przemawiał Bóg do Mojżesza i kapłanów.
W niej znajdowały się Tablice Prawa, naczynie z manną , laska Aarona.
Jest to symbol Prawa Bożego odnowionego w Chrystusie.
- w średniowieczu - symbolika maryjna - oznacza Marię, jako tą która nosiła w sobie Nowe Prawo czyli Chrystusa.

ATRYBUTY - dodatki pozwalające na zidentyfikowanie przedstawionej figury jako konkretnej postaci lub należącej do określonej grupy. Dodawano do personifikacji pewnych pojęć. Odnoszą się do życia , śmierci, dzieła i natury przestawienia. Do atrybutów zalicza się ; przedmioty, ludzie, zwierzęta, rośliny.
* w baroku atrybuty świętych trzymają putta.

BANDEROLA - trzymają je postacie na średniowiecznych dziełach za swoim imieniem, cytatem ze swoich pism, - głownie w języku łacińskim np.. Sybile ze swoimi przepowiedniami ; przy zwiastowaniu - na lasce posłańca Bożego słowa “Ave Maia” (przywitanie )

BIBLIA UBOGICH- średniowieczne dzielo teologiczne składające się głównie z obrazów.
W ponad 30 grupach obrazów przedstawione SA sceny z życia Chrystusa i Maryi z dwoma odpowiednimi wzorami ze Starego Testamentu.
Określenie “biblia ubogich” używane jest od XVIII w. Powszechnie uważano, że przeznaczona jest dla ubogich duchowo - nie potrafiących czytać lub biednych duchownych , których nie stać na zakup całej Biblii.
Owa Biblia stanowi pomoc dla kaznodziejów przy wykładaniu Pisma Świętego. Jest odpowiedzią kościoła na rozpowszechnioną przez heretyków opinię, że w Starym Testamencie SA bezwartościowe dla prawdziwej wiary chrześcijańskiej “ historyjki o mordercach”

AUREOLA = NIMB , z łaciny - chmura.
- antyk - nieziemski blask boskich objawień
- starożytność - promienisty wieniec okalający głowę danego Boga
- cesarze rzymscy przejeli promienisty nimb - symbol boskości ich osoby
- IV w. nimb w kształcie tarcz - znak Chrystusa/ Baranka , V w. ukazanie w nim krzyża.
XV w. - prawie nie widoczne złota obręcz lub promienisty wieniec
* w renesansie sama postać świętego promienieje.
* prostokątne nimby - przedstawienie osoby która podczas malowania jej wizerunku jeszcze żyła.
* wieniec z gwiazd otaczający głowę Marii okresla ją jako niewiaste.

Nimb ma kolor promienistego światła- złoty nimb (złote tło też ) - symbol sfery niebieskiej, Boskiej światłości.
Czarny nimb - zdrajca (Judasz)
Nimb otaczający Chrystusa / Marię to gloria. Gloria ( symbol promienistej światłości Bożej ) przyjmuje rózne formy :
- kolista
- kształt migdała (MANDORLA)
- forma ósemki złożonej
- w kształcie wieńców (rodowód starożytności)


CARITAS , oznacza miłość do ludzi i Boga, najważniejsze przykazanie Nowego Testamentu.
Nazywane tez MISERICORDIA (miłosierdzie, litość)
Od XII w. przedstawiana jakos postać żeńska podczas walki cnót i wad. Tzryma kielicha, mise z owocami, chleb, u jej boku pojawia się żebrak, któremu podaje płaszcz, a w herbie znajduje się baranek.
Od XIII w. obok niej pojawia się ogień ( misa z płomieniami, płonące serce ) - symbol miłości do Boga. I małe dzieci - symbol bliźnich potrzebujących pomocy i matczynej opieki.
* Podczas sceny ukrzyżowania wbija włócznię w bok Chrystusa - symbol miłości Boga do ludzi.

CHORĄGIEW, sztandar cesarski z monogramem Chrystusa , znak triumfu cesarza Konstantyna = triumf chrześcijaństwa.
Atrybut Nadziei, baranka, Ecclesii - Kościoła Chrystusa.
* w scenie zmartwychwstania i zejścia w otchłani symbolizuje triumf nas śmiercią i diabłem.
** Archanioł Michał i Św. Jerzy - znak swojego zwycięstwa w imie Chrystusa.

CNOTY I WADY
Cnoty przed. Są jako postaci żeńskie z atrybutami.
1) antyczne cnoty kardynalskie :
- sprawiedliwość ( justitia) - waga, miecz, korona, opaska na oczach, salamandra
- siła/odwaga ( portitudo ) - zbroja, miecz, lew, kolumnada
- mądrość ( Prudential ) - księga, wąż , lustro, dwie twarze
- umiarkowanie ( temperantia ) - dwa naczynia (woda , wino ) , płonąca pochodznia i dzban wody, miecz w pochwie, wodze, słoń, żółw, zegar
2) cnoty teologiczne :
- wiara (fides) - krzyż , kielich
- nadzieja (spes) - kotwica, korona, chorągiew, wzrok skierowany ku górze
- miłość (Caritas) - baranek, pochodnia, płonące serce, żebrak, dzieci
- pokora ( humilitas ) - gołąb
w średniowieczu dodatkowo : cierpliwość (byk, wół ) , łagodność ( owca, baranek ) , zgoda ( gałązka oliwna) , posłuszeństwo ( wielbłąd ) szodrość ( rozdawanie pieniędzy ) , czystość ( salamandra )

Motyw cnót ->ze średniowiecznej mistyki - z miłości do ludzi przybijają Chrystusa do krzyża.
Motyw walki cnót uzbrojonych z wadami wywodzi się z PSYCHOMACHII (walka o duszę) : nadzieja zwycięża rozpacz, pokora - pychę itp..
*W zastępstwie cnót i wad występują ludzcy przedstawiciele: Samson - siła , Judyta - czystość , Judasz - rozpacz.

RÓŻĄNIEC- łańcuszki modlitewne, których pojedyncze perły służą jako pomoc w medytacji i modlitwie, pojawiają się w wielu religiach. Odnosi się do róży - symboliki Matki Boskiej .
50 lub 150 perełek oznacza tyle samo modlitw Ave Maria. Perełki są połączone w grupy po 5 (15) i prodzielone większa perłą (modlitwa Ojcze Nasz) Każdej grupie perełek przyporządkowana jest kontemplacja na konkretnym wydarzeniem z życia Maryi lub Jezusa.
* na obrazach ołtarzowych przed. Jest Maryja i Dzieciątko Jezus trzymający różaniec , często pojawia się Św. Dominik - Maryja wyjaśniała mu tajemnice różańca. = dominikanie - kult Matki Boskiej , założyciele bractw różańcowych.
* postać Matki Boskiej ukazywanej na ołtarzach różańcowych otacza duży różaniec z przed. 7 Boleści i Radości Maryi.

RÓŻA
- starożytność, atrybut bogini piękności i miłości , kwiat błogosławiony , symbol wiosny i lata.
- chrześcijaństwo - kwiat rajski.
*czerwone róże - symbol krwawego męczeństwa świętych, przed. Jasko stygmaty Chrystusa.
* 5 płatków kwiatu róży - liczba ran Zbawiciela
* atrybut Maryi, Królowej Niebios.
- róża z kolcami - 7 Boleści Maryi
- róża bez kolców - symbol dziewiczej czystości
* pierwotnie róże kolców nie miały , otrzymały je dopiero przez grzech pierworodny .


RYBA, symbol wody , jako odniesienie do chrztu. Ochrzczeni chrześcijanie są porównywani do ryb -> Jezus powołał uczniów będących pierwotnie rybakami,aby z nich zrobić “rybaków ludzi”
* symbolizuje też samego Chrystusa ( tajemniczy skrót imienia Chrystusa )
* może wskazywać na eucharystie - > rozmnożenie chleba i ryb, spożycie posiłku po cudownym połowie z uczniami (chleb i ryba)
-> Tobiasz łapie rybe - moc uzdrowicielska
-> prorok Jonasz zostaje połknięty przez rybę
-> w rybie Św,Piotr znajduje monetę potrzebną do zapłacenia podatku na świątynie (grosz czynszowy)
-> trzymana ryba przez świętych - dobroczynność , eucharystia
-> Św.Antoni Padewski odprawiał kazanie uważnie słuchany przez ryby.
* ryba w cyklu 4 elementów jako symbol wody.

SACRA CONVERSAZIONE - “ święta rozmowa”- włoski typ przed. W sztuce renesansu, baroku.
Wokół tronującej Madonny zebrani są różni święci pogrążeni w cichej modlitwie . Mogą cicho rozmawiać bądź bezpośrednio zwracać się do obserwatora włączając go Tyn samym do świętego kręgu skupionego wokół Królowej niebios.

SERCE CHRYSTUSA , serce jest fizycznym i duchowym centrum człowieka, siedzibą uczuć i miłości.
- średniowieczna mistyka - kult Najświętszego Serca Jezusa, przed. Jezus z krzyżem, stygmatami ,narzędziami Męki Pańskiej , czasem w centrum serca pojawia się Dzieciątko , lub wbite gwoździe z krzyża Chrystusa.
- od XVII w. przed, samego Chrystusa z promieniującym sercem przed piersią - > wizja św. Małogrzaty Marii Alacoque w Paray-le-Monial ( w XIX w. centrum kwitnącego kultu NSJ.)
- w sercu może być wpisane IHS
- Maryja też może być przed. Z promieniującym sercem przed piersią lub przebitym 7 mieczami.
- barok - formę serca przyjmują monstrancje

SŁOŃCE , światło, życie. , zwycięstwo światłości nad ciemnością , grzechem, śmiercią - > cena zmartwychwstania.
- W sztuce plastycznej pod postacią nimbu
- słonce jako niebiańska gloria - obrazy maryjne.
- Rozety okienne - jasko okna słoneczne i symbol Chrystusa
- barokowe monstrancje w formie słońca ( monstrancja jako naczynie na ciało Chrystusa)
- glorie słoneczne okalające barokowe ołtarze
- św. Tomasz z Akwinu - na piersiach tarcza słońca
- św Bernardyn ze Sieny - tarcza słońca z IHS

SŁOŃCE I KSIĘŻYC , pojawiają się w cyklach ze sceanami przed. Stworzenie świata ( RDZ 1,16 )
oraz w scenach ukrzyżowania przy czym Słońce przed. Po prawej, Księżyc po lewej.

W antyku słońce i księżyc uważano za insygnia władzy = gloryfikacja Chrystusa.
Słońce i Księżyc przed. Są najczęściej w postaci personifikacji jako popiersia na okrągłej tarczy.
* Słońce - mężczyzna , nosi na głowie promienistą koronę.
* Księżyc - kobieta, ma we włosach sierp.
Czasem są przed. Gdzie mężczyzna i kobita trzymają pochodnie ; siedzą w rydwanie niebieski.
Symbolizują również ogień i powietrze, czasem personifikacje ziemi i powietrza.
Ojcowie Kościoła - symbolizują Stary i Nowy testament bądź Ecclesię i Synagogę.
- w scenach śmierci Chrystusa postaci księżyca i słońca płaczą , pełne rozpaczy.
- czasami w scenach Sądu Ostatecznego
- przed. Maryja ,a u jej stup sierp księżyca - popularne w od XV w.

- w Apokalipsie św. Jana - Maryja otoczona słońcem księżycem i gwazdami - Matka Boska Niepokalanie Poczęta.

STELLA MARIS ( gwiazda morza) - gwiazda.
Razem z księżycem i słońcem należy do Bożego dzieła stworzenia. Przepełniona gwiazdami sfera niebieska przed. Jest najczęściej w kolorze niebieskim.
* 7 gwiazd w ręce Boga - symbolika 7 “aniołów kościołów” Apokalipsa św. Jana
*starotestamentowy typ gwiazdy betlejemskiej - gwiazda proroka Baalama
* Stella maris pochodzi ze wczesnośredniowiecznego hymnu Ave maris Stella - Maria pokazuje wiernym właściwą drogę )
* Świecąca gwiazda zaranna - Jezus , Matka Boska
- 1 święcąca gwiazda na czole św. Dominika
- 1 święcąca gwiazda na piersi św. Tomasza z Akwinu
- 5 gwiazd otaczających głowę św. Jana Nepomucena


STUDNIA,
- w późnym średniowieczu , studnia życia związana jest ze Święta Krwią Chrystusa - Pan wisi na krzyżu, a Jego krew spływa do studni.|
* Adoracja Baranka - przed. Studni życia , baranek i studnia wylewająca z wodą hostię
- sztuka świecka - temat studni młodości
- źródło i studnia - symbol Maryi ( powiązanie fragmentu Pieśni nad Pieśniami z Maryją )
- sceny przy studni : uzdrowienie niewiasty, ucieczka do Egiptu, Hagar, Jakub, Rebeka, Samarytanka u studni, cud u źródła.

ŚWIECA, zapalona świeca - symbol światłości , Która dzięki Jezusowi pojawia się na świecie.
-ofiarowanie Jezusa w świątyni

-zwiastowanie Maryi
- podczas narodzin Jezusa , św. Józef trzyma zapaloną świecę
- umierająca Matka Boska

ŚWIECZNIK, siedmioramienny świecznik ( Stary Testament) - symbol tej cz. Pisma Świętego ; symbol Chrystusa - nowej światłości ziemi.
* 7 ramion - 7 darów Ducha Świętego
* świecznik kształtowany na wzór drzewa Jessego
* symbol 7 kościołów ( Apokalipsa św. Jana) - symbol Kościoła Chrystusa
* Świecznik ze świecą na obrazach maryjnych - symbol Maryi , która nosi w sobie Chrystusa - Światłość świata
* Żyrandol w kształcie koła - wizerunek niebiańskiej Jerozolimy
* Przy nóżkach świecznika przed. SA demoniczne zwierzęta np.. smok , istoty baśniowe - symbol ciemności pokonaną przez światłość.

RAJSKIE RZEKI , z raju wypływa rzeka nawadniająca rajski ogród , daje ona początek 4 rzekom : Piszonowi, Gichonowi, Tygrysowi , Eufratowi -> 4 rzeki z jednego źródła = 4 ewangelistów przynoszących światu Chrystusowe orędzie zbawienia.
- od VI w. - personifikacja rajskich rzek
- koniec X do XIV w . nasilenie przed.
- rajskie rzeki : postacie męskie stojące, klęczące , przykucnięte z dużymi dzbanami , z których wylewa się woda.( rodowód antyczny )
- personifikacje tego typu połączone SA z innymi tematami obrazowymi : ewangeliści, Baranek Boży ale też z bardziej złożonymi programami ikonograficznymi.
Pojawiaja się w przed. Niebiańskiej Jerozolimy.
+ gdy rzeki rajski otaczają Maryję / innych świętych = “ta scena odgrywa się w przyszłym raj”
* w późnym średniowieczu, temat zanika, pojawia się studnia życia.

TANIEC ŚMIERCI , scena “tańca śmierci” przed. Reprezentantów stanów przyporządkowaną do każdego z nich, tańczącą figurę. Często towarzyszą im wersety zawierające dialog pomiędzy poszczególnymi partnerami.
Motyw ten nie jest w pełni wyjaśniony. Wywodzi się prawdopodobnie z legendy o 3 martwych i 3 żywych.

TĘCZA
* znak pojednania przymierza Boga z Jego dziełem.
* znak przymierza Boga z ludźmi , które zostało odnowione w Chrystusie. ( Apokalipsa św. Jana - wizja proroka Ezechiela - tron boży spowija blask ręczy )
*interpretacja kolorów tęczy jako Trójcy Świętej (Ojcowie Kościoła )
- niebieski - Chrystus (niebiańskie pochodzenie )
- czerwień - ofiarna śmierć
- zielony - działalność na ziemi
* blask tęczy otacza też Maryje , wg. Brygidy Szwedzkiej - symbol Maryi która “ w ciąglej modlitwie stoi nad światem tak jak tęcza nad chmurami “

TYPOLOGIA , określenie typu, czegoś przedwstępnie ukształtowanego. Nauka o typach wskazujących na przyszłą historię zbawienia. Oznacza postaci, rzeczy lub wydarzenia pochodzące gł. Ze Starego testamentu , w przypadku ktorcyh w cudowny sposób objawia się przedwstępnie historia zbawienia Nowego Testamentu. np.. Adam sprawca istnienia grzechu za ziemi - typ Chrystusa który ofiarował się za grzechy ludzkości.

*emaliowe tablice ołtarza Mikołaja z Verdun. -> środkowy rząd - historia zbawienia - od zwiastowania Maryi do zesłania Ducha Świętego + 2 rzędy z typologicznymi scenami ze Starego Testamentu - jeden z ok.. przed przekazaniem Mojżeszowi Tablic Prawaa i drugi z czasów w których obowiązywało Prawo Boskie

VANITAS , próżność, marność i znakomitość wszystkich rzeczy doczesnych.
Symbol - trupia czaszka , klepsydra , kula, lustro, XVII malarstwo holenderskie - mańka mydlana.
Symbol śmierci - tulipan i inne z których opadają liście lub które zżerają np.. ślimaki - wyrażają przemijanie piękna
*taniec wokół złotego cielca

* taniec śmierci

VOLTO SANTO - święte oblicze,- forma romańskiego krucyfiksu.

WĄŻ MIEDZIANY -> Mojżesz
- średniowiecze , wąż na palu - typ Mojżesza usytuowanego na krzyżu (moc uzdrawiająca )
- po epoce średniowiecza - cierpienie ukąszonych ludzi, którzy są ranii lub umieraja

WERONIKA, chusta św. Weroniki (kobieta cierpiąca na krwotok - uzdrowienie przez Jezusa)
Dostała chustę z obliczem Pana , która mu podarowała na otarcie twarzy podczas niesienia przez Niego krzyża.
- pojawia się w scenach ukrzyżowania, przed. Sama lub wspólnie z innymi świętymi .
- chusta może być trzyma przez 2 aniołów lub samodzielnie wśród narzędzi Męki Pańskiej.

WIENIEC
- starożytność - wieniec z zielonego lauru lub złota - symbol zwycięstwa
- szt. Wczesnochrześcijańska - Wieniec otaczał krzyż lub monogram Chrystusa trzymany przez anioł.
Na znak niebiańskiego triumfu trzymali nad Chrystusem, Matką Boską , a później i nad świętymi męczennikami
- Chrystus rozdaje wieńce apostołom i innym męczennikom. , Ci z kolei mogą przynosić jemu.
- w średniowieczu zamiast wieńców - korony
* wieniec z owoców i kwiatów - symbol życia w cyklu pór roku, może wskazywać na Chrystusa jako władcę nad czasem i wszechświatem.
- barokowe wizerunki Madonny pokryte wieńcami z owoców i kwiatów -kult i gloryfikacja Matki Boskiej.

WILGEFORTIS , “dzielna dziewica” ukrzyżowana przez własnego ojca II w. , ponieważ wyrosła jej broda , aby uchronić jej dziewictwo.
Legenda przyczyniła się do powstania romańskich krucyfiksów z przed. Chrystusa w długiej szacie

WINNICA, KRZEW WINNY
- Stary Testament porównuje naród Izraela z zasadzonym przez Boga krzewem winny. -> przypowieści przewrotnych rolnikach.
- Chrystus sam siebie nazywa krzewem winnym “ Ja jestem krzewem winnym, a wy - latoroślami. Kto trwa we Mnie, a Ja w nim, ten przynosi owoc obfity”
* krzew winny chroni Chrystusa przed poganami ( HORTUS DELICIARUM )
* kościół jako krzew winny , którego korzeniem jest Chrystus. ( przed. W Kościele San Clemente, Rzym )

ZŁOTA LEGENDA, zbiór legend dotyczących świętych. JAKUB DE VORAGINE (dominikanin) później arcybiskup GENUI.
Podział księgi odpowiada podziałowi roku kościelnego z wielkimi świętami. Pomiędzy tymi świętami znajdują się życiorysy świętych uporządkowane wg ich rocznic. Stała się jednym z najważniejszych źródeł tematów sztuki chrześcijańskiej obok Biblii.
Styl przed. Średniowiecznych cykli dzięki Złotej Legendzie cechuje się szczegółową opowieścią.

ZODIAK, ZNAKI ZODIAKU
- znany w starożytnej Mezopotamii, Egipcie - okreslał ową otaczającą niebo sferę , pośrodku której przelatywała pozorna orbita słońca okrążającego przez cały rok ziemię i w której znajdowało się 12 gwiazdozbiorów (znaków zodiaku)
- popularny temat romańskiej i gotyckiej rzeźby katedralnej i występuje w przed. Miesięcy.
* 12 zodiaków - 12 apostołów , proroków
* w obszernych programach katedr gotyckich znaki zodiaku i przed. miesięcy stały się stale powracającym tematem = ilustrują zakres średniowiecznej wiedzy oraz obrazują czas, w którym wypełnia się Boski plan Zbawienia

ZWIERCIADŁO LUDZKIEGO ZBAWIENIA, teologiczne dzieło powstałe pod koniec XIII w. podobna struktura do Biblii dla ubogich . W 42 rozdziałach opisano każdorazowo jedno wydarzenie z chrześcijańskiej historii zbawienia i 3 odpowiednie wydarzenia ze Starego Testamentu

ŻYDZI , charakteryzują się brzydkimi twarzami o złośliwym wyrazie. Znakiem rozpoznawczym jest spiczasty kapelusz od XIII w. czasami tę role pełni też żółty kolor szat. Pojawiają się w scenach z życia Chrystusa, gł. W tych przed. Jego mękę. Judaimz był uosabiany przez kobieca postac Synagogi.

ŻYWIOŁY
ogień ( ignis) , woda ( agua ) , powietrze ( aer ) , ziemia (terra ) - początek - Grecja - korzenie wszystkich rzeczy , odniesienie do poszczególnych bóstw, łączono z innymi poczwórnie występującymi rzeczami z zakresu kosmologii i nauk moralnych ; w średniowieczu dodano teologię - przyporządkowanie : 4 żywioły , 4 pory roku , 4 rzeki rajski…
wyobrażenia utrzymały się do czasów nowożytnych. Pierwotnie od czasów starożytnych ukazywane były jako personifikacje.

PŁASZCZ OCHRONNY, noszone przez biblijne i święte postacie w średniowieczu i szt. Nowożytnej, pelerynami bez rękawów mniej lub bardziej sfałdowane drapowane były wokół ciał.
* Maryja i inni świeci rozpościerają swoje płaszcz przed wiernymi aby ich chronić . No św. Marcin podzielił się swoim płaszczem z żebrakiem .

PANNY MĄDRE I GŁUPIE
- przypowieść o pannach mądrych i głupich ew. św. Mateusza
* mądre panny - prosto trzymają lampy , radosna duma, błogi uśmiech , często noszą korony, mogą być prowadzone przez Eccelsie, uchodzą za uosobienie Czystości i Niewinności.
* głupie panny - trzymają puste, na odwrót lampy , zmartwiony wyraz twarzy , płacz, często noszą spadające korony , mogą być prowadzone przez Synagogę., uchodzą za uosobienie Nieczystości i Lekkomyślności
- średniowiecze - popularny temat, gł. W związku z sceną Sądu Ostatecznego -> mądre panny - przedstawiciele błogosławione zbliżają się do Chrystusa z prawej strony., a panny głupie reprezentujące potępionych Ida do Niego z lewej strony.

RELIKWIE “szczątki” od IV w. “szczątki świętych” zalicza się do nich : części ciała , szaty, narzędzia tortur i wszystkie rzeczy jakie były w zetknięciu ze świętym.
- w IV w. w Jerozolimie czczono relikwie Chrystusa i świętych. Głownie cześć oddawano krzyżowi Chrystusa i narzędziom męki Pańskiej .
* Głównym motywem średniowiecznych pielgrzymek było pragnienie zdobycia relikwii czyniącej cuda.
Uzyskane relikwia przechowywano początkowo na ołtarzu lub pod nim, później w kosztownych skrzyniach i innych bogato zdobionych naczyniach.
*Każdego roku obchodzono święto przenoszenia relikwii z odległego miejsca do danego kościoła (TRANSLATIO )
*Wierzono , że modlitwa przed dana relikwią przyniesie całkowite odpuszczenie kar grzechów, które oczekiwały grześnika po jego śmierci.
* kościelne programy ikonograficzne - przed. Świętych , których relikwie przechowywano i czczono w danym kościele. ; na zdobionych relikwiarzach przed. Sceny z życia określonego świętego ; forma relikwiarza sugerowała rodzaj przechowywanej w nim relikwii np.. głowa ( czaski) ; relikwie umieszczano w pełnoplastycznych figurach świętych


ŚMIERĆ
- średniowiecze , przed. Śmierci jest rzadkie i zróżnicowane. Przed. Jest symbolicznie w formie : czaski, węża, bazyliszka
- późne średniowiecze - dominacja idei przemijania wszystkiego co ziemskie
**odniesienia do Horacego, Apokalipsy św. Jana
- Sierp i kosa - symbolizują żniwa oraz przemijanie czasu, śmierć
- Sierp - ilustracja pokuty i kary
- Kosa ( hippe )- symbol śmierci
- renesans - klepsydra -niepowstrzymanie upływającego czasu ; śmierć jako łowca, grabarz , muzykant zmuszający ludzi do ostatniego tańca
- od XVI w. temat śmierci w związku ze szt. Grobową. Powrót do rozumowania antycznego -przed. Śmierci z opuszczona pochodnią jako siostra snu.

JEROZOLIMA
- raj dostępny jedynie wybranym, ozdobiony szlachetnymi kamieniami. Miasto okala mur z 12 bramami ( 12 pokoleń Izraela) i 12 warstwami fundamentu ( 12 apostołów Baranka) - Apokalipsa św. Jana
* szt. Wczesnochrześcijańska przedstawia mistyczną wizje Jerozolimy, opisaną przez św. Jana ewangelistę.
* średniowiecze - przed. Jerozolimy bardziej realistyczne, pojawia się realne, późnośredniowieczne miasto.
* wyobrażenie niebiańskiej Jerozolimy stało się znaczące dla zrozumienia budynki kościoła -> św. Euzebiusz - Ojciec Kościoła nazwał kościoł grobowy w Jerozolimie nowym Jeruzalem - wizerunek niebiańskiego miasta. Zestawienie to jest poparte wieloma fragmentami .
* wizerunkiem niebiańskiej Jerozolimy jest niemiecka korona cesarska - 360 kamieni szlachetnych i pereł tworzy układ dwunastek : 12 dużych kamieni na płycie dotykającej karku - 12 plemion Izraela ; 12 kamiennych płyt przylegających do czoła - 12 apostołów ; górny kamień szlachetny przedniej płytki - “mędrca” ( symbol Boga i jego tronu ) - określał calą koronę i jej nosiciela - świecka i religijna moc, ziemska i niebiańska władza zostały w ten sposób symbolicznie do siebie odniesione.

CZASZKA
- od XI w. pojawia się pod krzyżem Chrystusa
* czaszkę Adama pochowano na Golgocie , Chrystus jako drugi Adam wziął winę pierwszego na siebie i odzwierciedla tym fakt , że pokonał On grzech i śmierć.
- symbol Vanitas
- atrybut pustelników, pokutników

CZTERNASTU WSPOMOŻYCIELI , grupa 14 świętych z atrybutami, pośrodku których często pojawia się Maryja z Dzieciątkiem Jezus. Święci powołani SA przez ludzi doznających krzywd w swoim życiu - patroni.
1) św. Akacjusz - lęk przed śmiercią, wątpliwości, ciężkie choroby
2) św. Idzi - dobra spowiedź
3) św. Barbara - w momencie godziny śmierci
4) św. Błażej - bóle gardła , inne choroby
5) św. Krzysztof - ochrona przed nagłą śmiercią
6) św. Cyriak - opętanie, kuszenie przez diabła
7) św. Dionizy - bóle głowy
8) św. Erazm - bóle ciala
9) św. Eustachy - wszystkie nieszczęścia
10) św. Jerzy - pokonanie jeźdźców
11) św. Katarzyna - bóle głowy, języka, patron matek karmiących piersią
12) św. Małgorzata - towarzyszy rodzącym kobietom
13) św. Pantaleon - wszystkie dolegliwości

14) św. Wit - choroby (epilepsja, wścieklizna) , opętanie przez demony

* W zależności od tradycji mogą występować też : św. Dorota, św. Florian, św. Leonard, św. Mikołaj, św. Sebastian, św. Wolfgang

ORANT
- szt. Wczesnochrześcijańska - postacie ukazane z podniesionymi ramionami i wyciągniętymi dłońmi - poza przyjęta z antyku.
- ok.. średniowiecza - przed świętym lub w scenach Wniebowzięcia Maryi
- szt. Bizantyjska - wizerunek Maryi w pozie oranti, przed. Samodzielnie lub z medalionem Chrystusa na klatce piersiowej
* z orientalnych kultów - modlitwa, adoracja na kolanach. Podczas modlitwy - dłonie płasko wyciągnięte osłonięte lub złożone. Złożone - poza modlitewna.

PSZCZOŁA, UL
- antyk uważa ul za wzór państwa rządzonego przez króla
- porównanie Chrystusa do pszczół
- pszczoła : pracowitość, mądrość
- wierzenie że pszczoły znajdują młode w kwiatach = owad - symbolika dziewictwa Maryi.
- ul - symbol Matki, która nosiła w sobie Chrystusa
* św. Ambroży porównywał ul z kościołem , a pszczoły z gorliwymi chrześcijanami

RĘKA BOGA (MANUS DEI)
* prawa ręka wyłania się ze chmur lub ze światłości samodzielnie lub nawiązuje do prezentowanej sceny
- symbolizuje wizerunek Boga błogosławiącego lub karzącego.
* szt. Chrześcijańska przejęła ten motyw ze szt. Żydowskiej , która nie mogła przedstawiać Boga.
- pojawia się nad tronującym Chrystusem - udowodnienie Jego boskiej natury
- z wieńcem, koroną - symbol zwycięstwa Chrystusa i Jego boskiej władzy
- z nimbem krzyżowym - jedność Boga Ojca z Chrystusem
- trzy palce - odniesienie do Trójcy Świętej

KALWARIA , Golgota, miejsce ukrzyżowanie Chrystusa “ miejsce czaski “
- miejsce odzwierciedlające etapy męki Pańskiej i życia Chrystusa

ŁONO ABRAHAMA
- przed. Abrahama z duszą Łazarza lub z wieloma błogosławionymi na kolanach -> ew. św. Łukasza
- ucieleśniają raj

KOTWICA
- symbol trwałości wiary chrześcijańskiej i wiary w zmartwychwstanie
- poprzeczka przy kotwicy - znaczenie potajemnego krzyża
- personifikacja nadziei - atrybut = kotwica
- od III w. z rybą, statkiem, gołębiem - znak rozpoznawczy umieszczany np.. na sarkofagach
- na grobowcach : symbol chrześcijańskiej wiary w zmartwychwstanie
* św. Mikołaj z Miry - uratowanie statku przed niebezpieczeństwem.

MAESTA , dwa włoskie obrazy tablicowe przed. Madonnę Tronującą

MONSTRANCJA , drogocenne udekorowane naczynie w którym przechowuje się widoczną hostię świętą.
Formy: słońce, drzewo Jeskego , atrybut świętych

OKO, OKO BOGA , czujne , troskliwie spogląda na good i Bad people
- XVII w oko z wychodzącymi od niego promieniami
* w trójkącie symbolizuje Trójcę Święta.

MRA , przed. Imienia Maryi w skrócie
- nad napisem korona
- litery otoczone promienami
INRI
- tablica przybita do krzyża Chrystusa z napisem w języku łacińskim, hebrajskim i greckim :
“ Jezus Nazaterus Rex Judaeorum “ = Jezus z Nazaretu , król Żydów

IHS , skrót imienia Jezus Chrystus “ Jezus Hominum Salvator “ = “Jezus Zbawiciel ludzi “ ;
“In Hoc signo” =
- późne średniowiecze - symbol Chrystusa , kult Jego imienia -> rozpowszechniony przez zakon dominikanów, franciszkanów , św. Bernardyn ze Sieny
* znak w sercu Chrystusa , św. Brygidy Szwedzkiej

FUNDATOR , ofiarował dane dzieło w celu zbawienia swojej duszy.
- przed. Obok figury świetego jako mała klęcząca postać w pozie modlitewnej - wyraz pokornej skromności.
- fundacja kościoła - ofiarowywanie modelu budowli kościoła Chrystusa, Maryi

FIZJOLOGUS , dzieło na temat zwierząt chrześcijańskiego średniowiecza.
- przed SA egzystujące w Realu zwierzęta, istoty baśniowe, niektóre rośliny , minerały.
- rozdziały rozpoczynają się wersetem z Biblii, na końcu pojawia się interpretacja nawiązująca do nauki chrześcijańskiej
- baza dla innych ksiąg z tego zakresu
- inspirowały artystów motywami ikonograficznymi aż do baroku

DEESIS , przed. Chrystusa usytuowanego pomiędzy Maryją i św. Janem Chrzcicielem jako orędownika dla ludzkości

- VI w. powstanie tematu za pośrednictwem wczesnochrześcijańskich scen hołdów, w kręgu kościała wschodniego.
- od XI w. pojawia się w programie ikonograficznym dekorując kościoły bizantyjskie
- zachód - deesis + Maiesta Domini w najważniejszych kościołach

ECCE HOMO “ o to człowiek “ - słowa Piłata
- Chrystus z koroną cierniową na głowie przed ludem żydowskim ( próba zmiany decyzji o ukrzyżowaniu , na próżno )
- XV - XVI - uosobienie męki Pańskiej - występowanie w cyklach pasyjnych jako przed. Dewocyjne zbliżone do wizerunku Męża Bożego

ECCLESIA I SYNAGOGA , przed. Jako kobiety!

Ecclesia “ miejsce zgromadzeń “
1) Ecclesia ex Gentibus ( kościół z narodów - poganie , przedstawiciel - św. Paweł apostoł )
2) Ecclesia ex Circumcisione ( kościół z obrzezania, żydowscy chrześcijanie, przedstawiciel - św. Piotr apostoł )
- V- VI w. - kobieta z insygniami cesarskimi ( jabłko , berło, koron ) + kielich
* stały element sceny krzyżowania - w koronie i z chorągwią zwycięstwa stoi pod krzyżem i zbiera do kielicha krew Chrystusa - kościół jako pośrednik sakramentów ( ukrzyżowanie, eucharystia )
*w scenie ukrzyżowania HORTUS DELICIARUM - dosiada tetramafa z 4 głowami ( symbolizuje ewangelistów ) - symbol Ewangelii i Kościoła Chrystusa

Synagoga “ zgromadzenie “ - judaizm jako wspólnota religijna
- złamana włócznia ( drzewiec chorągwi) , spadające tablice, nóż żydowski (rytuał obrzezania) , zwierze ofiarne ( znak ofiary zwierzęcej, która stała się bezużyteczna po śmierci Chrystusa ) , czapka żydowska , narzędzia męki Pańskiej , świnia ( najpodlejsze z wierzchowców )
*scena ukrzyżowania - naprzeciw Eccesii , odwrócona od krzyża, na oczach opaska lub welon
* HORTUS DELICIARUM - dosiada upartego osła ( aluzja do osła Baalama) , trzyma tabliczke z napisem “ Et ego nesciebam” - nawiązanie do ślepoty Mesjasza

* św. Augustyn porównał : matka - kościół Chrystusa, fałszywa matka - synagoga , Salomon - Chrystus
Ecclesia i Synagoga + Sąd Ostateczny -> stare przymierze Boga z Izraelem stanowi podstawę chrześcijańską zbawienia i na końcu świata będzie w nim brało udział.
* w scenach Sądu Ostatecznego -> E. - przewodzi pannom mądrym ; S-> przewodzi pannom głupim
* średniowiecze E-> królowa nieba , Maria , utożsamia się z mądrością Boża, łączona z Ewą - jak Ewa wyszła z boku Adama , tak Ecclesia wychodzi z rany boku Chrystusa.

ACHEIROPITA
- szt. Wczesnochrześcijańska - obraz z przed. Twarzy Chrystusa - MANDYLION - wizerunek na chuście ,nie cierpiącego, dł. Włosy , broda
* od XIII w. chusta prostokątna z frędzlami
* 2 poł. XIII w. zawieszona chusta podtrzymywana przez anioły
* zachód - chusta św. Weroniki
- określenie autentycznych całunów z odbiciem ciała Chrystusa po zdjęciu ciała z krzyża

GRANAT , pokrywa się z symboliką jabłka.
- starożytność , atrybut Persefony - symbol nieśmiertelności ; pestki granatu - symbol płodności

- chrześcijaństwo - symbol zmartwychwstania Jezusa ; pestki granatu - (średniowiecze) - cnoty Maryi , jej wielkie miłosierdzie
- otwarty owoc granatu - symbol szodrości - atrybut świeckich władców

KRZEW GOREJĄCY
-> Mojżesz - powołanie Go przez Boga podczas pasienia owiec na górze Synaj ; odpowiednikk zwiastowania Maryi
- średniowiecze - symbol Maryi , która urodziła Chrystusa pozostając dziewicą
- barok - symbol niepokalanego poczęcia
* czysta dziewica Maryja i jej Syn zbawiaja ludzkość od grzechu (Adam i Ewa) = Mojżesz uratował naród izraelski z egipskiej niewoli.

SYBILLE , prorokinie grecko-rzymskiego antyku , przed. Jako postacie proroków z banderolami, otrzymywały swoje nazwy zgodnie z nazwami miejsc w których ogłaszały swoje przepowiednie.


SYMBOLIKA KOLORÓW
1) niebieski - niebo, powietrze, woda ; czystość, prawda, wierność *niebiescy aniołowie - przynależność do ziemskiej sfery powietrz
2) brązowy - ziemia, symbol pokory i ubóstwa * franciszkanie
3) żółty - a) złoto, śłońce, Boskie światło , wieczność
b) zazdrość - średniowiecze - oznacza Żydów (gwiazda Dawida, kapelusz) , Judasz - zdrajca Jezusa
4) zielony - wiosna, nadzieja za zmartwychwstanie i życie wieczne , ziemia - odnośnik do piekła, diabła
5) czerwony - ogień, niebiański blask, ciepło, miłość , krew (męczeństwo Chrystusa ) , władza, żar piekielny
6) czarny - żałoba, śmierć, pogarda świata ,, pokora
7) fioletowo purpurowy - symbol męki Pańskiej , krew Chrystusa , władza ( szaty cesarzy Rzymskich)
8) Biel - czystość, niewinność, zwycięstwo, doskonałość , Boskie światło

SYMBOLIKA LICZB
1) Trzy - Boska doskonałość - Trójca Święta, oko Boże w trójkącie, okna w wieży św. Barbary , Trzej Królowie, trzej martwi i trzej żywi

2) Cztery - liczba świata - stworzenia - żywioły, kierunki świata , pory roku, ewangeliści, rajskie rzeki, symbole ewangelistów, cnoty kardynalne , Ojcowie Kościoła
3) Pięć - liczba mikrokosmosu człowieka ( Pitagoras) - znak pentagram ( chroni przed mocami nieczystymi) , 5 róż = 5 stygmatów Chrystusa, 5 panien mądrych i głupich
4) Sześć - stworzenie ( w ciągu 6 dni Bóg stworzył niebo i ziemię ) , gwiazda z 2 równobocznych trójkątów + 6 wierzchołków -> pieczęć króla Salomona, gwiazda Dawida = znak judaizmu.
5) Siedem - święta liczba , suma z 3 ( Bóg) i 4 (świat) , siódmy dzień - dniem odpoczynku , dary Ducha Świętego, sakrament, siedmioramienny świecznik , księga z siedmioma pieczęciami, planety , cnoty i wady, sztuki wyzwolone , 7 Radości i Boleści Maryi
6) Osiem - zmartwychwstanie - ósmym dniem stworzenia , dzień Sądu Ostatecznego - początek życia wiecznego ; ośmiokątna forma chrześnic , baptysteriów - symbol nowego życia w imię Chrystusa , osiem błogosławieństw podczas kazania na górze
7) Dziewięć - rzędy aniołów otaczających tron Boży
8) Dziesięć - dziesięć przykazań - Tablice Prawa
9) Dwanaście - święta liczba, pokolenia Izraela, apostołowie, prorocy, miesiące, znaki zodiaku, Niebiańska Jerozolima
10 ) Czternaście - Czternastu Wspomożycieli
11) Trzydzieści trzy - średniowiecze- ziemski znak Chrystusa , znak nadziei na zmartwychwstanie na wzór Chrystusa

OPASKA NA OCZY - symbol Synagogi , znak duchowej ślepoty w nierozpoznaniu Mesjasza.

OSIOŁ
- kojarzony często z negatywnymi cechami - głupota, upór, lenictwo ,
* podczas narodzin Chrystusa
* ucieczka do Egiptu
* wjazd do Jerozolimy
*oślica Baalama
* miłosierny samarytanin

LEW , dwojakie znaczenie
a) negatywne - szt. wczesnochrześcijańska - zły demon ; średniowiecze - odniesienie do Biblii - ostrzeżenie wiernych przed mocą diabła , wczesne średniowiecze - lew jako władczy wizerunek Chrystusa ( Chrystus stojący na smoku i lwie ) , przezwyciężanie zła : walka Samsona z lwem, walka Dawida z lwem i niedźwiedziem
b) pozytywne - odwaga
* błogosławieństwo Jakuba
-> lew ogonem zaciera swoje ślady -Jezus zakrywa swoją Boskość na ziemi ,
- > lew śpi z otwartymi oczyma - “CIelesność Pana śpi na krzyżu , Jego Boskość czuwa”
-> lwica rodzi martwe młode które 3dnia ojciec pobudza do życia poprzez dmuchnięcie im w pysk symbol zmartwychwstania Chrystusa
*Fizologuis - “król zwierząt “
* szt. Przedchrześcijańska - strażnik, symbol siły ( na bramach , grobach, tronie )
** XIV w. = typ przed. Matki Boskiej na lwie - prezentacja Syna jako przepowiedzianego lwa z pokolenia Judy.

LEWIATAN , baśniowy potwór morski, symbol przeciwnika Boga i zła . Przed. Jako smok , krokodyl, wąż morski.
- nawiązuje do księgi Hioba

ŚW. BRYGIDA SZWEDZKA
- w wizjach widziała siebie jako oblubienicę Chrystusa
- założycielka zakonu św. Brygidy

* zakonnica, welon, pastorał , płonące serce, korona z kabłakami i 5 czerwonymi znakami

RODZINA ŚWIĘTA
- Maryja , Józef, młody Jezus
* Maryja i zajęcia domowe
*Józef i prace stolarskie
* Młody Jezus pomaga Józefowi
- obecność baranka, krzyża triumfalnego , banderoli = Męka Pańska
- scena kąpieli = odniesienie do chrztu , scena narodzin Jezusa

BARANEK , jako Chrystus , ofiara .słowa Jana Chrzciciela
- Mojżesz - Egipt - Noc paschalna
- Apokalipsa św. Jana -> baranek między 4 istotami ( symb.ewangelistów) , baranek adorowany przez 24 Starców Apokaliptycznych, baranek stojący na górze rajskiej ( woda życia) ,baranek pośrodku Niebiańskiej Jerozolimy.
- nimb krzyżowy Chrystusa wokół głowy baranka - symbol ofiary i zwycięstwa
* zwycięstwo baranka z krzyżem, chorągwią triumfalną
PASTERZ
- silny związek z kulturą antyczną
- szt. Wczesnochrześcijańska , Chrystus jako dobry pasterz -> psalmy , ew. św. Łukasza ( przypowieść o zabłąkanej owcy)
- późne średniowiecze , ok.. reformacji - pasterz jako idea pokuty
- barok - połączenie “pasterz - nauczyciel” -> przed. Na ambonach ( miejsce z którego się głosi słowo Pasterza)
- XVIII, jako Dobry Pasterz - Maryja i Dzieciątko Jezus.