AGRESJA W ŚWIETLE PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ

Częstotliwość agresji: historia zanotowała 14 600 wojen w ciągu ponad 5 tys. Lat udokumentowanych dziejów ludzkości. 20% kobiet zostaje zgwałconych w ciągu życia ( USA). Rosnąca statystyka przestępstw o charakterze agresywny.¹

W literaturze psychologicznej istnieje wiele pojęć i koncepcji agresji. Nie zawaham się nawet użyć stwierdzenia, iż co źródło, to inna różna definicja. Jest ich wiele, są podobne, a ja przytoczę dla porównania kilka z nich.

Termin „agresja wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „agressio” oznacza „napad”, a słowo „agressor”- rozbójnik.²

Agresja jest to wszelkiego rodzaju działanie ( fizyczne, słowne lub symboliczne) zmierzające do spowodowania szkody, wyrządzenia krzywdy fizycznej lub psychicznej, skierowane na inną osobę, przedmiot lub samego siebie ( samo agresja); także zamiar takiego działania lub względnie trwała tendencja do takich działań.³ Agresją nazywamy każde zamierzone działanie, w formie otwartej, lub symbolicznej, mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś krzywdy, straty lub bólu. Agresją może być tez zachowanie, które traktowane jest jako narzędzie do osiągnięcia różnych celów, nieraz społecznie użytecznych, w myśl niesławnej zasady „cel uświęca środki”.⁴ Agresja jest zachowaniem celowym, mająca na celu skrzywdzenie drugiej osoby.⁵ Według mnie jednak agresja to świadome, celowe, zamierzone zachowanie fizyczne, lub werbalne skierowane przeciw konus lub czemuś – przynoszące szeroko rumianą szkodę.

Agresja jest wielopoziomowym zjawiskiem funkcjonowania człowieka. Wyróżnić możemy trzy poziomy regulacji zachowań; poziom biologiczny, poziom psychologiczny i poziom społeczny.

Przemawiają za tym ważne względy; agresja nie pojawia się w izolacji, wymaga kontekstu innych ludzi, potrzebuje odniesienia do licznych warunków społeczno – kulturowych.

Argumenty za znaczeniem czynników biologicznych; względnie stały poziom agresji jednostki, różnice indywidualne w poziomie agresywności ludzi.

Obszary mózgu odpowiedzialne za agresje; obszary stymulacji ( jądro migdałowe, części podwzgórza, części śródmózgowia i ośrodkowej istoty szarej), obszary hamowania zachowań agresywnych ( obręcz półkuli mózgowej, otoczenie przegrody, jądro ogoniaste), organiczne uszkodzenia mózgu, nadpobudliwość psychoruchowa, poziom testosteronu, temperament, wrodzona tendencja do przewodzenia.

Jednakże należy zauważyć, że wszelkiego rodzaju zachowania agresywne są cechą jakościową, a nie zależy od wyizolowanych czynników. Dopiero interakcje z innymi elementami życia dziecka mogą spowodować ich nasilenie i utrwalenie.⁶ Czynniki biologiczne nie są usprawiedliwieniem dla zachowania niesprobowanego społecznie. SA zaledwie sygnałem dla dorosłych o możliwych problemach i zagrożeniach. Można im skutecznie zapobiegać.

Według Reykowskiego (2002) biologiczne mechanizmy powstawania agresji można rozpatrywać dwojako; jako skłonność do agresji wywołaną procesem nadawania znaczenia emocjonalnego dodatniego lub ujemnego konkretnym czynnością czy sytuacjom, lub przez emocjonalne znaczenie niektórych efektów czynności agresywnych.

Poziom psychologiczny agresji. Żadnych zachowań człowieka nie da się zanalizować bez czynników psychologicznych. To one są; przyczynami, formami i rozmiarami zachowań niepożądanych. Należą do nich; procesy poznawcze, wrażliwość emocjonalna jednostki, uwewnętrznione zasady i normy postępowania w otoczeniu społecznym, wykształcone w toku rozwoju i nawyki.⁷

Procesy psychiczne i struktury poznawcze są odpowiedzialne za; odbiór, przechowywanie, reprodukowanie, budowanie wiedzy o otaczającym świecie. To dzięki tym czynnikom jednostka rozumie i analizuje daną jej rzeczywistość i której się znajduje.⁸

To, czy zachowanie agresywne dojdzie do skutku, będzie zależało od tego, jakie znaczenie przypisuje się danej sytuacji ( teoria atrybucji). Nie należy jednak nigdy zapominać o poziomie rozwoju moralnego – to on buduje wszelkie standardy postępowania w życiu, które pomagają w socjalizacji i kontrolowaniu zachowania nieaprobowanego. Agresja zależy też od sposobu w jaki jednostka umie poradzić sobie z problemami; kompetencje intelektualne, samoocena, mała elastyczność.

Agresja może także służyć do realizacji założonych celów.

Poziom społeczny agresji; agresja niejednokrotnie jest wywoływana przez procesy grupowe. Do analizy tego zjawiska konieczne są wspomniane wcześniej uwarunkowania socjalizacyjne tj, potrzeba utożsamiania się z własną grupą oraz odczuwanie wrogości wobec grup obcych. Społeczny kontakt zachowań niepożądanych odwołuje się do wielu aspektów; zasady i normy najbliższego otoczenia jednostki, przejawy agresji przypisane wyłącznie aktywności grupy odniesienia, modelowanie agresji przez negatywne wzorce, wpływ grupy, w jakiej funkcjonuje jednostka, współwystępowanie agresji z innymi patologiami społecznymi.⁹

Wpływ grupy rówieśniczej na zachowania agresywne; naśladowanie złych przykładów, popularność, brak reakcji dorosłych, brak odpowiedzialności.

Zachowania agresywne młodych ludzi, szczególnie w ostatnim czasie nasiliły się znacząco. Zaniepokoiło to psychologów i socjologów, którzy próbują wciąż wyjaśnić przyczyny tego zjawiska. Istnieje wiele teorii na wyjaśnienie tego procesu, często jednak są one sprzeczne ze sobą. Większość społeczeństwa jest jednak zgodna co do tego, że z owym zjawiskiem trzeba walczyć, i mu przeciwdziałać. Wobec tego należy przygotowywać młodych ludzi do radzenia sobie w trudnych sytuacjach, w której są oni jako obiekty agresji, ale także poszerzać profilaktykę, promować zdrowy tryb życia, oraz wszelkie zachowania eliminujące i minimalizujące zjawiska agresywne.

Możemy wyróżnić cztery obszary agresji; agresja jako redukowanie napięcia emocjonalnego, agresja spełniająca funkcję poznawczą, agresja w służbie zachowania ładu społecznego, agresja w służbie potrzeb (biologicznych i społecznych opisane powyżej)

Główne teorie agresji; agresja jako instynkt (Konrad Lorenz, etolog). Agresja jako popęd (teoria frustracji - agresji opracowana przez Dollard Miller 1939 ). Agresja jako rezultat uczenia się (modelowanie), teoria transferu pobudzenia emocjonalnego ( Dolf Zillman)¹⁰

Istnieje także podział agresji na wrogą i instrumentalną. Wroga agresja to akt agresji poprzedzony uczuciem gniewu, którego celem jest zadanie bólu lub zranienie. Agresja instrumentalna natomiast to akt agresji służący osiągnięciu innego celu poza zadaniem bólu czy zranieniem.¹¹ Cialdini dzieli jednak agresje na pośrednia, bezpośrednia emocjonalną i instrumentalną (opisana powyżej) ; agresja pośrednia zachowanie mająca na celu wyrządzenie komuś krzywdy jednak bez konfrontacji „twarzą w twarz”. Agresja bezpośrednia zachowanie mające na celu wyrządzenie komuś krzywdy w trakcje bezpośredniej konfrontacji „twarzą w twarz”. Agresja emocjonalna to działanie na czyjąś szkodę powodowane uczuciem złości. Vasta R. Haith M.M. oraz Miller S.A. w “Psychologii dziecka” wyróżniają ponadto agresje relacyjną (manipulacyjną), która służy zniszczeniu lub zakłóceniu relacji społecznych.

W psychologii społecznej przemoc ujęta jest, jako zachowanie, którego przyczyn upatruje się w trudnościach z przepracowywaniem się i rozwiązywaniem indywidualnych konfliktów i problemów. Przemoc może przejawiać się w formie instrumentalnej (planowane, celowe i świadome stosowanie przemocy) lub ekspresyjnej ( epizodyczne i sytuacyjne stosowanie przemocy). Stosunki społeczne, patologiczne formy życia społecznego sprzyjają aktom przemocy. Mogą być przyczyną stosowania przemocy. W naukach społecznych przemoc postrzegana jest jako interakcja między jednostką a grupą społeczną. W centrum uwagi stają interaktywne i sytuacyjne procesy występujące w zachowaniach agresywnych, jak również potrzeby i skutki różnorodnych tego typu zachowań. W niektórych badaniach stosuje się definicję stosowaną przez samego sprawcę czynu. Sprawcy mają skłonność do definiowania w tych kategoriach wyłącznie przemocy fizycznej takiej jak kopanie, bicie, obrażenia cielesne. Wszystkie inne , lżejsze formy przemocy np. zniewaga słowna nie mieszczą się w tej definicji. Czasami pojęcie agresji w psychologii ma pozytywne aspekty np. przebojowość życiowa.¹²

Formy agresji; słowna ( werbalna i niewerbalna), fizyczna.

Agresja słowna; przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, ośmieszanie, plotkowanie, namawianie się, szantaż, obrażanie.

Agresja fizyczna; bicie, popychanie, wymuszanie np. pieniędzy, niszczenie własności, kopanie, plucie, napastowanie seksualne.

Przyczyny agresji tkwiące w rodzinie; brak ciepła, brak zainteresowania sprawami dziecka, pobłażliwość, przyzwolenie na stosowanie agresji, brak rozgraniczenia co wolno, a czego nie wolno, kryzysy rodzinne, rozwody, wychowanie w duchu „dziecko nie ma głosu”, nadmierna opiekuńczość, problemy finansowe, dominacja w wychowywaniu jednego z rodziców, złe wzorce, agresja rodziców wobec dzieci, narastające, nierozwiązane konflikty.

Przyczyny tkwiące w szkole; hałas, ocenianie i narzucony porządek, wiele sytuacji nakazanych bez wyboru, złe relacje nauczyciel – uczeń, chłód, poniżanie, ośmieszanie przed klasą, straszenie, wymagania bez nagród, błędy procesu nauczania np. zbyt dużo wymagań, brak docenienie wysiłku, niesprawiedliwość w traktowaniu, nuda podczas lekcji, brak akceptacji ze strony rówieśników, chęć imponowania kolegom, chęć wejścia w grupę rówieśniczą, anonimowość, bezkarność.

Wpływ mediów; uczenie się agresywnych zachowań, media nie pokazują cierpienia ofiary i negatywnych skutków przemocy, brak kontroli przekazywanych treści, natłok sprzecznych informacji na temat różnych zachowań, wzorowanie się na idolach, mała wrażliwość.

Śmierć stała się higieniczna. Usunięto z niej ból, udoskonalono każdy

detal, tak aby zaspokajając niskie instynkty, nie pozostawiała uczucia

niesmaku. Mistrzowie sieci telewizyjnych nie dopuściliby do bałaganu

na „parkietach salonu”.

— Donald Goddard

„New York Times”, February 27, 1977

Przejawy zachowań agresywnych; sposób poruszania się (chodzi bardziej energicznie niż zazwyczaj, cokolwiek bierze do ręki, używa do tego zbyt wiele energii), ton wypowiedzi (ostry, suchy, stanowczy, despotyczny), postawa ( głowa wysunięta do przodu, dłonie zaciśnięte, ramiona podniesione do góry, nogi mocno osadzone w podłożu ), mimika twarzy, podczas wykonywania poleceń będą mieli niekontrolowane odruchy np. stukanie palcem, długopisem o ławkę, stukanie nogą o podłogę, nerwowe szukanie w plecaku, rysowanie bez celu na kartkach lub w zeszycie, rzucanie papierkami…

Wszystkie powyższe przykłady dają wychowawcy sygnał, że czas wytężyć wysiłki w celu odnalezienia źródła konfliktu i zastosowania metod mediacyjnych. W przeciwnym wypadku bądźmy pewni, że w najbliższym czasie wybuchnie konflikt.

Jak zahamować agresje?

1)Katharsis czyli rozładowanie, oczyszczenie. Zakłada rozładowanie rodzącego agresję pobudzenia przez wykonanie aktu agresywnego. W wyniku agresji miało by więc spadać i pobudzenie i szansa dalszego zachowania agresywnego.¹³ 2) Karanie agresji 3) Radzenie sobie z gniewem 4) Uczenie się obserwacyjne.

Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej, natomiast wyraźnie pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Kara jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest dyskusyjna, a kara cielesna całkowicie wykluczona gdyż sama staje się modelem agresji. Agresja powinna zawsze pozostać bez sukcesu i prowadzi do przykrości, niepowodzeń strat. Szczególnie istotne wydają się oddziaływania wychowawcze uczące konstruktywnych zachowań w sytuacji frustracji. Ważną rolę odgrywają indywidualne i zespołowe zabawy, przy czym należy pamiętać, że głównym instrumentem hamowania agresji jest komunikowanie się między ludzkie oparte o mowę. W redukowaniu agresji pomocne są również różne techniki psychoterapeutyczne uczące odreagowania oraz podnoszące tolerancję na frustrację.

Agresja obejmując aspekty zarówno biologiczne, jak psychologiczne oraz społeczne jest trudnym problemem, którego znaczenie stale wzrasta a wiedza jaka mamy w tym zakresie niewystarczająca i stosowana nadzwyczaj niedoskonale. Wiadomo jednak, że dziecko wychowane w miłości i poczuciu bezpieczeństwa da sobie rade jako dorosły człowiek, będzie też umiało kontaktować się z innymi ludźmi dzięki temu wyeliminuje zjawisko agresji w swoim zachowaniu do minimum.

Ewelina Jagiełło

I rok

Filologia Polska

mgr. uzupełniające

PWSZ

1^ Montagu 1976

2^ W. Okoń: Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1987.

3^ Wg. Internetowej encyklopedii PWN

4^ Agresja jako zjawisko psychologiczne. Barbara Pilecka

5^ Cialdini psychologia społeczna

6^ Frączek 1993, Stępień 2002, Sterlau 1996

7^ Frączek 1996 Reykowski 2002 wolińska 2000

8^ Wielopoziomowość opracowane nap odstawie Aronson Elliot psychologia społeczna serce i umysł

9^ Frączek, Stępień 1996, Frączek 2002 Pietrzak 1996 Pospiszyl 1994

10^ Strelau Psychologia

11^ Aronson Elliot psychologia społeczna serce i umysł.

12^ Gresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich. Pod red. K. Ostrowskiej, J. Tatarowicza. Warszaw 1998, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej

13^ Strelau Psychologia.