Podstawy Badań Historycznych Pawlak, Serczyk

MARIAN PAWLAK JERZY SERCZYK

PODSTAWY BADAŃ HISTORYCZNYCH

Skrypt dla studentów I roku historii

KOMITET REDAKCYJNY:

przewodniczący - EUGENIUSZ ROGALSKI

sekretarz - GRAŻYNA JARZYNA

członkowie - MAKSYMILIAN GRZEGORZ, JULIUSZ JUNDZIŁŁ

ANDRZEJ PRÓSZYŃSKI, WŁODZIMIERZ JASTRZĘBSKI

RECENZENCI: prof. dr hab. KAZIMIERZ MALISZEWSKI prof. dr hab. WACŁAW ODYNIEC

REDAKTOR: JAGNA URBAŃSKA

w Bydgoszczy 1999

Wydanie VIII (uzupełnione)

ISBN 83-7096-050-2

ISBN 83-7096-223-8-Wyd. VII

ISBN 83-7096-313-7 Wyd. VIII

WYDAWNICTWO UCZELNIANE WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ

W BYDGOSZCZY

Poz. 826

Ark. wyd. 7,21 Papier offsetowy ki. III 70x100 80g

Skład i druk: Dział Poligrafii WSP w Bydgoszczy

SPIS TREŚCI

OD AUTORÓW.............................................. 5

WSTĘP..................................................... 7

Historia jako nauka ........................................... 7

Metoda historyczna ...........................................11

HEURYSTYKA ..............................................17

Literatura naukowa ...........................................17

Literatura historyczna (typy naukowych opracowań historycznych) .....18

Źródła historyczne ............................................22

Podział źródeł pisanych ........................................30

BIBLIOTEKI ................................................36

Zarys dziejów bibliotek ........................................37

Największe biblioteki naukowe świata ............................38

Biblioteki naukowe w Polsce zawierające zbiory historyczne ..........41

Korzystanie z biblioteki ........................................62

BIBLIOGRAFIA .............................................65

Bibliografie ogólne polskie .....................................67

Historyczne bibliografie retrospektywne...........................70

Bieżące bibliografie historyczne .................................71

Bibliografie regionalne Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur.............75

Czasopisma .................................................77

DRUKOWANE WYDAWNICTWA ŹRÓDŁO WE ..................84

ENCYKLOPEDIE I SŁOWNIKI ................................90

ARCHWA ..................................................96

MUZEA ...................................................106

TECHNIKA PRACY Z KSIĄŻKĄ I ŹRÓDŁEM ................. 109

KRYTYKA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH ...................... 113

Uwagi wstępne ...................................'.......... 113

Krytyka zewnętrzna ......................................... 114

Krytyka autentyczności źródła..................................123

Krytyka wewnętrzna .........................................129

Nauki pomocnicze historii .....................................133

Ustalenie faktów ............................................140

Porządkowanie faktów ........................................142

Praca naukowa studenta historii ................................144

LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA ................................149

OD AUTORÓW

Pierwsze wydanie niniejszego skryptu, autorstwa Jerzego Serczyka, ukazało się w

roku 1963 nakładem Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Został on

napisany jako swego rodzaju kontrpropozycja wydanego równocześnie przez

poznańskiego historyka Benona Miśkiewicza skryptu pt. Wstąp do badań

historycznych. Nad obydwoma skryptami odbyła się wówczas w Toruniu publiczna

dyskusja, w której -oprócz obu autorów - wzięli udział także historycy z innych

ośrodków uniwersyteckich. Głównym jej przedmiotem było zagadnienie, jak powinny

kształtować się proporcje między wiedzą teoretyczną: metodologią, teorią i

filozofią historii a wiedzą o charakterze warsztatowym: heurystyką, krytyką

źródeł, ich interpretacją i bibliografią w elementarnym podręczniku

przeznaczonym dla początkującego studenta historii. W dyskusji tej autor

niniejszego skryptu reprezentował stanowisko „praktyczne".

W latach następnych w uniwersytetach polskich używane były dwa skrypty w

zależności od preferencji prowadzących zajęcia ze „Wstępu do badań

historycznych". Skrypty te kilkakrotnie wznawiano, wprowadzając poprawki i

uzupełnienia. Wznowienia naszego skryptu ukazywały się nadal w Toruniu.

W roku 1990 skryptem zainteresowała się Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy,

uznając go za właściwy tekst wyjściowy w nauczaniu podstaw wiedzy niezbędnej w

pracy naukowej studenta historii. W odróżnieniu od innych wydanych wcześniej

materiałów i podręczników skrypt: Podstawy badań historycznych był

metodologicznie neutralny i nie wymagał w tym zakresie przeróbek.

Inaczej rzeczy miały się z częścią informacyjną skryptu: opisami

bibliograficznymi wydawnictw, nazwami i adresami archiwów, bibliotek, muzeów itd.

Tu potrzebna była aktualizacja, gdyż od daty ostatniego wydania toruńskiego

ukazało się wiele nowych związanych z treścią skryptu publikacji.

Głębokie przemiany polityczne i ustrojowe, jakie nastąpiły w krajach Europy

Środkowej i Wschodniej, spowodowały zniknięcie szeregu instytucji typu

bibliotecz-

nego i archiwalnego (np. archiwum historii partii), zmiany ich usytuowania

organizacyjnego oraz nawet nazw miejscowości, w których się znajdowały (jak np.

powrót do nazwy Sankt Petersburg w Rosji). W związku z tym w niniejszym, ósmym

wydaniu Podstaw badań historycznych, część merytoryczna autorstwa Jerzego

Serczyka nie została zmieniona, natomiast niezbędne poprawki i uzupełnienia w

części informacyjnej skryptu wniósł Marian Pawlak.

Bydgoszcz, 1999

Marian Pawlak Jerzy Serczyk

WSTĘP

Historia jako nauka

Wyraz „nauka" nie jest terminem jednoznacznym. W języku polskim, w mowie

potocznej nauką często nazywamy sam proces uczenia się (o czym świadczą

rozpowszechnione wyrażenia takie, jak „nauka własna", „nauka języka polskiego" i

inne podobne). To znaczenie terminu „nauka" nie interesuje nas tutaj.

Nauka, w tym sensie, w jakim będziemy się nią zajmowali, to zbiorowy dorobek

intelektualny ludzkości - zdobyta i posiadana wiedza o przyrodzie,

społeczeństwie i o człowieku, rozumianym jako część składowa przyrody, jak i

część składowa społeczeństwa. W tym sensie nauka jest tylko jedna i tylko jedna

być może. Czasem nazywamy również nauką samo badanie naukowe, czyli zespół

czynności prowadzący do powiększenia zasobu naszej wiedzy o nowe elementy lub

zastępujący elementy zdezaktualizowane, przestarzałe, elementami nowymi. W obu

tych wypadkach posługujemy się zazwyczaj wyrazem „nauka" bez żadnych

przymiotników. Możemy na koniec obydwa interesuj ące nas znaczenia wyrazu

„nauka" łączyć ze sobą i mówiąc o nauce mieć na myśli zarówno zgromadzoną już

wiedzę, jak i samą czynność jej gromadzenia.

Nie każda wiedza, a przynajmniej nie wszystko to, co za wiedzę uchodzi, jest

wiedzą rzeczywiście i - co za tym idzie - nie każdy zbiór wiadomości może

pretendować do miana części składowej nauki. Również nie wszystkie rodzaje

poznawania rzeczywistości i jej przedstawiania mogą być uważane za badania

naukowe. Nie jest nauką religia, ale także nie jest nią sztuka, technika i

praktyka produkcyjna. Ścisłe zdefiniowanie nauki i badań naukowych nie jest

możliwe, jakkolwiek wydaje się to paradoksalne. Jesteśmy natomiast w stanie

wyliczyć kilka cech, co do których panuje zgodność, że przy ich pomocy da się

odróżnić naukę od innych rodzajów działalności umysłowej człowieka.

Cechy te są następujące: postępowanie badawcze zgodne z metodami właściwymi dla

danej gałęzi nauki, czyli dyscypliny naukowej; terminologia jednoznaczna,

zrozumiała i sprawdzalna; przyjmowanie za prawdziwe tylko takich twierdzeń,

które

dadzą się udowodnić, lub których prawdopodobieństwo jest wystarczająco

uzasadnione; uporządkowanie wyników danej dyscypliny w powiązany logicznie

system, który nie powinien zawierać wewnętrznych sprzeczności. Ponadto osoby

zajmujące się badaniami naukowymi winna cechować postawa krytyczna wobec

wypowiadanych przez siebie poglądów i wobec osiągniętych wyników. Wyniki te

trzeba nieustannie kontrolować i w razie stwierdzenia ich niezgodności z

obserwacjami - korygować, tak, aby każde wypowiadane zdanie pozostawało w

zgodzie z dającymi się sprawdzić faktami. Działalność badawcza nie może wreszcie

polegać na poznawaniu rzeczy już poznanych, lecz musi mieć charakter twórczy.

Występujące czasem wielokrotnie, a niezależne od siebie odkrycia naukowe mogą

być wytłumaczone trudnościami w przekazywaniu informacji, ale nie zmienia to

faktu, że właściwie dokonano tylko jednego odkrycia.

Ograniczone możliwości umysłu ludzkiego powodują, że równoczesne zajmowanie się

wszystkimi dyscyplinami naukowymi nie jest możliwe. Dzieje się tak m.in. i z

tego względu, że każda z nich, dążąc do poznania określonego wycinka

rzeczywistości, bada inne kategorie zjawisk, wymagające różnych metod dla ich

zaobserwowania, zrozumienia i włączenia w system danej dyscypliny naukowej.

Pojęcie dyscypliny naukowej jako części składowej nauki, mającej swój własny,

wybrany z całej rzeczywistości przedmiot badań i stosującej dla jego poznania

właściwe sobie metody badawcze, nie wymaga dodatkowych wyjaśnień. Czasem zamiast

o dyscyplinie naukowej mówimy o nauce z dodaniem odpowiedniego przymiotnika, np.

nauka historyczna.

Należy powiedzieć jeszcze kilka słów na temat klasyfikacji dyscyplin naukowych.

Najczęściej wymienianym i najlepiej znanym systemem porządkującym dyscypliny

naukowe jest ich sklasyfikowanie według przedmiotu badań. Dzielimy więc naukę na:

a) nauki przyrodnicze (zajmujące się przyrodą i człowiekiem jako jej częścią),

b) nauki humanistyczne, czyli społeczne (zajmujące się człowiekiem jako

członkiem społeczeństwa), do których należy także historia.

Można tu wspomnieć, że innym interesującym podziałem nauk jest rozróżnienie nauk

formalnych i empirycznych. Pierwsze z nich mogą uzasadniać swoje twierdzenia i

wynikające z nich systemy wyłącznie metodami dedukcyjnymi, bez odwoływania się

do doświadczenia. Takimi naukami są \ogika formalna oraz matematyka (ze

wszystkimi swoimi częściami składowymi, jak np. teoria gier, cybernetyka, teoria

informacji itd.). Wszystkie pozostałe nauki są naukami empirycznymi

uzasadniającymi swe twierdzenia zarówno przy pomocy indukcji, jak i dedukcji;

według tego podziału zatem, w którym za kryterium przyjęto najogólniejsze cechy

metody badań, historia należy do nauk empirycznych, czyli opartych na

doświadczeniu. Chociaż w dalszym ciągu nie będziemy już wracali do problemów

klasyfikacji nauk, warto uprzytomnić sobie, że w myśl zreferowanych systemów

klasyfikacyjnych historia jest nauką społeczną i zarazem empiryczną.

Wyraz „historia" bywa używany w dwojakim znaczeniu. Oznacza on bądź dzieje, tzn.

wszystko to, co wydarzyło się w przeszłości, bądź też dyscyplinę naukową, dział

nauki, zajmujący się badaniem dziejów. To drugie znaczenie wyrazu „historia", w

znaczeniu nauki historycznej stanowić będzie przedmiot naszych dalszych rozważań.

Historia nie jest nauką o przeszłości w ogóle. Są całe wielkie okresy

przeszłości, których nie bada historia, lecz inne nauki, także przyrodnicze. Np.

przeszłość świata roślinnego jest przedmiotem paleobotaniki, przeszłość zwierząt

- paleozoologii, przeszłością naszej planety Ziemi zajmuje się geologia, itd.

Historia natomiast bada przeszłość człowieka. Zdefiniowanie historii jako nauki

badającej przeszłość ludzi nie jest jednak wystarczające, albowiem są jeszcze

inne dyscypliny naukowe, których przedmiotem jest człowiek w przeszłości, jak np.

antropologia, badająca stanowisko człowieka w świecie istot żywych i jego

pochodzenie oraz inne pokrewne zagadnienia. Do takich dyscyplin można by

zaliczyć również archeologię, która nie jest nauką historyczną w węższym tego

słowa rozumieniu; trzeba tu wszakże od razu podkreślić, że istnieją również

zwolennicy poglądu uznającego archeologię za część szeroko rozumianej historii.

Pogląd ten jest o tyle uzasadniony, że dzieje ludzkości stanowią pewną całość;

badanie tej całości to właśnie nauka historyczna sensu largo (w szerokim

znaczeniu). Konieczne jest zatem dalsze sprecyzowanie, uściślenie przedmiotu

nauki historycznej.

Człowiek jest istotą społeczną, podejmującą świadome działania w związku z grupą

społeczną, w której żyje. Postępowanie jego, mające na celu zaspokojenie różnych

potrzeb materialnych, emocjonalnych i intelektualnych (te dwie ostatnie

kategorie bywają czasem określane łącznie jako potrzeby duchowe), może być

bardziej lub mniej uświadomione, ale zawsze związane jest ze społeczeństwem -

nawet wtedy, kiedy jest przeciw niemu skierowane. Co więcej, znaczna większość

ludzkich poczynań, wyjąwszy elementarne popędy wspólne ze światem zwierzęcym

(zdobywanie pożywienia, popęd płciowy itd. - ale już nawet nie sposób ich

zaspokajania) staje się zrozumiała i jasna dopiero na tle społeczeństwa, w

którym dana jednostka działa.

Dlatego najwłaściwsze wydaje się określenie historii jako nauki zajmującej się

przeszłością ludzi żyjących w społeczeństwie lub przeszłością człowieka jako

istoty społecznej.

Tym samym zajmująsię jednaki inne nauki społeczne, np. socjologia, ekonomia,

opierająca wyniki swoich badań na tym samym materiale faktograficznym, tzn.

uwzględniające te same fakty, co fakty będące przedmiotem badań historycznych.

Na czym więc polega różnica pomiędzy tymi dyscyplinami naukowymi a historią? W

XIX wieku różnicę tę widziano przede wszystkim w tym, że historia miała być

nauką opisową, doszukującą się co najwyżej prostych genetycznych związków

pomiędzy poszczególnymi faktami (??.: „II wojna światowa rozpoczęła się na

skutek uderzenia Niemiec hitlerowskich na Polskę" - zdanie to nie zawiera

nieprawdy, ale jednocześnie nie tłumaczy w sposób wystarczający całego splotu

okoliczności, które złożyły się na wybuch wojny), natomiast takie nauki

społeczne, jak socjologia, zajmować się miały ustalaniem ogólnych prawidłowości

przejawiających się w życiu grup i społeczeństw ludzkich, przy czym nie było

rzeczą całkowicie jasną, czy prawidłowości te istnieją obiektywnie, niezależnie

od tego, czy są przedmiotem badania, czy też nie, względnie, czy nie są one

tylko formą uporządkowania przez badacza (socjologa, ekonomisty) materiału

będącego chaosem nie powiązanych lub tylko luźno powiązanych ze sobą

jednostkowych faktów.

Historia będąca jedną z nauk społecznych również poszukuje prawidłowości w

rozwoju społeczeństw ludzkich. Zadanie jej polega przy tym na wykryciu, jak

prawidłowości te przejawiają się w konkretnym czasie i miejscu. Dlatego opis

jednostkowych faktów oraz związków pomiędzy nimi są istotnym elementem prac

historycznych. Stanowią one niezbędną podstawę uogólnień teoretycznych będących

celem zarówno badań monograficznych, dotyczących poszczególnych zagadnień, jak i

syntezy, stanowiącej ukoronowanie tych badań.

Tak więc powiedzieć możemy, że historia jest nauką badającą dzieje społeczeństwa

ludzkiego w konkretnych formach jego rozwoju.

Historyk, w odróżnieniu od przedstawicieli nauk przyrodniczych takich jak:

fizyka, chemia, czy nawet biologia, nie ma możliwości eksperymentowania, tzn.

dowolnego odtwarzania w warunkach laboratoryjnych faktów będących przedmiotem

jego badań. Ów brak bezpośredniego kontaktu z badanymi faktami powodował, że

pojawiały się głosy odmawiające historii charakteru nauki. Należy zatem zwrócić

uwagę, że jakkolwiek historyk nie obcuje bezpośrednio z faktem z przeszłości, to

jednak ma do dyspozycji środki, pozwalające mu na weryfikację (sprawdzenie

prawdziwości) faktów dziejowych w sposób dokładny i ścisły.

Tym samym potwierdza się słuszność przyporządkowania historii do kategorii nauk

empirycznych, czyli opartych na doświadczeniu. Doświadczenie historyczne jest

jednak szczególnego rodzaju. Niemożność bezpośredniego kontaktu z faktami i

zjawiskami stanowiącymi właściwy przedmiot jego badania zastępuje historyk

kontaktem z pozostałościami po tych faktach i wydarzeniach. Pozostałości te lub

ślady mogą być, jak zobaczymy, bardzo różnorodne. Mogą to być przedmioty

materialne (np. narzędzia pracy, części odzieży, elementy uzbrojenia, ozdoby,

budynki, przedmioty kultu), zapisane teksty (np. napisy nagrobne, tablice

pamiątkowe, kroniki, pamiętniki, gazety, czy wreszcie zwyczaje, tradycje, język.

Wszystkie te i inne ślady i pozostałości działalności ludzkiej nazywamy źródłami

historycznymi.

Naszą definicję historii jako nauki uzupełnić możemy w sposób następujący:

historia jest nauką badającą na podstawie źródeł dzieje społeczeństwa ludzkiego

w konkretnych formach jego rozwoju.

Metoda historyczna

Opis rzeczywistych faktów jest podstawą poznania historycznego i był nim także w

tzw. przednaukowym okresie historii. Stąd też metodę stosowaną w dziełach

najdawniejszych historyków (których może słuszniej byłoby zwać dziejopisami),

takich jak grecki historyk Tucydydes (ok. 460? - ok. 400 p.n.e., autor dzieła o

wojnie peloponeskiej), czy jego następca Ksenofont (430-354 p.n.e.) nazywamy

metodą opisową. Charakterystyczną jej cechą jest ścisłe trzymanie się w

kolejności chronologicznej opisywanych wydarzeń. Obok metody opisowej, a często

razem z nią występuje tzw. metoda pragmatyczna. Jest to metoda, którą bardzo

chętnie posługiwali się historycy europejscy w wiekach średnich. Oprócz opisu

wydarzenia, dzieła napisane metodą pragmatyczną zawierają wnioski i nauki

moralne. W Europie metoda pragmatyczna wiąże się często z tzw. prowidencjalizmem,

czyli poglądem, że Opatrzność (łac. providentia, stąd nazwa) bezpośrednio

ingeruje w sprawy ludzkie,

rozdzielając doraźne nagrody i kary (np. karząc monarchę przegraną wojną za

rozpustne życie). Pewną odmianą metody opisowej jest metoda synchronistyczna

polegająca na równoczesnym przedstawianiu ciągów wydarzeń, dziejących się

wprawdzie równocześnie, ale w różnych miejscach.

Wymienione tu metody: opisowa, pragmatyczna i synchronistyczna są

charakterystyczne dla okresu przednaukowego w historii, który trwał od początków

wszelkiej działalności historiograficznej (dziejopisarskiej) do XVII/XVIII wieku.

Jednak już w tym okresie historycy wykształcili pewne elementarne umiejętności,

które umożliwiły przeobrażenie historii z działu twórczości typu literackiego w

poddaną rygorom metodycznym dyscyplinę naukową. Do takich umiejętności należało

przede wszystkim łączenie opisywanych faktów w proste związki przyczynowe, a

nawet w dłuższe ciągi przyczyn i skutków.

Początkiem „unaukowienia" historii stało się wprowadzenie do niej metody

filologicznej, czyli analizy tekstów pisanych źródeł historycznych. Nastąpiło to

w większości krajów europejskich w pierwszej połowie XIX wieku i związane było z

zapoczątkowanym na szeroką skalę wydawaniem drukiem zabytków piśmiennictwa z

dawnych epok w postaci wielotomowych pomnikowych publikacji takich, jak

Monumenta Germaniae Historica. W tym samym stuleciu wytworzyła się w obrębie

historii, uprawianej już jako nauka, metoda genetyczna, doszukująca się związków

przyczynowych o bardziej złożonym charakterze niż proste związki wynikające z

następstwa czasowego (metodę tę omawia szczegółowo M. Handelsman w obydwu

wydaniach swojej Historyki). Jako trzecie wreszcie osiągnięcie metodyczne XIX

wieku wymieniamy metodę ewolucyjną, w której główną cechą charakterystyczną jest

założenie, iż dzieje społeczeństw ludzkich są procesem rozwojowym podobnym do

ewolucji odbywającej się w przyrodzie.

Rozwój historii w XX wieku spowodował wzbogacenie warsztatu historyka o nowe

metody. Pośród metod, które zostały wprowadzone do nauki historycznej w wieku XX

czołowe miejsce zajmuje metoda socjologiczna, powstała we Francji wokół

czasopisma Annales. Metoda ta prowadzi do badania struktur społecznych przy

zastosowaniu niektórych metod szczegółowych oraz wyników badań takich nauk

społecznych, jak przede wszystkim socjologia, ale także etnografia czy ekonomia.

Za głównych współtwórców metody socjologicznej uważani są Lucien Febvre (1878-

1956), Marc Bloch (1886-1944); - autor Pochwały historii, wyd. pol. Warszawa

1960 wyd. 2 i Fernand Braudel, autor pracy Historia i trwanie, przedmowa B.

Geremka i W. Kuli, Warszawa 1971.

Szerokie zastosowanie w badaniach opartych na faktach masowych tzn. składających

się z licznych, ale tożsamych faktów jednostkowych znalazła metoda statystyczna.

Pozwala ona je ustalać, opisywać, wyjaśniać ich związki oraz precyzyjnie

określić występujące w nich prawa. Zastosowanie metod statystycznych wymaga

jednak uprzedniego przeprowadzenia badań nad wiarygodnością danych zawartych w

źródłach poddawanych badaniom. Spośród różnych metod statystycznych w badaniach

historycznych najczęściej są stosowane: obliczenia szacunkowe, wyczerpujące,

reprezentacyjne i średnia arytmetyczna. Obliczenia szacunkowe są stosowane w

badaniach nad takimi zbiorowościami, o których brak bezpośrednich informacji w

źródłach historycznych np. podają tylko liczbę domów w mieście. Na podstawie

innego rodzaju źródeł możemy dowiedzieć się o przeciętnej liczbie mieszkańców

domu w badanej epoce. Mnożąc liczbę domów przez przeciętną liczbę mieszkańców

otrzymujemy prawdopodobną liczbę ludności miasta. Obliczenia wyczerpujące mogą

być zastosowane w badaniach zachowujących wiarygodny i pełny materiał

statystyczny np. spisy powszechne ludności, jej majątku trwałego i ruchomego,

sprawozdania statystyczne instytucji, organizacji, przedsiębiorstw itp.

Obliczenia reprezentacyjne są stosowane, gdy z jakichś powodów (np.

pracochłonności) nie badamy zjawisk społecznych, gospodarczych lub innych

zachodzących na jakimś większym terytorium, ale zastępujemy je badaniami na

mniejszych jednostkach administracyjnych uznawanych za typowe dla badanego

obszaru.

Średnia arytmetyczna jest bardzo często stosowana w różnych badaniach

historycznych np. przy obliczaniu średnich obciążeń czynszami i innymi

powinnościami gospodarstw chłopskich, zarobków określonych grup pracowników,

przeciętnej liczebności i uzbrojenia oddziałów wojska itp. Zastosowanie metod

Statystycznych w badaniach historycznych szeroko omówił J. Topolski w

Metodologii historii, Warszawa 1968 (wyd. 2 1972, wyd. 3 w 1984 ?.).

We współczesnych badaniach historycznych nad masowymi zjawiskami stosuje się

przy zbieraniu, klasyfikowaniu, przetwarzaniu i opracowywaniu danych

elektroniczne maszyny przetwarzające dane (komputery). Zastosowanie metod

matematycznych i technicznych (komputerów) znacznie przyspiesza wykonanie

obliczeń potrzebnych w badaniach historycznych.

Przy opracowywaniu przestrzennych faktów historycznych jak: wpływ warunków

geograficznych na rozwój osadnictwa i towarzyszącej mu sieci komunikacyjnej,

działalność gospodarczą różnych grap zawodowych, działania wojenne, stosowane

są metody geograficzne (kartograficzne). Konieczność analizy życia społeczeństw

w przestrzeni powoduje konieczność obecności metody geograficznej

(kartograficznej) w warsztacie historyka.

Metoda porównawcza może być stosowana przy opracowywaniu funkcjonowania

instytucji, urzędów, przedsiębiorstw, a nawet i życia politycznego, zarówno w

skali jednego państwa jak i międzynarodowej. Ułatwia wykrycie podobieństw i

różnic w rozwoju badanych podmiotów.

W niektórych badaniach, zwłaszcza dotyczących starożytności i średniowiecza -

ubogich w źródła historyczne, są też stosowane metody: genealogiczna,

progresywna, retrogresywna i z milczenia źródeł. Metoda genealogiczna ułatwia

ustalenie związków rodzinnych wśród rodzin panujących (ale też i innych) i tym

samym ułatwia poznanie kontaktów politycznych, kulturalnych, religijnych i

innych. Metoda progresywna zakłada badanie faktów z epoki bogatej w źródła, a

następnie rozpatrywanie tych samych problemów w następnych okresach uboższych w

źródła. Jej odwrotnością jest metoda retrogresywna. Ostatnie z wymienionych

źródeł nazywane wnioskowaniem z milczenia źródeł (argumentum ex silentio) polega

na przyjęciu założeń: 1) w źródłach brak jest wiadomości o wydarzeniach, co

świadczy, że nie wystąpiły one w rzeczywistości; 2) fakty miały miejsce, ale

były one tak powszechne, że piszący nie uważał ich za warte zanotowania.

Stosowanie tej ostatniej metody wymaga od badacza gruntownego opanowania

warsztatu historycznego i dojrzałości badawczej.

Specyficzny charakter nauki historycznej, pozbawionej możności sprawdzania swych

twierdzeń przez eksperymentowanie sprawiał, że przez długi czas odmawiano

historii charakteru nauki lub, jak to jeszcze dziś głosi wielu historyków

uważano, że badanie historyczne może sięgać jedynie do ustalenia i klasyfikacji

faktów, natomiast badanie prawidłowości występujących w procesie dziejowym

wykracza poza granice historii jako nauki i co najwyżej może być przedmiotem

dociekań filozofii spekula-tywnej, nie uważanej za naukę w ścisłym tego słowa

rozumieniu. Do najbardziej rozpowszechnionych poglądów tego rodzaju należała

opinia niemieckich filozofów Wilhelma Diltheya i Heinricha Rickerta, że nauki

historyczne i społeczne w przeciwieństwie do przyrodniczych nie formułują

ogólnych prawidłowości rozwojowych i są tylko naukami idiograficznymi

(opisowymi), podczas gdy tamte mają charakter monotetyczny, tj. wykrywający

prawa rozwoju.

Wilhelm Dilthey (1833-1911) w swym dziele Einleitung in die Geisteswissen-

schaften - Wprowadzenie do nauk humanistycznych 1883, dowodził, że dyscypliny

humanistyczne są pełnowartościowymi naukami, które różnią się od nauk

przyrodniczych przede wszystkim przedmiotem swych dociekań. Specjalną rolę

wyznaczył Dilthey w badaniach humanistycznych, a więc historycznych, psychologii.

Psychologia według Diltheya, to nie psychologia opierająca się na badaniach typu

przyrodniczego, lecz psychologia opisowo-analityczna, analizująca strukturę i

typy psychiki ludzkiej. Zgodnie z tym poglądem Dilthey uważał, że konkretne

dzieje jednostek i grup ludzkich nie mieszczą się w ramach ogólnych

prawidłowości rozwojowych, a nawet wątpił w istnienie takich prawidłowości.

Heinrich Rickert (1863-1936) uzupełnił pogląd Diltheya i innego jeszcze filozofa

niemieckiego, Wilhelma Windelbanda (1848-1915) w ten sposób, że obok przedmiotu

badań, różnego w naukach humanistycznych i przyrodniczych, za istotną różnicę

pomiędzy tymi dwiema grupami nauk uznał metodę: nauki przyrodnicze są nomote-

tyczne - ustalają prawa, natomiast nauki humanistyczne są idiograficzne -

ustalają tylko jednostkowe fakty i co najwyżej wykrywają związki pomiędzy nimi.

Poglądy wymienionych trzech uczonych: Diltheya, Windelbanda i Rickerta przez

długi czas wywierały wpływ na teorię nauk humanistycznych.

Nie da się zaprzeczyć, że praca polegająca na gromadzeniu źródeł i ustalaniu na

ich podstawie faktów przeszłości, a więc etap opisowy w badaniu historycznym,

zajmuje bardzo dużo miejsca i wielu historyków w swych pracach analitycznych na

tym tylko poprzestaje. Zarzuca się im wówczas „idiografizm", opisowość,

ograniczanie się do opisu faktów lub „przyczynkarstwo".

Praca badawcza jednak na tym się nie kończy. Dopiero po ustaleniu wystarczającej

ilości jednostkowych faktów historyk przystępuje do właściwej pracy

konstrukcyjnej; lepiej byłoby mówić o rekonstrukcyjnej, albowiem z reguły chodzi

o rekonstrukcję myślową, czyli odtworzenie pewnego wycinka procesu dziejowego

obejmującego klasyfikację faktów i ustalenie zachodzących pomiędzy nimi związków

oraz zbadanie występujących w nich prawidłowości.

W związku z tym metoda historyczna i nauka o niej, czyli metodologia historyczna,

składa się z następujących działów, będących zarazem etapami pracy badawczej

historyka:

l)heurystyka od greckiego wyrazu heurisko - szukam, znajduję -umiejętność

wyszukiwania i gromadzenia źródeł historycznych, zawierających informacje o

faktach przeszłości;

2) krytyka - umiejętność wydobycia ze źródeł tych informacji;

3) opracowanie- zwane także niekiedy syntezą - ustalenie faktów, ich

uporządkowanie czyli klasyfikacja, wykrycie związków między nimi i uogólnienie

(obejmujące m.in. badanie przejawienia się praw rozwojowych).

Dwa pierwsze działy: heurystyka i krytyka, obejmują umiejętności typu

technicznego, bywają też niejednokrotnie nazywane techniką badań historycznych.

Stanowią one podstawę wszelkich dalszych badań, w znacznym stopniu niezależną od

podstawy światopoglądowej badacza, która ujawnia się zasadniczo dopiero w

opracowaniu, jeśli nie będziemy brali pod uwagę samego wyboru badanego tematu.

Im też poświęcony jest przede wszystkim nasz skrypt.

HEURYSTYKA

Praca heurystyczna, czyli zbieranie materiału potrzebnego do naukowego

opracowania jakiegoś zagadnienia historycznego, składa się z dwóch równolegle

podejmowanych czynności:

1) studiowania literatury naukowej zajmującej się zagadnieniami zbliżonymi lub

identycznymi do przedmiotu naszych badań,

2) wyszukiwania i gromadzenia źródeł historycznych.

Należy tu z naciskiem podkreślić równoległość i równoczesność obydwu tych

czynności heurystycznych, które w praktycznej pracy badawczej przeplatają się i

uzupełniają nawzajem. Oczywiście, praca nad źródłami ma znaczenie podstawowe,

ale nie jest rzeczą dopuszczalną lekceważenie literatury naukowej, zawierającej

wyniki dotychczasowych badań.

Literatura naukowa

O tym, co to jest źródło historyczne, jakie rozróżniamy rodzaje źródeł i jak do

nich dotrzeć, będzie mowa niżej. Tu trzeba tylko powiedzieć od razu, że

opracowania naukowe (książki, artykuły) jakiegoś problemu historycznego np.

wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim 1454-1466 czy powstania

wielkopolskiego 1918 roku nie są źródłami do tych zagadnień, jakkolwiek, bywają

tak nazywane przez niehistoryków. Ale dla historyka, podejmującego badanie

jakiegoś nowego zagadnienia, znajomość literatury zajmującej się tym

zagadnieniem i problemami zbliżonymi jest z różnych powodów podstawową

koniecznością.

Przede wszystkim, literatura naukowa wprowadza w problematykę badanej epoki i

dostarcza - zwłaszcza początkującemu historykowi - wiadomości o źródłach jej

dotyczących. Następnie, znajomość literatury naukowej pozwala na zorientowanie

się, w jakim stopniu i w jaki sposób zbadane są poszczególne zagadnienia i

umożliwia tym samym badaczowi podejmowanie kwestii nowych, naukowo płodnych oraz

unikanie „wyważania otwartych drzwi". Dlatego dokładna, wyczerpująca znajomość

literatury naukowej wiążącej się z badanym zagadnieniem, i to bez względu na

język, w jakim została napisana, jest obowiązkiem każdego historyka. Brak tej

znajomości, podobnie jak niedotarcie do źródeł drukowanych dyskwalifikuje pracę.

Powoduje, że nie można uznać jej za pełnowartościowe dzieło naukowe. Gdybyśmy

nie postawili tego - bez wątpienia rygorystycznego - wymogu, mogłoby się zdarzyć,

że powstawałyby prace poprawne pod względem metody, ale powtarzające wyniki

osiągnięte już w innych pracach na ten sam lub podobny temat. Pomijając nawet

niecelowość takiego powtarzania tematów, stanęlibyśmy przed zagadnieniem

oryginalności powtarzających się u dwóch lub więcej autorów twierdzeń; byłby to

rodzaj nieświadomego plagiatu. Ponieważ zaś nie istnieje sposób pozwalający w

sposób niezawodny odróżnić plagiat świadomy od nieświadomego, przeto mogłyby się

tu wyłonić dalsze trudności, a nawet otworzyć możliwości dla swoistych naukowych

nadużyć. Dlatego postulat znajomości literatury naukowej dotyczącej badanego

przedmiotu jest tak ważny nie tylko z poznawczego, ale i z etycznego punktu

widzenia. O tym, co dotychczas opublikowano drukiem na interesujący badacza

temat, badacz dowiedzieć się może ze specjalnych wydawnictw zawierających spisy

tytułów czyli bibliografii (poświęcamy jej niżej osobny rozdział) i -jeśli

chodzi o wydawnictwa wydane w ostatnim czasie - z recenzji, notek krytycznych i

bibliograficznych oraz bibliografii bieżącej, zamieszczanej w historycznych

czasopismach naukowych. Omówione one zostały w rozdziale o bibliografii.

Literatura historyczna

(typy naukowych opracowań historycznych)

W historycznej literaturze naukowej spotykamy różne typy opracowań. Omówimy

najważniejsze z nich i najczęściej spotykane.

Opracowanie syntetyczne (synteza) przybiera najczęściej, choć nie wyłącznie,

postać podręcznika naukowego. Podręczniki szkolne, używane w szkole podstawowej

i średniej nie są podręcznikami naukowymi, ani tym bardziej syntezami. Nie

znaczy to oczywiście, że zawierają one twierdzenia pozostające w niezgodzie z

wynikami badań naukowych. Dobry podręcznik szkolny powinien opierać się na

przyjętych poglądach obowiązujących w nauce, ale sposób przedstawiania w nim

materiału

przystosowany do celów dydaktycznych i wychowawczych, zbliża tę kategorię

publikacji historycznych raczej do prac popularnonaukowych, niż do opracowań

typu syntetycznego.

Opracowanie syntetyczne obejmuje zazwyczaj dzieje narodu, państwa lub dzielnicy

kraju w dłuższym okresie i uwzględnia cały proces historyczny. Przykładem

syntezy może być wielotomowa Historia Polski wydana przez Instytut Historii PAN

pod redakcją Tadeusza Manteuffla, lub wydawana przez Zakład Historii Pomorza

tegoż Instytutu Historia Pomorza pod redakcją Gerarda Labudy. Synteza stanowi

zwykle rodzaj naukowego podsumowania, zebrania wyników badań monograficznych i

dlatego co pewien czas powstają nowe opracowania syntetyczne, uwzględniające

narosłe od momentu ogłoszenia poprzedniej syntezy wyniki badań naukowych. Np. w

okresie międzywojennym istniały trzy podstawowe syntezy dziejów Polski

przedrozbiorowej: wydana w 1923 r. przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie

dwutomowa Historia polityczna Polski do r, 1772 napisana przez dziewięciu

autorów oraz R. Gródeckiego, St. Zachorowskiego i J. Dąbrowskiego Dzieje Polski

średniowiecznej do r. 1506 Kraków 1926 i pomyślana jako kontynuacja tego dzieła

Wł. Konopczyńskiego Dzieje Polski nowożytnej 1505-1795 wydane w 1936 roku i wyd.

PAX z 1986 r.

Rozpoczęte jeszcze w latach trzydziestych na szerszą skalę badania nad dziejami

gospodarczymi i społecznymi oraz kulturą dawnej Polski, jak również pogłębienie

wiedzy o dziejach politycznych spowodowały, że syntezy te stały się

niewystarczające i przestarzałe - zaistniała potrzeba zastąpienia ich syntezami

uwzględniającymi nowy etap rozwoju naukowego. Do takich wydanych w ostatnim

dwudziestoleciu należą m.in.: J. Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505,

Warszawa 1976; J. Gierowski, Historia Polski 1505-1864, cz. 1 i 2; J. Buszko,

Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1978 i nast. wyd. Podobny charakter mają

jednotomowe syntezy, takie jak: Dzieje Polski, praca zbiorowa pod red. J.

Topolskiego, Warszawa i nast. wyd. Zarys historii Polski, prac. zbiór, pod red.

J. Tazbira, Warszawa 1979; W. Czaplińskiego, Zarys dziejów do roku 1864, Kraków

1985; uzupełnione przez J. Małeckiego, N. Daviesa, Boże igrzysko Historia Polski

tłumaczyła E. Tabakowska, Kraków 1989-1991. Od 1987 r. KAW rozpoczął wydawanie

trzytomowego popularnonaukowego opracowania: Dzieje narodu i państwa polskiego.

I one z czasem ustąpią miejsca innym, w ten bowiem sposób m.in. uwzględnia się

postęp w nauce.

Opracowanie monograficzne (monografia, rozprawa) jest, zewnętrznie biorąc,

również najczęściej książką. Jej zakres tematyczny jest ściśle ograniczony i

węższy

niż zakres syntezy, choć może być stosunkowo szeroki. Przykłady tytułów

monografii: L. Kolanowski Zygmunt August, wielki książę Litwy Lwów 1913; J.

Tazbir Reformacja a problem chłopski w Polsce Wrocław 1953; T. Cieślak

Bismarckowska ustawa antysocjalistyczna 1878 r. Toruń 1952; W. Łazuga

MichałBobrzyński...

Monografia jest pracą opartą na dokonanym przez autora zgodnie z wymogami metody

naukowej badaniu źródeł i powinna przedstawiać wyniki badań nad problemem nowym,

jeszcze przez naukę nie opracowanym, bądź też nad problemem już uprzednio

podejmowanym, ale rozwiązanym w sposób nie wystarczający. Monografia winna

składać się z: 1) wstępu wyjaśniającego znaczenie naukowe zbadanego zagadnienia,

stan dotychczasowych badań w tym zakresie i omawiającego źródła, stanowiące

podstawę badawczą; 2) wykładu - podzielonego na rozdziały obejmujące zagadnienia

szczegółowe, wchodzące w zakres tematu monografii, w tym zagadnienie krytyki

źródeł; 3) zakończenia, rekapitulującego wyniki przeprowadzonych badań i

stwierdzającego, jakich problemów, mieszczących się w temacie monografii nie

udało się autorowi rozwiązać. Monografia winna także zawierać spis

wykorzystanych źródeł drukowanych i niedrukowanych - por. niżej w rozdziale o

źródłach i literaturze naukowej, spis treści i indeksy skorowidze: osobowy, nazw

geograficznych i - w miarę potrzeby - rzeczowy.

Artykuł naukowy bywa zwykle publikowany w czasopismach naukowych (o czasopismach

zob. w rozdziale o bibliografii) lub w zbiorach artykułów np. „księgach

pamiątkowych" wydawanych najczęściej dla uczczenia jubileuszów wybitnych

uczonych i może być artykułem typu monograficznego analitycznego, syntetycznego,

programowego lub polemicznego. Rozmiary artykułu wynoszą zwykle 1-3 arkuszy

(„arkusz wydawniczy" - 40 000 znaków drukarskich = około 20 stron druku).

Artykuł monograficzny jest niewielką monografią przedstawiającą wyniki badań nad

szczegółowym zagadnieniem. Artykuł syntetyczny stanowi próbę, często dyskusyjną,

podsumowania stanu badań nad jakimś szerszym zagadnieniem, mogącym stanowić

temat pracy syntetycznej i zwykle zawiera również postulaty programowe dotyczące

dalszych badań mających doprowadzić do pełnej syntezy. Artykuł programowy stawia

postulaty badawcze, wynikające z aktualnego stanu badań. Artykuł polemiczny

stanowi pisaną formę dyskusji naukowej i może dotyczyć zagadnień będących

przedmiotem ujęć syntetycznych lub badań monograficznych. Najczęściej w

artykułach spotykamy elementy wszystkich omówionych typów, z tym, że jeden z

nich zdecydowanie dominuje nad pozostałymi.

Recenzja jest krytycznym omówieniem wydanej drukiem publikacji historycznej:

syntezy, monografii, mapy lub atlasu historycznego, wydawnictwa źródłowego,

artykułu lub większej ilości opracowań naukowych stanowiących serię tematyczną.

Recenzje publikowane są w czasopismach naukowych. Rozmiary recenzji są różne, od

kilku do kilkunastu stron druku. Napisanie wartościowej recenzji wymaga

znajomości problemu przedstawionego w recenzowanej pracy, dorównującej

znajomości tego problemu przez jej autora. Recenzja powinna obejmować opis

bibliograficzny recenzowanej pracy, podanie jej treści z uwydatnieniem nowych

ustaleń dokonanych przez jej autora oraz wskazanie braków np. nieuwzględnienie

źródeł lub opracowań, czy błędy metodyczne i metodologiczne. Dobra recenzja

stanowi pożyteczne uzupełnienie recenzowanego wydawnictwa.

Formą pośrednią pomiędzy artykułem i recenzją jest polemika naukowa,

przybierająca w praktyce najczęściej postać listu do redakcji czasopisma

naukowego. List ten bywa odpowiedzią autora na zarzuty, postawione w recenzji

wobec napisanej przez niego pracy, może także być wyrażeniem stanowiska autora

wobec jakiegoś problemu naukowego. Może wreszcie stanowić element szerszej

dyskusji naukowej prowadzonej w formie drukowanych wypowiedzi poszczególnych

specjalistów. Prawidłowo prowadzona polemika naukowa winna ograniczać się do

zagadnienia, będącego jej przedmiotem: w wypowiedziach polemicznych można i

trzeba krytykować poglądy niesłuszne, będące np. wynikiem niezrozumienia źródeł,

niewystarczającej znajomości przedmiotu, lecz zarazem należy unikać wycieczek

osobistych pod adresem innych uczestników polemiki.

Oprócz omówionych wyżej i stanowiących podstawowe rodzaje współczesnej

twórczości naukowej w zakresie historii typów opracowań naukowych spotykamy

jeszcze, zwłaszcza w literaturze dawniejszej, przyczynki i szkice historyczne,

najbardziej zbliżone pod względem formy do artykułów.

Do prac naukowych w ścisłym znaczeniu nie należą natomiast, wbrew powszechnemu

mniemaniu, wydawnictwa (książki, czasopisma i artykuły) popularnonaukowe. W

Polsce np. są to wydawnictwa Wiedzy Powszechnej, seria Światowid, miesięcznik

Mówią Wieki i in., których celem jest jedynie przedstawienie w postaci dostępnej

dla nieprzygotowanego naukowo czytelnika wyników badań naukowych. Ich funkcja

społeczna jest bardzo doniosła, ponieważ pomagają one w upowszechnieniu wiedzy

naukowej. Same jednak nauki nie posuwają naprzód, nie to jest bowiem ich

zadaniem.

Zbliżony charakter do wyżej wymienionych prac popularnonaukowych ma esej. Różni

się on od innych utworów z zakresu historii większym subiektywizmem ujęcia,

swobodnym kojarzeniem pomysłów opartych często na paradoksie lub metaforze i nie

podlegających naukowej weryfikacji oraz dużą dbałością o sugestywny sposób

przekazu. We współczesnej polskiej literaturze dużym uznaniem miłośników

historii Polski cieszą się eseje J. Kotta, K. Wyki, M. Brandysa, L.

Kołakowskiego, a zwłaszcza P. Jasienicy.

Oczywiście powieści historyczne, będące w większym lub mniejszym stopniu

produktem twórczej fantazji ich autorów i mogące nieraz mieć dużą wartość

literacką i wychowawczą, nie mają nic wspólnego ani z nauką historyczną, ani z

jej popularyzacją, a nierzadko nawet ją utrudniają jak np. powieści Józefa

Kraszewskiego czy Henryka Sienkiewicza.

Rzecz w tym, że lektura powieści historycznej jest dla przeciętnego czytelnika

przyjemniejsza i łatwiejsza od czytania książki nawet popularnonaukowej. Fabuła

treści historycznej, w której z reguły występują obok siebie postacie fikcyjne i

osoby wzięte z rzeczywistości historycznej, narzuca autorowi powieści

konieczność rekonstruowania sytuacji, dla których brak odpowiednich danych

źródłowych. Braki te autor uzupełnia fantazją twórczą, co z punktu widzenia

walorów estetycznych utworu jest dopuszczalne i pożądane, ale z punktu widzenia

poznawczego całkowicie bezwartościowe. Ponadto autor powieści historycznej

reprezentuje pewne stanowisko wobec swych bohaterów: do jednych żywi sympatię,

do innych niechęć. W opisie powieściowym odpowiednio do tego rozkłada światła i

cienie, przy czym dokonuje tej operacji nie tylko na bohaterach fikcyjnych, lecz

również na postaciach historycznych, tworząc - jeśli jest przy tym dobrym

pisarzem - pewne wyobrażenia o tych postaciach i o sytuacjach, w jakich działały.

Następnie wnikają one w świadomość społeczną, tworząc schematy myślowe

powszechnie przyjmowane, chociaż oparte na fikcji literackiej.

Źródła historyczne

Historyk nie ma możliwości bezpośredniego badania zjawisk przeszłości. Poznać je

może i zrekonstruować przebieg wypadków oraz wykryć występujące w nich

prawidłowości jedynie pośrednio, przez badanie świadectw, z których przy

zastosowaniu różnych metod może wydobyć potrzebne do tego informacje. Świadectwa

przeszłości są bardzo różnorodne, choć w badaniu historycznym uwzględniamy te

spośród nich, które zawierają wiadomości o działalności ludzi. Nazywamy je

źródłami historycznymi.

W nauce historycznej istnieje bardzo wiele prób zdefiniowania źródła

historycznego, począwszy od uczonych XIX wieku, którzy, jak np/niemiecki

historyk Johann Gustav Droysen (1808-1884) uważali za źródła historyczne jedynie

teksty zapisane z myślą o przekazaniu wiadomości następnym pokoleniom,

zaliczając do tzw. pozostałości wszystkie inne świadectwa o przeszłości, a

skończywszy na bardzo prostym i przejrzystym określeniu, zastosowanym w 1962

roku przez uczonego francuskiego, Andre Leroi-Gourhan'a.

Według niego świadectwa, na których opiera się badanie historyczne

poszczególnych stadiów rozwoju społeczeństwa ludzkiego, są odbiciami zjawisk

życia technicznego, gospodarczego, religijnego i estetycznego, lub krótko -

życia społecznego.

Aby zilustrować trudności, na jakie napotykało i dziś jeszcze napotyka

zdefiniowanie pojęcia źródła historycznego, przytoczymy tu bardziej

rozpowszechnione w Polsce określenia:

„Źródło, to materiał, z którego czerpie się poznanie historyczne. Materiał ten

nie jest, inaczej, niż w większości innych nauk, zarazem bezpośrednim

przedmiotem poznania, ponieważ przedmiotem tym są czynności ludzi, które z kolei

są dostępne naszej bezpośredniej obserwacji tylko w niewielkiej cząstce, tej

mianowicie, którą sami przeżywamy" (Ernst Bernheim, 1850-1942).

„Źródłem historycznym nazywa się utrwalony i zachowany ślad myśli, działania,

lub najogólniej życia ludzkiego" (Marceli Handelsman, 1882-1945).

„Źródło historyczne jest to wszelki ślad istnienia, czy działania ludzkiego w

przeszłości, innymi słowy: wszelki ślad po fakcie dziejowym, służącym do

poznania, do rekonstrukcji tego faktu" (Stanisław Kościałkowski, 1881-1960).

„Źródłem historycznym może być wszystko, może być każda rzecz w najszerszym tego

słowa znaczeniu. Ściślej mówiąc, źródłem historycznym staje się każda rzecz z

chwilą, gdy rzecz tę poddamy obserwacji z punktu widzenia historycznego, tzn. w

celu zdobycia danych empirycznych dla poznania faktu historycznego, który

wzięliśmy sobie za przedmiot badania" (Wanda Moszczeńska, 1896-1974).

„Źródłem historycznym nazwiemy wszystkie pozostałości psychofizyczne i społeczne,

które, będąc wytworem pracy ludzkiej, a zarazem uczestnicząc w rozwijaniu życia

społeczeństwa, nabierają przez to zdolności odbijania tego rozwoju. Wskutek tych

swoich właściwości tj. wytworu pracy i zdolności odbijania źródło jest środkiem

poznawczym, umożliwiającym naukowe odtworzenie rozwoju społeczeństwa we

wszystkich jego przejawach" (Gerard Labuda, współczesny uczony).

Źródłem, na którym może opierać się badanie historyczne, może być zatem każdy

przedmiot związany ze świadomą działalnością człowieka. Dotyczy to zarówno

przedmiotów materialnych codziennego użytku, jak np. narzędzia rolnicze lub

rzemieślnicze, czy gotowe wytwory, np. odzież, budynki, osady miejskie i

wiejskie, jak i zabytków pisanych, jak też wreszcie świadectwa przeszłości

istniejących w zbiorowej świadomości grup ludzkich. Można najogólniej powiedzieć,

że ze wszystkich stron otaczają nas źródła historyczne i że każdy przedmiot

będący dziełem rąk ludzkich, i każdy przejaw działalności umysłu, z jakim się

codziennie spotykamy, może stanowi przedmiot badania historycznego.

Pióro, którym piszę, jest świadectwem określonej techniki wytwarzającej

narzędzia pisarskie. Różni się ono od piór używanych w XIX wieku i samo z kolei

coraz bardziej wypierane jest przez długopis. Dalsze badania nad sposobami

pisania przy pomocy tych narzędzi mogą doprowadzić do bardzo interesujących

wniosków, wykraczających nawet poza ramy dziejów technik pisarskich, a mogących

dostarczyć informacji z zakresu szerzej rozumianej historii kultury materialnej.

Np. pojawienie się piór wiecznych i długopisów z tworzyw sztucznych jest dowodem

udoskonalenia metod chemii przemysłowej itd. Podobnie ustalenie rozmiarów

produkcji narzędzi do pisania w XX wieku pozwala w zestawieniu z liczbą ludności

na postawienie przypuszczenia, że umiejętność pisania stała się przynajmniej w

niektórych krajach powszechna.

Ogromna ilość źródeł stanowiących lub mogących stanowić przedmiot badania

historycznego zmusza do wprowadzenia w tym wielkim zbiorze rzeczy jakiegoś

porządku, czyli podziału, systematyki lub klasyfikacji źródeł historycznych.

Pierwsze podziały źródeł historycznych powstały równocześnie z pierwszymi

próbami określenia, czym jest właściwie źródło historyczne. Najczęściej

przyjęcie pewnej definicji źródła pociągało za sobą również pewien system

klasyfikacji źródeł, gdyż definicja określająca zakresy pojęciowe źródła mieści

w sobie i zasady podziału. Np. podział Droysena przedstawiał się w ten sposób,

że główne jego kryterium

stanowiła świadomość twórców źródeł. Wszystkie materiały historyczne nazwał

Droysen pozostałościami. Pojęcie to obejmowało zatem wszystkie możliwe źródła.

Pośród pozostałości wyróżnił on zabytki, czyli źródła powstałe z myślą o

służeniu bieżącym potrzebom ich twórców, jak np. dokumenty, inskrypcje, pomniki,

monety, wizerunki herbów - oraz źródła właściwe, czyli takie, które powstały z

zamiarem bądź to poznania przeszłości, bądź przekazania wiadomości o

teraźniejszości przyszłym pokoleniom, jak np. pieśni historyczne, sagi i mity,

listy, czasopisma i gazety, pamiętniki i diariusze, kroniki i utwory

dziejopisarskie. Jak stąd wynika, Droysen używał terminu źródło w znaczeniu

znacznie węższym, niż to czynimy dzisiaj.

Podział źródeł według Droysena można przedstawić graficznie w sposób następujący:

Zakres dwóch okręgów wewnętrznych jest coraz mniejszy w porównaniu z okręgami

zewętrznymi, a zarazem mieści się w nich.

(według W. Bessona)

Natomiast podział zaproponowany przez Ernsta Bernheima w jego podstawowym

podręczniku metody historycznej (Lehrbuch der historischen Methode, 1889) jest

podziałem dychotomicznym, czyli dwuczłonowym, o zakresach wzajemnie się

wykluczających. Według niego źródła dzielą się na pozostałości, czyli to, co

bezpośrednio pozostało po minionych wydarzeniach, i na tradycję, czyli to, co

przekazano nam w postaci przetworzonej przez świadomość ludzką jako wiadomości o

tych wydarzeniach. Do pozostałości zaliczał Bernheim język, instytucje społeczne,

polityczne i prawne, dokumenty, inskrypcje i pomniki, a do tradycji malarstwo

historyczne, legendy, anegdoty i dziejopisarstwo.

Ten podział źródeł można również przedstawić graficznie:

Cały okrąg składa się z dwóch półokręgów o zakresach wzajemnie się

wykluczających: co należy do jednego, nie może tym samym należeć do drugiego, a

więc źródło nie może być jednocześnie pozostałością i tradycją.

(według W. Bessona)

Podział ten trafił również do polskiej nauki historycznej. Znalazł on swe

odbicie przede wszystkim w podręczniku Marcelego Handelsmana: Historyka (I

wydanie w 1921, II wydanie w 1928 ?.). Handelsman dzieli tu wszystkie źródła na

bezpośrednie i pośrednie. Źródła bezpośrednie „zachowane ślady bezpośrednie

istnienia i działania człowieka w przeszłości" to bernheimowskie „pozostałości",

natomiast źródła pośrednie „tradycja występująca w postaci ustnej, obrazowej lub

pisanej" to „tradycja" u Bernheima.

Przyjmując ten podział, Handelsman zdawał sobie jednak sprawę z jego małej

przydatności w praktycznej pracy badawczej.

Są źródła historyczne, które dadzą się zaliczyć - w myśl przyjętych przez

Handelsmana kryteriów podziału - zarówno do źródeł pośrednich, jak i do

bezpośrednich. Np. tablica nagrobna Filipa Bounacorsi, zwanego Kallimachem, w

kościele dominikanów w Krakowie jest źródłem bezpośrednim, jako wyraz zwyczajów

epoki, w której takie tablice wybitniejszym osobom poświęcano i po prostu jako

nagrobek konkretnej osoby; jest także źródłem pośrednim, gdyż zawiera informacje

dotyczące osoby zmarłego umieszczone wyraźnie w celu ich utrwalania i

przekazania tym wszystkim, którzy kościół dominikanów będą odwiedzali.

Fakt, że mogą istnieć źródła dające się zaliczyć, w zależności od punktu

widzenia, do jednej lub dragiej grupy klasyfikacyjnej, skłoni! Handelsmana do

opowiedzenia się za prostszą i w gruncie rzeczy mechaniczną zasadą podziału; a

mianowicie według sposobu wykonania źródeł.

W myśl tej zasady dzielimy wszystkie źródła historyczne na źródła pisane i

źródła nie pisane. Bardzo prosty i jednoznaczny ten podział miał jednak

zasadniczą z teoretycznego punktu widzenia wadę, polegającą na tym, że

Handelsman za właściwe źródła historyczne uważał wyłącznie źródła pisane. One to

miały stanowić podstawową domenę pracy historyka, natomiast źródła nie pisane w

zasadzie powinni byli pozostawiać historycy innym dyscyplinom naukowym:

archeologii, antropologii, etnografii, etnologii itp. To ograniczenie możliwości

badawczych nauki historycznej nie mogło się długo utrzymać, bo trudno znaleźć

historyka, który by choć w pewnym stopniu nie opierał swych badań na źródłach

nie pisanych. Np. historycy polscy zajmujący się dziejami wczesnego

średniowiecza muszą uwzględniać wyniki badań archeologicznych, jakkolwiek

istotnie - sami badań archeologicznych nie prowadzą.

W roku 1957 Gerard Labuda podjął próbę przeprowadzenia z gruntu nowej

systematyki źródeł historycznych, za którą opowiada się również Benon Miśkiewicz

w swoim skrypcie Wstąp do badań historycznych (Poznań 1963). Próba ta ma za

zadanie dostosowanie klasyfikacji źródeł historycznych do monistycznego

rozumienia dziejów. Wprowadza on podział źródeł na następujące grupy:

1. Źródła ergotechniczne - odbijające bezpośrednio gospodarczą, a pośrednio

społeczną i psychiczną stronę życia ludzkiego. Należą tu „wszelkie zabytki

kultury materialnej, a także źródła demograficzne, tzn. wszelkie szczątki kostne

oraz źródła pisane odzwierciedlające przyrost i ubytek naturalny ludności".

2. Źródła socjotechniczne - odbijające bezpośrednio „wszelkie oddziaływanie

człowieka na człowieka na płaszczyźnie życia rodzinnego, politycznego,

narodowego i stosunków produkcji, pośrednio rejestrujące stronę fizyczną i

psychiczną życia ludzkiego".

3. Źródła psychotechniczne -są to „wszelkie pozostałości powstałe na gruncie

materializowania się świadomości, dla przekazania innym myśli

odzwierciedlających sprzeczności zachodzące w przyrodzie, środowisku społecznym

i własnym myśleniu. Odbijają one bezpośrednio udział świadomości w przetwarzaniu

materialnych i społecznych warunków bytu, pośrednio zaś fizyczną i społeczną

stronę życia ludzkiego".

Te trzy podstawowe grupy ulegają dalszym kolejnym podziałom, w zależności od

kryteriów dodatkowych, zgodnych jednak z kryterium naczelnym całego podziału,

którym jest zasada, że każde źródło posiada zdolność odbijania całego procesu

historycznego na konkretnym jego etapie rozwojowym - dzięki tej właściwości

źródeł w ogóle możliwe są badania historyczne.

Źródła informują nas jednak w sposób niejednakowy. Pewne kategorie źródeł lepiej

potrafią mówić o określonych aspektach, płaszczyznach, czy stronach procesu

historycznego, dominuje w nich zarazem w związku z tym określona forma, gorzej

natomiast informują o pozostałych aspektach tegoż procesu.

I ten podział można przedstawić w postaci graficznej: uczynił to zresztą sam

autor. Wykres ten powtarzamy w nieco uproszczonej formie:

FORMA DOMINUJĄCA TREŚĆ ŹRÓDŁA FORMA WSPÓŁDZIAŁAJĄCA

KATEGORIA DZIAŁ GRUPA

MATERIALNA ERGO-TECHN. DEMOGRAF. SPOŁECZNA 1 PSYCHICZNA

SPOŁECZNA SOCJO-TECHN. SOCJO-GRAF. INSTYTUCJON. FAMILIJNE ETNOGRAF.

URZĘDOWE MATERIALNA 1 PSYCHICZNA

PSYCHICZNA PSYCHO-TECHN. MATERIALNA 1 SPOŁECZNA

Poza obrębem powyższego podziału pozostają, według terminologii wprowadzonej

przez G. Labudę, źródła będące syntezą, a zatem tradycją, czyli to wszystko, co

w formie pamięci o minionych czasach przetrwało w żywych ludziach.

System proponowany przez G. Labudę nie jest jedyną próbą klasyfikacji źródeł

historycznych nawiązującą do materializmu historycznego.

Rosyjski historyk L.W. Czerepnin dzieli źródła historyczne w następujący sposób:

1. Źródła rzeczowe (w szczególności archeologiczne);

2. Źródła etnograficzne (przeżytki dawnych obyczajów, technik produkcyjnych

itp.);

3. Źródła lingwistyczne (zabytki językowe);

4. Źródła ustne (legendy, pieśni, przysłowia itp.);

5. Źródła pisane.

Czerepnin stoi przy tym na stanowisku, że zadaniem źródłoznawstwa jest badanie

źródeł pisanych, a więc - podobnie jak Handełsman - uważa źródła pisane za

podstawę badań historycznych, jakkolwiek nie wyraża tego wprost.

Inny jeszcze podział źródeł zastosowano w wydanej pod redakcją Tadeusza

Manteuffla Historii Polski (I wydanie w r. 1957) (przytaczamy przykładowo

klasyfikację źródeł okresu feudalizmu w Polsce). Wyróżnia się tu grupy źródeł w

zależności od tego, kto jest ich twórcą. Są to:

1. Źródła wytwarzane przez klasę panującą w związku z jej działalnością

gospodarczą;

2. Źródła wytwarzane przez mieszczan i miasta oraz przez ludność chłopską;

3. Źródła wytwarzane w związku z działalnością wewnętrzną państwa;

4. Źródła wytwarzane w związku z działalnością zewnętrzną państwa;

5. Źródła wytwarzane przez kościół;

6. Historiografia;

7. Literatura naukowa i pękną;

8. Źródła materialne.

Przyjęty tu podział wychodzi zatem od samego materiału źródłowego odnoszącego

się do konkretnego miejsca i czasu i rezygnuje - w odróżnieniu od wszystkich

poprzednich - ze swoistego uniwersalizmu tamtych.

Podział źródeł historycznych jest więc, jak widzimy, zagadnieniem dyskusyjnym.

Wydaje się, że - mimo wszystko - problem systematyki źródeł jest przede

wszystkim zagadnieniem praktycznym i że w związku z tym powinien on być

rozstrzygany z punktu widzenia jego użyteczności w badaniu przeszłości. Należy

pamiętać także o tym, że podział źródeł nie jest celem samym w sobie, lecz tylko

środkiem mającym skutecznie ułatwić rekonstrukcję procesu historycznego. Dlatego

spośród przytoczonych podziałów systemy Bernheima i Handelsmana (podział na

źródła bezpośrednie i pośrednie) oraz propozycja Labudy mają znaczenie głównie

teoretyczne, natomiast bardziej praktyczne wydają się podziały uwzględniające

łatwo uchwytną różnicę między źródłami pisanymi i nie pisanymi, gdyż, jakkolwiek

historycy bardzo często korzystają z informacji zawartych w źródłach nie

pisanych, to jednak wydobywaniem tych informacji najczęściej nie zajmują się

sami, lecz pozostawiają to reprezentantom takich dyscyplin naukowych, jak

archeologia (nauka badająca dzieje społeczeństw pierwotnych na podstawie

wykopalisk), antropologia (nauka badająca pochodzenie człowieka oraz jego

stanowisko pośród istot żywych), językoznawstwo (nauka badająca istotę, budowę i

rozwój języka), etnografia (nauka badająca kulturę społeczeństw pierwotnych oraz

kulturę ludową wiejską i miejską), socjologia (nauka budująca procesy i zjawiska

społeczne oraz prawa rządzące instytucjami społecznymi i społeczną działalnością

człowieka). Systemy Czerepnina i Kościałkowskiego uwydatniające różnice między

źródłami pisanymi i wszelkimi

innymi oraz podkreślające fakt, że historyk opiera swoje poznanie przeszłości

przede wszystkim na źródłach pisanych, są zatem - z praktycznego punktu widzenia

- lepsze od bardziej poprawnych logicznie, ale nie zawsze praktycznych

systematyk proponowanych przez innych autorów.

Podział źródeł pisanych

Źródła pisane stanowią zbiór bardzo różnorodny i dlatego konieczne jest

wprowadzenie wewnątrz tej grupy dalszego, bardziej szczegółowego podziału.

I tutaj, podobnie jak poprzednio, kryterium podziału, czyli zasada, w oparciu o

którą podział taki winien zostać przeprowadzony, powinna być dobrana pod kątem

widzenia jego praktycznej użyteczności w dalszej pracy badawczej. Z tego punktu

widzenia najbardziej przydatny wydaje się podział źródeł pisanych na:

- źródła opisowe (narracyjne, opowiadające). Należą tu dzieła historiografi-

czne, biografie, hagiografie (żywoty świętych), pamiętniki, wspomnienia, relacje

oraz cała twórczość publicystyczna (czasopisma, gazety, dzienniki, ulotki,

materiały propagandowe itp.). Zaliczyć tu również należy korespondencję prywatną.

- źródła dokumentowe i aktowe, obejmujące zarówno wszelkiego rodzaju dokumenty

jak i zbiory akt powstałe w wyniku działalności urzędów i instytucji państwowych

i społecznych (łącznie z instytucjami religijnymi); mogą również istnieć akta

pochodzenia prywatnego, np. będące wynikiem działalności gospodarczej

poszczególnych osób lub grup ludzkich. Należą tu zatem np. akta władz

administracyjnych, skarbowe, sądowe, wojskowe, szkolne, kościelne, akta zrzeszeń

i organizacji itd.

Podział źródeł pisanych na opisowe i aktowe ma dwie zasadnicze zalety: ułatwia

on pracę heurystyczną, czyli odnajdywanie materiału źródłowego, jak również

przydatny jest przy krytyce źródeł.

Wszelkie źródła nie wydane drukiem, czyli rękopisy (zaliczamy tu również

nowożytne maszynopisy) przechowywane są w archiwach lub bibliotekach. Według

powszechnie przyjętego zwyczaju rękopisy typu opisowego są przechowywane w

bibliotekach, natomiast materiał aktowy - w archiwach. Od zasady tej zdarzają

się niekiedy wyjątki, ale generalnie biorąc, stosowana jest ona na całym świecie,

stanowiąc duże ułatwienie w pracy uczonych oraz bibliotekarzy i archiwistów.

Znaczenie przytoczonego wyżej podziału źródeł pisanych dla celów krytyki

historycznej polega na tym, że - znów traktując rzecz generalnie - źródło

opisowe uchodzi, najczęściej słusznie, za mniej wartościowy materiał, na

podstawie którego

można ustalić fakty historyczne i odtwarzać przebieg procesu historycznego, niż

źródło aktowe. Wynika to stąd, że źródło opisowe jest zazwyczaj dziełem jednej

osoby, a nawet w wypadku, gdy współtwórcami jest większa liczba ludzi (np.

redakcja gazety), są to zazwyczaj ludzie o zbieżnych poglądach i interesach. Na

skutek tego źródło opisowe obciążone jest swoistym subiektywizmem, który wpływa

na sposób przedstawienia zawartych w takim źródle informacji. Informacje te

przedstawiane są czasem w sposób tendencyjny, a więc zniekształcony, odbiegający

od rzeczywistego przebiegu wydarzeń. Ponieważ punktem wyjścia pracy historyka

rekonstruującego proces historyczny musi być ustalenie jednostkowych faktów,

przeto musi on sobie zdawać sprawę z możliwego kierunku zniekształceń prawdy w

badanym przezeń źródle. Zaliczenie źródła do kategorii opisów ułatwia wykrycie

występujących w nim tendencji. Będzie o tym mowa obszerniej w rozdziale

poświęconym krytyce źródeł historycznych.

Materiał aktowy - zwłaszcza wtedy, gdy mamy do czynienia nie z pojedynczymi

dokumentami, lecz z całymi zespołami akt, będącymi odbiciem ciągłej i

długotrwałej działalności różnych instytucji - jest, na ogół bardziej wiarygodny

i obiektywny. Wynika to co najmniej z dwóch przyczyn: 1) akta sporządzane są nie

w celu kształtowania wyobrażeń i poglądów czytelnika, jak to ma miejsce w

wypadku źródeł opisowych, lecz bądź dla zarejestrowania pewnego stanu

faktycznego, bądź też dla wprowadzenia w nim zmian. W obu tych wypadkach krąg

potencjalnych czytelników aktu ogranicza się do niewielkiej liczby osób

bezpośrednio zainteresowanych i na ogół zorientowanych w przedmiocie, którego

akt dotyczy; cel powstania aktu jest czysto praktyczny, użytkowy i związany z

codzienną działalnością zarówno osoby lub instytucji, która go wydała, jak też

osoby lub instytucji, dla której jest przeznaczony; 2) w powstaniu aktu (akt

sprawy) biorą udział co najmniej dwie strony. Obie kontrolują się nawzajem,

przez co zmniejsza się możliwość zniekształcenia stanu faktycznego.

Przykład źródła aktowego:

Książę nadający klasztorowi wieś określa w dokumencie granice terytorialne

nadania i inne uprawnienia przysługujące klasztorowi np. prawo połowu ryb,

dbając o to, by nie były większe, niż je pierwotnie przeznaczył; odbiorca

dokumentu

- w naszym wypadku obdarowywany klasztor - pilnuje, by w dokumencie nadawczym

znalazł się pełny opis darowizny, którą mu obiecano.

Przykłady źródeł opisowych:

Polityk piszący u schyłku życia pamiętniki, w których opisuje swą działalność

jako męża stanu, będzie w sposób mniej lub bardziej świadomy starał się

przedstawić swoją osobę w korzystnym świetle, co może prowadzić do odbiegania od

prawdy.

Redaktor gazety może pominąć pewne wiadomości, inne wyeksponować przez

wydrukowanie na pierwszej stronie, większą czcionką itd. Może też zredagować je

w sposób obliczony na budzenie sympatii lub niechęci czytelnika.

Nawet w wypadku, gdy interes jednostkowy lub grupowy wytwórcy akt każe mu

zniekształcić prawdę, zazwyczaj zapoznanie się z całym zespołem akt pozwoli na

odtworzenie przebiegu wypadków w sposób bardziej pewny, niż można by to uczynić

na podstawie samych tylko źródeł opisowych. Np. w wypadku policyjnego śledzenia

działaczy politycznych, które doprowadziło do ich aresztowania i skazania -

możemy na podstawie akt śledztwa i procesu odtworzyć m.in. poglądy społeczne

oskarżonych oraz ich działalność przed aresztowaniem - mimo że w powstaniu tych

akt udział ich był tylko bierny, zaś formalni twórcy owych źródeł reprezentowali

stanowisko przeciwstawne.

Akta sądów referendarskich Polski przedrozbiorowej pozwalają na uzyskanie

orientacji w sytuacji chłopów pańszczyźnianych. Wyższy w zasadzie stopień

wiarygodności źródeł aktowych, powodujących, że historycy, zwłaszcza nowożytni,

korzystają przede wszystkim z tego rodzaju źródeł, nie powinien jednak prowadzić

u początkującego adepta nauki historycznej do powstania poglądu o całkowitym

braku wartości i nieprzydatności źródeł opisowych w badaniach historycznych.

Źródła te mają bowiem nad materiałem aktowym jedną zasadniczą przewagę:

opowiadają o przebiegu wydarzeń w sposób ciągły, wiążąc poszczególne wypadki w

większe całości i pokazujące zachodzące między nimi w opinii autora związki.

Nawet jeśli opinia ta jest błędna lub wybitnie subiektywna, to wykrycie kierunku

tendencji prowadzącego do zniekształcenia prawdy umożliwia często historykowi

ustalenie rzeczywistych związków pomiędzy relacjonowanymi faktami.

Opis bitwy pod Grunwaldem podany przez Jana Długosza w jego Annales jest opisem

subiektywnym i jednostronnym, a ponadto nie wyszedł spod pióra naocznego świadka

bitwy, gdyż Długosz urodził się w pięć lat po niej; mimo to stanowi jedno z

podstawowych źródeł poznania przebiegu tzw. wielkiej wojny z zakonem krzyżac-

kim, o której wiedzielibyśmy bardzo mało, gdyby zachował się np. tylko tekst

kończącego ją traktatu pokojowego w Toruniu w 1411 roku.

Dlatego obowiązkiem historyka jest uwzględnienie w badaniu wszelkich rodzajów

źródeł, możliwie różnorodnych, gdyż dopiero wtedy uzyskać można pełne

zrozumienie związków zachodzących pomiędzy jednostkowymi faktami i na tej

podstawie wiązać je w większe całości. Historyków zajmujących się dziejami

starożytności i średniowiecza oraz wcześniejszych okresów dziejów nowożytnych w

historii Polski mniej więcej do końca XVIII wieku obowiązuje nawet wykorzystanie

wszystkich źródeł mogących zawierać wiadomości odnoszące się do badanego

zagadnienia, ponieważ źródeł tych zachowało się stosunkowo niewiele i

przebadanie ich w całości jest w zakresie węższej specjalizacji - możliwe dla

badacza.

Podział źródeł na opisowe i aktowe jest tylko wstępnym rozróżnieniem,

ułatwiającym, jak to już zaznaczono, zarówno pracę heurystyczną, jak i

przeprowadzenie krytyki źródeł. Pośród opisów i aktów można wyodrębnić szereg

dalszych grap źródeł, różniących się między sobą zarówno sposobem przedstawiania

zawartych w nich informacji, jak i stopniem wiarygodności.

Pośród źródeł opisowych wyróżniamy: 1. Źródła historiograficzne - są to dzieła

historyczne z minionych epok, odzwierciedlające ówczesny stan wiedzy

historycznej i przedstawiające wypadki najczęściej w formie ciągłego opisu, a

nierzadko starające się uchwycić - w postaci odpowiadającej sposobowi myślenia

historycznego w danej epoce- związki między faktami oraz przyczyny powodujące,

że dzieje miały taki, a nie inny przebieg. Należą tu więc wszelkiego rodzaju

roczniki i kroniki, dzieła biograficzne i hagiograficzne oraz dzieła historyczne

z okresu przednaukowego w historii.

Można tu dodać, że również dzieła naukowe z zakresu historii mogą być w pewnych

przypadkach traktowane jako źródło - szukamy w nim jednak wówczas nie wiadomości

o wypadkach, jakim jest poświęcone, lecz traktujemy je jako źródło mówiące o

poglądach naukowych, filozoficznych i społecznych jego autora.

Rocznikami nazywamy występujące w starożytności i średniowieczu zapiski o

ważniejszych wydarzeniach: roczniki średniowieczne prowadzone były na marginesie

tablic paschalnych (wykazów ruchomych świąt kościelnych). Od dawna przyjęty był

w nauce pogląd, że najstarsze roczniki polskie powstały w klasztorach (np.

Rocznik świętokrzyski dawny, pochodzący z pierwszej połowy XII wieku, ale

zawierający zapiski z X wieku przeniesione tam z roczników starszych oraz

Rocznik

kapitulny krakowski z drugiej polowy XIII wieku. Najnowsze badania nad

pochodzeniem tych źródeł wykazały, że powstały one nie tylko w klasztorach, lecz

i na dworze książęcym i arcybiskupim czy biskupim.

Dzieła hagiograficzne (zaliczamy tu żywoty świętych vitae, opisy męczeństw czyli

tzw. pasje - passiones, opisy cudów - miracula) są w Polsce kolejnym etapem

rozwojowym twórczości dziejopisarskiej. Najstarsze żywoty św. Wojciecha powstały

najprawdopodobniej poza Polską i dopiero żywoty św. Stanisława z XIII wieku są

tworami rodzimymi. Znaczniejsza liczba żywotów powstała w XIV wieku.

Biografie osób świeckich są znacznie późniejsze i rzadsze (biografia Piotra

Włostowica - druga połowa XII wieku) datują się bowiem u nas właściwie dopiero

od schyłku XV wieku.

Kroniki są najwyższą formą twórczości dziejopisarskiej średniowiecza. Zawierają

one zwarty, ciągły opis wydarzeń, związanych najczęściej z osobą panującego lub

szeregu panujących. Najważniejsze kroniki polskie to kronika anonimowego autora,

tzw. Galla z początku XII wieku, kronika mistrza Wincentego (Kadłubka) z

pierwszej połowy XIII wieku, kroniki śląskie z XIV wieku, tzw. kronika polsko-

śląska i kronika książąt polskich, kroniki: wielkopolska i Janka z Czarnkowa,

również z XIV wieku. Dzieło Długosza nazwane przez autora skromnie, „rocznikami",

powstałe w drugiej połowie XV wieku, jest ostatnią wielką kroniką średniowieczną

w Polsce.

Dzieła historyczne z XVI-XVII wieku mają bardzo różnorodny charakter, autorzy

ich niejednokrotnie znają wiele źródeł dawniejszych, głównie historiografi-

cznych i próbują godzić ze sobą zawarte w nich sprzeczne wiadomości, dzieje się

to jednak w sposób mało krytyczny. Ich wartość źródłowa jest stosunkowo niska,

tym bardziej, że pochodzą one z czasów, z których zachowało się stosunkowo sporo

materiału aktowego.

2. Źródła pamiętnikarskie - są spisywanymi wspomnieniami o własnym życiu i

działalności. Ten rodzaj twórczości, aczkolwiek sporadycznie uprawiany już

dawniej (Commentarii de bello Gauico i De bello dviii Juliusza Cezara są w

gruncie rzeczy też rodzajem pamiętnika), rozwinął się na szerszą skalę w XVIII

wieku i od tego czasu jest dość powszechnie uprawiany. Dla historyka

interesujące są nie tylko pamiętniki polityków i mężów stanu, zawierające

nierzadko przekręcenia i przeinaczenia, lecz również pamiętniki osób prywatnych,

podające cenne szczegóły dla historii kultury i obyczajowości.

3. Źródła publicystyczne - bardzo liczne w naszych czasach. Początki

publicystyki uprawianej w postaci krótkich tekstów, przepisywanych i

rozpowszechnianych jako odwołanie się do poparcia społecznego znane były

sporadycznie i w średniowieczu (np. w czasie sporu cesarstwa z papiestwem o

inwestyturę w XI wieku). Publicystyka rozwinęła się po wynalezieniu druku, w

Europie szczególnie w okresie Reformacji. Z chwilą powstania periodycznie

wydawanych gazet i czasopism (La Gazette w Paryżu w 1631 roku) publicystyka

skoncentrowała się w nich; silnie uwydatniło się to w XVIII wieku, kiedy pisma

periodyczne zaczęły uzyskiwać wpływ na bieżącą politykę przez kształtowanie

opinii publicznej. Dalszy postęp techniczny, ulepszenie środków przekazywania

informacji, które zaczęło się w XIX wieku (komunikacja kolejowa, telegraf, potem

telefon, radio i telewizja) spowodowały ogromny rozwój prasy i wzrost jej

znaczenia. Poszczególne ugrupowania społeczne i stronnictwa polityczne dążą do

posiadania własnych organów prasowych, jednocześnie zaś prasa staje się

elementem działalności gospodarczej, przynoszącej dochody; wszystkie te czynniki

wpływają na treść publikowanych materiałów i wymagają od historyka dużej

ostrożności przy korzystaniu z prasy jako ze źródła.

4. Korespondencja urzędowa należy do materiału aktowego, natomiast

korespondencja prywatna i półprywatna zawiera relacje o wydarzeniach i dlatego

wypadnie ją zaliczyć do źródeł opisowych. Wartość korespondencji prywatnej jest

bardzo różna od szeregu czynników, m.in.. od tego, czy zachowała się w całości

(listy otrzymane i wysłane), od wzajemnego stosunku korespondujących osób i

dlatego nie można tu wydać generalnego sądu o przydatności tego rodzaju źródeł w

badaniach historycznych.

Źródła aktowe dzielimy, jak to już uprzednio zaznaczyliśmy, na dokumenty, będące

jednostkami w pewnym stopniu samodzielnymi, oraz akta właściwe, stanowiące

zespoły i różnej wielkości jednostki, z reguły zawierające większą ilość

pojedynczych akt. Niezależnie od tego podziału oraz od podziału wynikającego z

proweniencji, czyli pochodzenia akt (np. akta komisji rządowych Królestwa

Polskiego, akta Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, akta departamentu szkół

wyższych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), można tu

wprowadzić podziały formalne, biorące za kryterium wygląd zewnętrzny aktu i

sposób ich łączenia w jednostki. Podziały te dla historyka posiadają mniejsze

znaczenie, ważniejsze są natomiast dla archiwisty zajmującego się porządkowaniem

materiału aktowego (por. uwagi na ten temat w rozdziale o archiwach).

BIBLIOTEKI

Biblioteki - obok archiwów, a w mniejszym stopniu także muzeów - stanowią bardzo

często warsztat pracy historyka. W bibliotecie znajduje różne potrzebne mu do

pracy materiały, począwszy od literatury i czasopism naukowych, poprzez

drukowane wydawnictwa źródeł, aż do źródeł rękopiśmiennych.

Biblioteką bywa potocznie nazywany każdy większy zbiór książek. Jest to jednak

niesłuszne, gdyż nawet posiadacze kilku tysięcy książek mogą mówić tylko o swoim

księgozbiorze, a bardzo rzadko o bibliotece. Księgozbiór musi spełnić pewne

warunki, aby stać się biblioteką. Przede wszystkim powinien zostać uporządkowany,

tzn. po prostu ustawiony według jakiegoś jednolitego systemu, a następnie

zinwentaryzowany i skatalogowany. Uporządkowany księgozbiór może być

udostępniony czytelnikom i dopiero wtedy można go nazwać biblioteką. Oczywiście,

udostępnienie księgozbioru czytelnikom musi - podobnie jak porządkowanie -

odbywać się według jakichś ustalonych zasad, które obowiązują zarówno

bibliotekarzy, jak i czytelników.

Nie każda biblioteka posiada odpowiednie warunki do tego, by mógł z niej z

pożytkiem korzystać historyk. Badania historyczne zazwyczaj opierają się na

zbiorach bibliotek naukowych, a tylko w wyjątkowych wypadkach - na zbiorach

bibliotek oświatowych lub powszechnych.

W Polsce istnieje rozbudowana sieć publicznych bibliotek powszechnych,

dostosowana do podziału administracyjnego kraju. Są to biblioteki oświatowe,

gromadzące i udostępniające przede wszystkim literaturę piękną i wydawnictwa

popularnonaukowe, a więc nie nadające się do uprawiania w nich badań naukowych.

Ponadto istniejąbiblioteki szkół, urzędów i instytucji państwowych oraz

społecznych, które również tylko wyj ątkowo mogą stać się przedmiotem

zainteresowania historyka.

Materiały, zarówno drukowane jak i rękopiśmienne, stanowiące przedmiot badań lub

pomoc w badaniach historycznych, znajdują się w naszym kraju, podobnie jak i w

innych krajach, w stosunkowo niewielu bibliotekach naukowych. Biblioteki te

najczęściej są powiązane organizacyjnie bądź ze szkołami wyższymi, bądź też z

instytucjami naukowo-badawczymi. Jedyną biblioteką naukową w Polsce będącą

całkowicie samodzielną jednostką organizacyjną, jest Biblioteka Narodowa w

Warszawie (zob. niżej).

Zarys dziejów bibliotek

Najstarszymi bibliotekami były babilońskie zbiory tabliczek glinianych,

zapisanych pismem klinowym, jak np. biblioteka Assurbanipala w Niniwie, licząca

około 10 tysięcy skatalogowanych dzieł (VII w. p.n.e.). Do najważniejszych

bibliotek starożytności greckiej należała biblioteka aleksandryjska. Założona w

III w. p.n.e. przez Ptolemeusza II Filadelfosa, gromadziła niemal całe

piśmiennictwo greckie, a ponadto etiopskie, hebrajskie, indyjskie i perskie

licząc według różnych źródeł od 400 do 700 tysięcy zwojów rękopisów. Katalog tej

biblioteki, ułożony przez poetę Kallimacha z Kyreny (305-240 p.n.e.), tzw. p i n

? e s , liczył 120 ksiąg i stanowił podstawę historii literatury greckiej. Inna

ważna biblioteka grecka znajdowała się w Pergamonie. Wraz z przyjęciem się w

Rzymie kultury greckiej powstały i tu biblioteki: w 39 r. p.n.e. Asinius Pollio,

polityk i pisarz rzymski, stronnik Juliusza Cezara, założył pierwszą rzymską

bibliotekę publiczną. WIV wieku istniało już w Rzymie 28 takich bibliotek.

Biblioteki starożytne najczęściej były połączone ze świątyniami: znamy

rozplanowanie bibliotek w Pergamonie i w Efezie; istniał już w nich podział na

magazyny i czytelnie, zarzucony następnie w europejskim średniowieczu, gdy

książki z formy zwoju przeobraziły się w formę kodeksu czyli książki składającej

się ze zszytych razem kart - jak i nasze współczesne książki, powstały pierwsze

biblioteki związane z kościołem chrześcijańskim - w Cezarei, Edessie i

Konstantynopolu. W okresie wczesnego średniowiecza klasztory były jedynymi

miejscami, gdzie przechowywano literaturę. Kassiodor, uczony rzymski (490-580),

założył w swoich dobrach w Kalabrii klasztor Vivarium; dla jego zakonników

powstała tam biblioteka, mająca przez gromadzenie dzieł pisarzy antycznych

doprowadzić do pogłębionych studiów nad Biblią. Później powstaje w Europie

szereg bibliotek klasztornych o podobnym charakterze. Najważniejsze spośród nich,

to Monte Cassino (klasztor powstał ok. 529 ?., biblioteka liczy dziś m.in. 80

tysięcy tomów), Korbeja (zał. 662), Cluny (zał. 910) i inne. W okresie

powstawania uniwersytetów powstawały również związane z nimi biblioteki

(Salamanka 1243, Paryż 1257, Oksford 1163-1249, Praga 1348, Kraków 1364-1400).

Biblioteki średniowieczne były niewielkie, rzadko przekraczały liczbę tysiąca

tomów rękopiśmiennych, toteż zwykle zajmowały 1-2 sale, służące jednocześnie

jako czytelnie i magazyny. Istniały jednak katalogi i odbywało się wypożyczanie.

Wynalazek druku oraz okres Odrodzenia i Reformacji przyniosły znaczny rozwój

bibliotek. Cosimo de Medici założył w roku 1441 bibliotekę publiczną we

Florencji. W tym okresie powstają w Italii i inne głośne biblioteki, np.

Laurentiana we Florencji, Marciana w Wenecji i biblioteka watykańska w Rzymie.

Na terenie objętym prądami reformacyjnymi w Niemczech liczne biblioteki

klasztorne przekształcono na biblioteki miejskie, do których dostęp był

łatwiejszy. Panujący również zakładają biblioteki przeznaczone do użytku

uczonych: w ten sposób powstają zaczątki późniejszych bibliotek narodowych, nie

mają one jednak jeszcze całkowicie charakteru bibliotek publicznych, tzn.

ogólnie dostępnych, a korzystanie z nich wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia.

Pierwszą publiczną biblioteką naukową była założona w Anglii w 1602 roku ? o d 1

e i a n a (Bodleian Library - od nazwiska Tomasza Bodleya, jej twórcy) w

Oksfordzie, która w 1610 roku zaczęła otrzymywać egzemplarze obowiązkowe

wydawanych w Anglii książek. We Francji zasadę dostarczania bezpłatnych

egzemplarzy drukowanych w kraju książek do biblioteki królewskiej wprowadzono

już w 1536 roku.

Zmienia się wygląd zewnętrzny bibliotek, w czytelniach zamiast wysokich pulpitów

średniowiecznych, przy których trzeba było stać pojawiają się stoły; powstają

też oddzielnie od sal przeznaczonych dla czytelników pomieszczenia przeznaczone

wyłącznie do przechowywania książek - magazyny biblioteczne.

W XVIII wieku w okresie Oświecenia powstają pierwsze próby opartej na zasadach

naukowych wewnętrznej organizacji bibliotek, jak np. w f. 1737 w bibliotece

uniwersyteckiej w Getyndze. Na przełomie XVIII i XIX wieku, w wyniku rewolucji

francuskiej i przemian, jakie nastąpiły w okresie wojen napoleońskich, większość

dawnych bibliotek klasztornych i kościelnych przeszła na własność państwa i

uległa reorganizacji. Typ nowoczesnych bibliotek naukowych wytworzył się i

przyjął w większości krajów świata w drugiej połowie XIX wieku.

Największe biblioteki naukowe świata

1. Biblioteka narodowa w Paryżu (Bibliotheąue nationale de France).

Adres: Bibliotheąue nationale de France - Tolbiac Quai Francois Mauriac 75 706

Paris cedex 13. Tel: +33 1 53 79 53 79

Bibliotheque nationale de France - Richelieu 58 rue de Richelieu 75 002 Paris.

Standard. Tel: + 33 1 47 03 81 26. Fax: + 33 1 42 96 85 47

Zaczątkiem jej stał się księgozbiór króla Ludwika XI (1461-1483) oraz zbiory

zamku Fontainebleau: następnie Franciszek I w roku 1534 włączył zbiory zamku

Blois. Karol IX (1560-1574) przeniósł bibliotekę do Paryża; publiczną stała się

w roku 1734. Po rewolucji otrzymała w roku 1792 swą obecną nazwę, po czym

włączone zostały do niej księgozbiory kościelne oraz arystokracji, która

wyemigrowała.

Zbiory: ponad 10 000 000 woluminów i jednostek, a w tym: 530 000 manuskryptów,

155 000 starodruków, 890 000 map i planów, ogromne zbiory nut i muzykaliów oraz

dokumentów utrwalonych na technicznych środkach przekazu. Inne informacje w

internecie: http://www.bl.uk gabriel/fr/countries/france. html

2. Biblioteka Brytyjska (The British Library - BL)

Adres: The British Library, 96 Euston Road, London, NW 1, 2DB, Great Britain Tel.

Centr.: + 44 171 412 7000

BL rozpoczęła działalność 1 lipca 1973 r. - powstała z istniejącej od 1753 r.

Biblioteki Muzeum Brytyjskiego (Library of the British Museum) i innych

księgozbiorów.

Zbiory w 1994 r. liczyły około 51 000 000 woluminów i jednostek, w tym 11 757

000 książek i czasopism, bogate zbiory starodruków, rękopisów, kartograficzne,

filatelistyczne, a także mikrofilmów, dyskietek i innych środków przekazu.

Internet: http: www.bl.uk gabriel de countries united-kongdom.html

3. Biblioteka Akademii Nauk, Sankt Petersburg 19-9034, ul. Birzewaja linija 1,

Tel: 218 35 92, Fax:218 74 36-

Zbiory: około 20 milionów woluminów i jednostek.

4. Russijskaja nacjonalnaja biblioteka, Sankt Petersburg 19-1069, ul. Sadowaja

18, Tel. 310 98 50. Fax. 310 6148.

Najstarsza publiczna biblioteka w Rosji. Założona w 1795 r. z przywiezionych z

Warszawy zbiorów Biblioteki Załuskich i udostępniona w 1814 r. jako Cesarska

Biblioteka Publiczna. Od roku 1810 otrzymuje egzemplarz obowiązkowy. W 1932 r.

otrzymała nazwę im. Michaiła J. Sałtykowa-Szczedryna. Zbiory ponad 32 miliony

woluminów i jednostek.

5. Rosyjska Biblioteka Państwowa (Rossijskaja gosudarstwennaja biblioteka -RGB),

Rosyjska Federacyjna Republika, 101 000 Moskwa, ul. Wosdwizhenka 3/5, Tel.

Centrala + 7-095-2023565, Fax Centrala + 7-095-2002255. Otwarta jako biblioteka

państwowa w dniu 1 lipca 1862 r. razem z Muzeum ks. Mikołaja Rumiancewa.

Zbiory: 41 milionów 700 tysięcy woluminów i jednostek. Internet:

http://www.bl.uk/gabriel/de/countries russia sl. html

6. Biblioteka Watykańska w Rzymie (Biblioteca Apostolica Vaticana - BAV),

Centralny Adres, Cortile del Belvedere 000 120 Citta del Vaticano, Tel. Centr.:

+ 39 6 6988 5051, Fax Centr.: + 39 6 6988 47-95, Telex Centr.: 2024 Dirigental

VA. Założona w V lub VI wieku. Obecny charakter nadał jej papież Mikołaj V

(1447-1455), pierwszy „papież renesansowy".

Zbiory: ponad 2 miliony woluminów i jednostek, w tym liczne kolekcje rękopisów,

m.in. odpisy i kopie autorów starożytnych, Pisma św. itp. Internet:

http://www.bl,/uk/gabriel/en/countries/vatican. html

7. Narodowa Biblioteka Czeskiej Republiki (Narodni knihovna Ceske republiki -NK).

Adres: Klementinum 190 CZ 110 01 Praha 1 Tel. Centr.: + 420 2 24229500, Fax

Centr.: + 420 2 24227796. Założona w roku 1348 przez Karola IV. W ciągu wieków

włączono do niej kilka innych dużych księgozbiorów, m.in. jezuickiego Kolegium

Clementianum (zał. 1566 ?.). Od 1807 r. posiada egzemplarz obowiązkowy. W 1918 r.

została uznana za Bibliotekę Uniwersytecką i Narodową. Zbiory ponad 2 miliony

woluminów i jednostek, m.in. kolekcje rękopisów i książek do historii i języków

ludów słowiańskich, a zwłaszcza Rosjan, Ukraińców i Białorusinów.

Internet: http://www.bl.uk/gabriel/en/countries/czech. html

8. Biblioteka Niemiecka we Frankfurcie n. Menem i w Lipsku (Die Deutsche

Bibliothek Frankfurt am Main - Leipzig - DBL).

Adresy: Adickesallee 1 D-60322 Frankfurt am Main, Deutscher Platz 1 D-04103

Leipzig. Tel. Centr: DBF + 49-69-1525-0, DBL + 49-341-2271-0. Fa Centr.: DBF

+49-69-1525-1010, DBL + 49-341 -2271 -444. Założone: Frankfurt n. Menem w 1947,

w 1970 r. wcielono do niej Niemieckie Archiwum Muzyczne z Berlina. Lipsk-w 1912

r. przez związek księgarzy niemieckich jako biblioteka narodowa, od 1913 r.

gromadzi całość piśmiennictwa w języku niemieckim.

Zbiory: Frankfurt n. Menem w 1997 r. około 7 000 000 wol. i jedn. Lipsk: około 9

milionów woluminów i jednostek, w tym kilka specjalnych kolekcji jak: Anne-

Frank-

Shoah-Bibłioteka.

Internet://http: www.bl.uk/gabriel/de/countries/germany.html

9. Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w Waszyngtonie

(Library of Congres). Adres: 101 Independence Ave. S.E. Washington, D.C. 20540

(202) 707-5000.

Założona w roku 1800 początkowo jako podręczna biblioteka parlamentu

amerykańskiego, stała się następnie publiczną biblioteką narodową. Zbiory: stan

z 1998 ?.: 26 000 0000 woluminów książek i czasopism (w tym liczne kolekcje

rękopisów i starodruków przywiezionych z Azji i Europy), 4 miliony 350 tysięcy

jednostek map i zbiorów kartograficznych, 3 800 000 mikrofilmów, 2 220 000

jednostek taśm i innych materiałów audiowizualnych i dźwiękowych. Internet:

http://lcweb.loc.gov./homepage/lchp,html

? ?? S|C

Informacje o większych bibliotekach w Europie i na świecie można znaleźć w: The

World of Learning 1999, London, England 1998, s. 2080

World Guide to Librar'es. 13 th edidion, K.G. Saur, Munchen 1998, s. 1187 -ten

informator znajduje się też w internecie.

Internet - programy: Gabriel Gateway to Europę's National

Libraries http://www.bl.uk/gabriel/

Bibliotheca universalis a G-7 global information society pilot

project http://www.bl.uk./gabriel/bibliotheca-universalis/index.htm

Biblioteki naukowe w Polsce zawierające zbiory historyczne

Biblioteka Narodowa (Centralna Biblioteka Państwowa) w Warszawie, al.

Niepodległości 213. Założona w roku 1919, udostępniona czytelnikom w roku 1928.

Podstawę zbiorów stanowiły księgozbiory wywiezione przez Rosję w okresie zaborów,

zwrócone przez ZSRR, w tym zbiory dawnej biblioteki Załuskich (które w

Petersburgu dały początek tamtejszej Cesarskiej Bibliotece Publicznej w roku

1795), biblioteki Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawskiego

Towarzystwa Przyjaciół Nauk; weszły tu również zbiory utworzone przez Polaków na

emigracji, jak np. Biblioteka Raperswilska. Biblioteka Narodowa od początku

swego istnienia otrzymuje egzemplarz obowiązkowy. Poważne straty poniosła

Biblioteka w czasie II wojny światowej (powstanie warszawskie): spalone zostały

zbiory rapers-wilskie, rękopisy i starodruki. W okresie powojennym nastąpiła

odbudowa zbiorów. Kierunek kompletowania zbiorów: rękopisy, druki, materiały

kartograficzne, muzyczne, ikonograficzne, płyty i taśmy w dwóch podstawowych

grupach: dokumenty polskie powstałe na terenie Polski bez względu na ich język

oraz dokumenty w języku polskim, autorów polskich, treścią dotyczące Polski i

Polaków, przeznaczone dla Polaków powstałe poza granicami Polski; dokumenty

zagraniczne - publikacje informacyjne o uniwersalnym lub wielodziedzinowym

profilu tematycznym oraz naukowe z zakresu nauk humanistycznym i społecznych,

nauki o książce i informacji, literatura piękna (wydania klasyków literatury

światowej i pisarzy współczesnych); mikroformy obejmujące poza dokumentami z

własnych zbiorów najcenniejsze dokumenty znajdujące się w bibliotekach polskich.

W ramach Biblioteki Narodowej działają m.in. Instytut Bibliograficzny, Instytut

Książki i Czytelnictwa, Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw, stacja

mikrofilmowa i inne jednostki. Zbiory specjalne znajdują się w budynku przy PI.

Krasińskich 3/5.

Biblioteki Polskiej Akademii Nauk

1. Biblioteka PAN w Warszawie, Pałac Kultury i Nauki, VI p. Założona w 1951 r.

Kierunek kompletowania zbiorów: naukoznawstwo, technoznastwo z historią nauki i

technoznawstwa, prognozologia, prakseologia, nauka organizacji i zarządzania,

bibliotekoznawstwo i informacja naukowa, wydawnictwa informacyjne (ekcyklope-die,

słowniki, bibliografie, informatory).

2. Biblioteka Instytutu Historii PAN w Warszawie, Rynek Starego Miasta 29/31

założona w 1951 r. Gromadzi krajową i zagraniczną literaturę naukową oraz

czasopisma historyczne.

3. Biblioteka Instytutu Badań Literackich PAN w Warszawie, ul. Nowy Świat 72.

Gromadzi: naukę o literaturze, o naukach pomocniczych historii literatury,

literaturę

polską i obcą w przekładach, oryginalne wydania klasyków światowych,

językoznawstwo, filozofię, historię, historię kultury, prasoznawstwo.

4. Biblioteka Gdańska PAN, ul. Wałowa 15 (dawna Biblioteka Miejska założona w

1597 r.)- Kompletuje zbiory: nauki społeczne z uwzględnieniem historii i

współczesności Gdańska, Pomorza i problematyki morskiej, bałtyckiej, gospodarcze,

polityczne i kulturalne stosunki polsko-skandynawskie. Posiada liczne (ponad 100

tysięcy jednostek) zbiory specjalne, głównie dotyczące dziejów Gdańska i Pomorza.

5. Biblioteka Kórnicka PAN, Kórnik, Zamek (filia w Poznaniu, Pałac Działyńskich

przy Starym Rynku) założona w 1829 r. przez Tytusa Działynskiego. Zbiory:

historia Polski i literatury polskiej (w tym dzieła literackie), szczególnie

regionu wielkopolskiego, emigracja polska, piśmiennictwo francuskie z zakresu

historii i literatury Francji oraz kultury europejskiej.

6. Biblioteka PAN w Krakowie, ul. Sławkowska 17 (założona w 1873 roku jako

biblioteka Akademii Umiejętności, w roku 1951 przejęta przez PAN). Zbiory:

zagraniczne wydawnictwa ciągłe z zakresu nauk społecznych i matematyczno-

przyrodniczych, literatura i źródła odnoszące się do przeszłości Krakowa i

regionu krakowskiego, materiały historyczno-literackie i naukoznawcze, grafika

zachodnioeuropejska do końca XVIII w. Biblioteka posiada m.in. odpisy źródeł

odnoszących się do historii Polski, znajdujących się we Włoszech, Szwecji,

Francji i na Węgrzech; kartoteki studentów polskich z XVI-XVIII wieku

sporządzone przez prof. dr Henryka Baryczą, kartoteki posłów sejmowych z epoki

staropolskiej.

7. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, ul. Szewska 37

(założona w 1817 r. we Lwowie, przekazana częściowo Polsce w 1946 r. przez rząd

Ukraińskiej SRR). Zbiory: wydawnictwa humanistyczno-społeczne krajowe, ze

szczególnym uwzględnieniem historii Polski i słowianoznawstwa, historii

literatury, kultury i sztuki, językoznawstwa, bibliołogii i bibliotekoznawstwa,

prawa, polonica zagraniczne, materiały i pamiętniki związane z dawną i

współczesną kulturą polską, literatura piękna (wydania klasyków literatury

światowej i pisarzy współczesnych), dokumenty życia społecznego, zasobne zbiory

specjalne z zakresu kultury polskiej i obcej, rękopisy, stare druki, ikonografie,

kartografia, numizmatyka i sfragistyka, zbiory mikrofilmów.

Biblioteki uniwersyteckie i niektórych szkół wyższych (wszystkie biblioteki

uniwersyteckie otrzymują egzemplarz obowiązkowy druków z terenu całej Polski).

1. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Al. Mickiewicza 22. Założona w 1364 ?.;

po odnowieniu akademii krakowskiej przez Władysława Jagiełłę, zaczęto tworzyć

przy poszczególnych kolegiach księgozbiory. Spośród nich na czoło wysunęła się w

XVI wieku biblioteka Collegium Maius (przy ul. św. Anny), która stała się

właściwą biblioteką uniwersytecką. Zbiory wzrastały głównie dzięki darom i

zapisom profesorów w XV i XVI wieku, natomiast w wieku XVII rozwój ten został

zahamowany. Na wniosek Komisji Edukacji Narodowej w roku 1775 Hugo Kołłątaj - w

ramach reformy Akademii Krakowskiej - doprowadził do scalenia bibliotek

wydziałowych w jedną bibliotekę uniwersytecką, której siedzibą stał się gmach

Collegium Maius. W okresie dyrekcji Jerzego Samuela ?andtkiego (1811-1835)

zbiory zostały uporządkowane i skatalogowane. Z czasem Biblioteka Jagiellońska

stała się - nieoficjalną -polską biblioteką narodową. Wytworzył się zwyczaj

przesyłania jej bezpłatnie wydawanych przez polskie firmy księgarskie publikacji

z terenu wszystkich trzech zaborów, jakby samorzutny i dobrowolny „egzemplarz

obowiązkowy". Biblioteka Jagiellońska rozwinęła się szczególnie w okresie

dyrekcji Karola Estreichera (1869-1905), autora Bibliografii polskiej. Obecnie

Biblioteka Jagiellońska dąży do zebrania kompletu druków polskich do roku 1800.

Po 1945 r. Biblioteka Jagiellońska jest biblioteką główną Uniwersytetu

Jagiellońskiego i w celu lepszej obsługi zorganizowała uczelnianą sieć

biblioteczno-informacyjną, złożoną (w 1998 r.) z 46 Bibliotek Instytutowych i

Wydziałowych. Pełni też funkcję II Centralnej Biblioteki Nauk Społecznych w

Polsce i gromadzi zagraniczną literaturę naukową z zakresu wszystkich nauk

humanistyczno-społecznych.

Zbiory wg stanu na dzień 31 grudnia 1997 liczyły około 4,5 miliona woluminów i

jednostek w tym: około 3 313 000 wol. i jedn. w Bibliotece Głównej i ponad 1 536

000 wol. i jedn. w Bibliotekach Instytutowych i Wydziałowych. Zbiory specjalne:

stare druki ponad 103 tys., graficzne 44 tys. jednostek, kartograficzne około 13

tys. jedn., muzyczne ponad 34 tys. jedn., 74 tys. jedn. mikroform, 2 tys. jedn.

kserokopii i fotokopii.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

klasyfikacji własnej, przedmiotowy książek, tytułowy książek. Bazy danych własne

w trakcie opisów książek.

System komputerowy (stan z 1995 ?.): ISIS, MAK, VTLS

Bazy na CD-ROM: ART AND HUMANITIES CITATIONINDEX, INTERNATIONALE KUNSTLER -

DATENBANK, HUMANITIES INDEX, VERZEICHNIS LIEFERB ARER BUCHNER, RANDOM HOUSE

UNABRIDGED DICTIONARY, SPRINGER COMPLETE CATALOGUE 1842-1992, FINDER XPRES ON

DISC, ELSEVIER SCIENCES CATALOGUE.

2. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (BUW, dawniej Biblioteka Uniwersytetu

Warszawskiego), Krakowskie Przedmieście 32. Założona jako biblioteka

uniwersytetu królewskiego w 1817 r. Była kilkakrotnie reorganizowana w XIX w. i

stała się biblioteką rosyjskiego uniwersytetu w Warszawie (do 1915 ?.). Zawiera

w związku z tym największy w Polsce zbiór druków rosyjskich z XIX i początku XX

wieku. Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją nauki humanistyczne i

społeczne. Kierunki kompletowania: piśmiennictwo z zakresu dyscyplin

reprezentowanych na Uniwersytecie Warszawskim, a pozostałych - tylko monografie,

syntezy i kompedia; piśmiennictwo zagraniczne z zakresu nauk społecznych i

humanistycznych; uzupełnienia zasobów książek i czasopism z XIX i XX w., m.in.

rossików i publikacji z obszaru Królestwa Polskiego; uzupełnienie kolekcji

historycznych zbiorów specjalnych (starych druków, rękopisów, zbiorów

graficznych, muzycznych, kartograficznych i dokumentów życia społecznego).

Wielkość zbiorów opracowanych ogółem (stan na 31 12 1997): 2 380 890, w tym:

książki - 1 498 463 wol, czasopisma - 597 227 wol., zbiory specjalne - 285 200

jedn. bibl.

BUW posiada sieć Bibliotek Instytutowych i Wydziałowych - 24. Katalogi:

alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek, wydawnict

zbiorowych i seryjnych, centralny bibliotek zakładowych UW, centralny mikroform

bibliotek UW, różnych typów zbiorów specjalnych. Bazy danych własne:

opracowywane dla książek, czasopism zagranicznych w bibliotekach UM, prac

doktorskich wykonanych na UM od 1975 r. (2 000 opisów), kartoteki haseł

wzorcowych (30 000) opisów. System komputerowy: ISIS, VTLS, UNIKAT

Bazy na CD-ROM: ERIC 1982-, PSYCLIT 1974-, SOCIOFILE 1974-, LIBRARY LITERATURĘ

1984-1992, ART INDEX, GENERAL SCIENCES INDEX 1984-1992, RANDOM HOUSE UNABRIDGED

DICTIONARY - baza tekstowa, ELSE-VIER SCIENCES CATALOGUE, SPRINGER COMPLETE

CATALOGUE -

katalogi wydawnicze, SILVER PLATTER DIRECTORY OF ELECTRONIC RESOURCES,

PETERSON'S GRADLINE, ESTIC.

3. Biblioteka Główna Uniwersytetu w Białymstoku, ul. Skorupska 9. Rok założenia

1968 - powstała z kilku księgozbiorów studium nauczycielskich i ogromnej liczby

darowizn z całego kraju.

Zakres zbiorów: uniwersalny.

Biblioteka Główna wraz z 14 bibliotekami zakładowymi tworzy system

biblioteczno-informacyjny uczelni.

Zbiory: ogółem 403 536 (stan w 1998), w tym: książki 336 217, czasopisma 55 362,

zbiory specjalne 11 957.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek,

zbiorów specjalnych, centralny bibliotek zakładowych. Bazy danych własne: w

opracowaniu książki i wydawnictwa zbiorowe. System komputerowy: UNIKAT

Bazy na CD-ROM: ECONLIT, BIOCHEMISTRY BIOPHYSICS CITATION IN-DEX, EDUCATION

INDEX, ERIC.

4. Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot, ul. Armii Krajowej 110. Rok

założenia 1970 na bazie bibliotek WSE i WSP.

Zakres zbiorów: uniwersalny.

Posiada sieć bibliotek wydziałowych i instytutowych m.in. Instytutu Historii,

Gdańsk, ul. Wita Stwosza 55.

Zbiory: ogółem ponad 1 000 000 wol. i jedn. (stan na 31. 12. 1997), w tym:

książki 706 982 wol., czasopisma 243 986 wol., stare druki 820 wol., kartografia

10 800 jedn., grafika 1550 jedn., zbiory audiowizualne 7 912 jedn., mikroformy

68 634 jedn., liczba tytułów czasopism bieżących 4 673 wol.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

klasyfikacji własnej, przedmiotowy książek. Katalog ON-LINE: stan na 31. 12. 197,

rekordy bibliograficzne 21563, rekordy khw 32 313, rekordy opisu egzemplarza 51

445, rekordy bibliograficzne tytułów czasopism 660, rekordy zasobu 1 204. Bazy

danych własne: publikacje pracowników UG System komputerowy: VTLS

Bazy online: CURRENT CONTENTS - AGRICULTURE, BIOLOGY AND ENVI-RONMENTAL SCIENCES

1994.

Bazy na CD-ROM: CD MARC BIBLIOGRAPHIC 1994, CD MARC NAMES 1994, CD MARC SUBJECT

1994, ?????? - EEC EXTERMINAL TRADE 1994, ECONLIT 1993, 1994, INTERNATIONAL

STATISTICAL YEAR BOOK 1991, 1992, 1993, 1994, SCI (nauki matematyczno-

przyrodnicze 1991), SPRINGER COMPLETE CATALOGUE 1994.

5. Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, ul. Chopina 27 (założona w

1918 ?., w roku 1925 otrzymała przekazane przez ZSRR zbiory byłej petersburskiej

akademiii duchownej).

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: teologia, filozofia, nauki

społeczne. Bibl. KUL posiada sieć Bibliotek Zakładowych - 38.

Stan zbiorów w Bibl. Gł. KUL oraz 38 Bibl. Zakł. nadzień 17.06.1998 r. wynosił:

ogółem 1 684 521 jedn. bibliotecznych, w tym: starych druków 49 215 (inkunabułów

-136), albumów, atlasów, map, nut 27 180, grafik 15 796, rękopisów 4 728,

czasopism 336 325 (35 000 tytułów), druków zwartych nowych 877 687. Katalogi:

alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism i wydawnictw zbiorowych, działowy

starych druków, topograficzny poloników, topograficzny inkunabułów,

chronologiczny inkunabułów, wydawnictw seryjnych, map i atlasów, nut, albumów.

Bazy danych własne: książek w opracowywaniu. System komputerowy: MAK, VTLS

Bazy na CD-ROM: ERIC, SOCIAL WORK ABSTRACTS DATABASE, ISA INFORMATION SCIENCE

ABSTRACTS PLUS DATABASE.

6. Biblioteka Główna Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie,

ul. I. Radziszewskiego 11. Rok założenia 1944

Zakres zbiorów: uniwersalny, druki lubelskie oraz dotyczące Lublina i regionu,

tzw. „lubliniana"; przedwojenne wydawnictwa polskie z terenów wschodnich

historycznej Rzeczypospolitej; judaika. Egzemplarz obowiązkowy od 1954 r.

Bibl. Gł. wraz z siecią bibl. zakładowych (26 bibl. wydziałowych, instytutowych

i zakładowych) tworzą jednolity system biblioteczno-informacyjny uczelni. Zbiory:

cały zasób systemu bibl.-informacyjnego liczy 2 290 745 wol. i jedn.obl. (stan

na 31.12.1997), a w tym zbiory Bibl. Gł. liczą 1499 337 wol. i jedn. obi.: druki

zwarte

nowe 697 502, wydawnictwa ciągle 319 594 (2 698 tyt. czas. bieżących), zbiory

specjalne 482 241, w tym: stare druki 19 109, rękopisy 780, prace doktorskie 2

002, kartografia 33 900, ikonografia 31 500, plakaty 10 278, nuty 14 000,

fonoteka 3 400, dokumenty życia spol. 7 980, mikroformy 6 214, opisy patentowe

363 100. Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny

książek, przedmiotowy książek.

Bazy na CD-ROM; MATHEMATICAL REVIEWS 1940-1979, PHILOSOPHER'S INDEX, GRANTS

DATABASE, WORLD RESEARCH DATABASE, LIFE SCIENCES COLLECTION, CHEM-BANK,

CHEMISTRY CITATION INDEX, WORLD WAR IIARCHIVES, HUTCHINSON ENCYCLOPEDIA.

7. Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi, ul. Matejki 34/38. Rok założenia 1945,

egzemplarz obowiązkowy od 1946 r.

Księgozbiór powstawał z książek zabezpieczonych na Pomorzu Zachodnim i na Śląsku

oraz z darów krajowych i zagranicznych. Zakres zbiorów: uniwersalny.

W skład Głównej Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi wchodzi sieć 70 bibl.

zakładowych.

Zbiory: stan na dzień 30 12 1996 r. - ogółem 2 273 000 wol., a w tym: książki

930 214 wol, czasopisma 368 678 wol., stare druki 28 029 wol., rękopisy 6 641

wol., kartografia 14 428 wol., muzykalia 51 569 wol., ikonografia 42 836 wol.,

mikrofilmy 2 907 jed., mikrofisze 26 877 jedn., zbiory bibl. zakładowych 800 896

wol. Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy

książek, przedmiotowy czasopism.

Bazy danych własne: księgozbiór podręczny Oddziału Informacji Naukowej,

prenumerata czasopism zagranicznych. System komputerowy: MAK Bazy na CD-ROM:

BOOKS IN PRINT

8. Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego, Opole, ul. Strzelców Bytomskich 2.

Rok założenia 1951

Zakres zbiorów: specjalistyczny dla dyscyplin uprawianych w uniwersytecie

opolskim, a w tym historii.

Zbiory: w 1998 r. zbiory Biblioteki Głównej i sieci bibliotek wydz. instytut, i

zakł.

liczyły ponad 550 000 wol. książek i 1 100 tyt. czasopism.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD, alfabetyczny zbiorów specjalnych.

Bazy danych własne: w trakcie tworzenia książek i artykułów z czasopism,

informacja

systemu PEDAGOG.

System komputerowy: SOWA

Bazy na CD-ROM: ERIC

9. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, ul. F. Ratajczaka 38/40. Rok zał. 1919.

Powstała na bazie niemieckiej Biblioteki im. cesarza Wilhelma zorganizowanej w

roku 1894 dla potrzeb niemieckich organizacji społecznych i naukowych

zajmujących się germanizacją ludności polskiej. Została przejęta przez powstały

w 1919 r. uniwersytet poznański i przystosowana do jego potrzeb.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: niemcoznawstwo, skandynawistyka,

zbiory regionalne. Biblioteka posiada również jeden z największych w Europie

zbiór literatury wolnomularskiej w ilości około 80 000 wol. Wśród dzieł w jęz.

niemieckim, angielskim, francuskim i polskim są encyklopedie wolnomularskie,

monografie, podręczniki, literatura polemiczna, katalogi bibliotek

wolnomularskich i czasopisma. Sieć Bibliotek Wydziałowych, Instytutowych

(Instytutu Historii, ul. Św. Marcina 78), Zakładowych i innych.

Zbiory: około 2 500 000 wol. i jedn. w zbiorze głównym (w tym 400 000 zbiorów

specjalnych) i około 1 700 000 wol. i jedn. w bibl. sieci.; zbiory specjalne, w

tym: stare druki, rękopisy, kartografia, ikonografia, nuty i muzykalia, dok.

audiowizualne i inne. Katalogi: alfabetyczny książek i czasopism, systematyczny

książek i czasopism wg klasyfikacji O. Hartwiga.

Bazy na CD-ROM: ART INDEX, BIOGRAPHY INDEX, ECONLIT, ERIC, GPO, HUMANITIES INDEX,

LISA PLUS, LLBA, MLA, PAIS INTERNATIONAL, PHILOSOPHER'S INDEX, PSYNDEX,

SOCIOFILE, ULRICH'S PLUS, BOOK-BANK, BOOKS IN PRINT PLUS, ELECTRE BIBLO, RUSSIAN

BOOKS IN PRINT, VIB AKTUELL, ENCYKLOPEDIA OF ASSOCIATIONS ON CD-ROM, GALE

DIRECTORY OF DATABASES, CD-ROM DIRECTORY 1993.

10. Biblioteka Główna Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, ul. Bankowa 14 Rok

zal. 1969

Zakres zbiorów: uniwersalny; zbiory odpowiadają kierunkom studiów i badań

naukowych uprawianych w Uniwersytecie Śląskim (nauki matematyczno-przyrodnicze,

społeczne, prawo, filozofia, filologia, historia, pedagogika, psychologia, nauki

o ziemi, technika).

Bibl. Gł. posiada sieć bibliotek wydziałowych, instytutowych i zakładowych.

Zbiory: ogółem (stan z 1998 r.) 1 100 000 wol. i jedn. Bibl. gromadzi: książki,

czasopisma (2 614 tyt. - ok. 40 000 wol.) i zbiory specjalne podzielona na 3

zręby: 1. księgoznawczy (rękopisy, stare druki), 2. kartograficzny (zbiory map,

atlasów, planów współczesnych), 3. grafika i cymelia wydawnicze.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD

Bazy danych własne: w trakcie tworzenia bazy książek i bazy publikacji

pracowników Uniwersytetu Śląskiego System komputerowy: ISIS

Bazy na CD-ROM: ANALYTICAL, ABSTRACTS, ENVIRONMENTAL ABS-TRACTS 1975

11. Biblioteka Główna Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, ul. Mickiewicza 16.

Rok. zał. 1985. Biblioteka powstała na bazie biblioteki byłej WSP w Szczecinie.

Posiada sieć bibliotek wydziałowych i instytutowych.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją nauk uprawianych w uniwersytecie

szczecińskim. Gromadzi też zbiory związane z historią Pomorza Zachodniego

i zagadnieniami morskimi.

Zbiory: Ogółem ponad 1 000 000 wol. i jedn., w tym ponad 800 000 wol. książek,

ponad 100 000 wol. czasopism, stare druki, rękopisy, kartografia, dokumenty

audiowizualne.

Katalogi: alfabetyczny książek, systematyczny książek wg UKD, przedmiotowy

książek.

Bazy danych własne: w trakcie opracowywania książki, czasopisma, publikacje

pracowników USz., aktualne problemy społeczno-gospodarcze.

System komputerowy: ISIS, własny system komputerowy Biblio-Info. opracowany

dla potrzeb Bibl. Gł. oparty na systemie Novell i włączony do szczecińskiej

Akademickiej Miejskiej Sieci Komputerowej. Bazy na CD-ROM: SOCIOFILE, LIFE

SCIENCES COLLECTION, CHOICE REVIEWS, PAIS, ERIC, WILSON BUSINESS ABSTRACTS,

ECONLIT.

12. Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul.

Gagarina 13 (założona w roku 1945). Podstawę księgozbioru stanowiły książki

zabezpieczone głównie na Warmii, Mazurach i Pomorzu Zachodnim oraz dary różnych

bibliotek polskich. Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: Pomeranica,

Baltica, Copernicana.

Biblioteka Główna posiada sieć (17) bibliotek Wydziałowych i Instytutowych.

Zbiory: ogółem na dzień 31. 12. 1997 r. 1 486 501 wol. i jedn., a w tym: książek

860 700 wol., czasopism 447 200 wol., książek wydanych przed 1800 r. - 1 800,

inkunabułów i starodruków 62 518, rękopisów 213, map i jedn. kartograficznych 4

600, publikacji muzycznych 10 000, mikrofilmów i mikrofisz 84 000, jedn.

audiowizualnych 5 470, nagrań dźwiękowych 10 000, oraz zbiory graficzne i inne.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

klasyfikacji własnej, przedmiotowy książek, poszczególnych rodzajów zbiorów

specjalnych.

Bazy danych własne: są opracowywane książek i czasopism zagranicznych System

komputerowy: ISIS, MARQUIS Bazy online: CURRENT CONTENTS ISSN COMPACT

Bazy na CD-ROM: ISSN COMPACT, DIALOG DLUESHEETS, HUMANITIES INDEX, CHOICE

REVIEWS, SILVER PLATTER INFORMATION DICTIONA-RY OF ELEKTRONIC RESOUREES, SŁOWNIK

WIELOJĘZYCZNY, WORLD ATLAS, WHITAKER BOOK-BANK, SPRINTGER COMPLETE CATALOGUE

1842-1994, RANDON HOUSE UNABRIDGED DICTIONARY, CD MARC SUB-JECT, CD MARC

BIBLIOGRAPHIC, CD MARC NAMES.

13. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, ul. Szajnochy 79. Rok zał. 1945,

założona na bazie zbiorów dawnej biblioteki miejskiej; przedwojenna biblioteka

niemieckiego uniwersytetu wrocławskiego uległa zniszczeniu w czasie oblężenia

Wrocławia wiosną 1945 r. Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki

humanistyczne i społeczne; ponadto: regionalia śląskie i łużyckie,

niemcoznawstwo i bibliotekoznawstwo.

Zbiory opracowane: ogółem 3 231 814 wol. (stan z 31. 12. 1997), w tym: książki 2

223 804 wol, czasopisma 587 134 wol., zbiory specjalne 420 876 jedn.

Sieć bibliotek wydziałowych, instytutowych (Instytutu Historycznego,

ul. Szewska 49) i zakładowych - 37.

Katalogi: Bibl. Gł. i biblioteki w sieci posiadają katalogi alfabetyczne

książek i czasopism oraz katalogi przedmiotowe. Bazy danych własne: w trakcie

opracowywania.

Bibl. Gł. i sieć posiadają zbiory CD-Romów.

Biblioteki Wyższych Szkół Pedagogicznych

1. Biblioteka Główna WSP w Bydgoszczy, ul. Chodkiewicza 30. Rok założenia 1969.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki społeczne.

Biblioteka posiada sieć bibl. wydziałowych i instytutowych (Instytutu Historii,

ul. Przemysłowa 34).

Zbiory: ogółem (stan z 1998 r.) około 390 000 wol. ijedn., w tym: książek 343

000 wol., czasopism 11 104 wol., starych druków 2 372 wol., incunabułów 15 wol.,

rękopisów 42 jedn., publikacji kartograficznych 279 jedn., mikrofilmów i

mikrofisz 7 783, nagrań dźwiękowych 5 995 jedn., zbiory graficzne i inne 14 122.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD, przedmiotowy książek.

Bazy danych własne: w opracowaniu bazy książek i publikacji pracowników WSP.

System komputerowy: SOWA

Bazy na CD-ROM: NEW GROLIER MULTIMEDIA ENCYKLOPEDIA BERTELSMANN LEXICODISC,

OXFORD ENGLISH DICTIONARY

2. Biblioteka Główna WSP w Częstochowie, ul. Al. Armii Krajowej 36a. Rok

założenia 1971.

Zakres zbiorów: uniwersalny

Zbiory: ogółem (stan 1998 r.) ok. 240 000 wol. i jedn., w tym: książki 205 986

wol., czasopism 17 797 wol., oraz zbiory specjalne, wśród których są stare druki

z Drukarni Janogórskiej dotyczące historii Częstochowy, zakonu paulinów i

regionu.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD

Bazy danych własne: w opracowywaniu książki.

System komputerowy: UNIKAT

Bazy na CD-ROM: INSPEC, SOCIOFILE

3. Biblioteka Główna WSP im. Jana Kochanowskiego, Kielce, ul. Leśna 16.

Rok .założenia 1969.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: pedagogika

Zbiory: Około 330 000 wol. i jedn., w tym książki ok. 300 000 wol., czasopisma

ponad 17 000 wol., zbiory specjalne.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD.

Bazy danych własne: w opracowywaniu: książki, czasopisma, publikacje pracowników

WSP, prace magisterskie napisane w WSP. System komputerowy: SOB

4. Biblitoeka Główna WSP im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków, ul.

Podchorążych 2. Rok założenia 1946.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: pedagogika i psychologia.

Zbiory: ogółem (stan 1998) 613 087 wol. i jedn., w tym: książki 559 879 wol.,

czasopisma 43 552 wol., zbiory specjalne 9 656 jedn.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek

wg UKD

Bazy danych własne: w opracowaniu książki.

System komputerowy: ISIS

Bazy online: CURRENT CONTENTS - LIFE SCIENCES 1994

Bazy na CD-ROM: OCLC EDUCATION LIBRARY - 1993, MATHEMATICAL

SCIENCES 1988

5. Biblioteka Główna WSP, Olsztyn, ul. Szrajbera 11. Rok założenia 1970. Zakres

zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki społeczne.

Zbiory: około 250 00 wol. i jedn., w tym książki ok. 200 000 wol., czasopisma ok.

25 000 wol., zbiory specjalne.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD, systematyczny czasopism wg klasyfikacji własnej.

Bazy danych własne: w trakcie opracowywania: książki, artykuły z czasopism,

publikacje pracowników WSP.

System komputerowy: ISIS, MAK, SOWA

Bazy online: CURRENT CONTENTS - AGRICULTURE, BIOLOGY AND ENVI-

RONMENTAL SCIENCES

6. Biblioteka Główna WSP w Rzeszowie, ul. Rejtana 16 b. Rok założenia 1965.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki społeczne.

Zbiory: ogółem (stan 1998) 655 892 wol. i jedn., w tym: książek 597 006 (w tym

10 000 księgozbiór polonistyczny prof. Stanisława Pigonia), czasopism 38 082 wol.

(prenumerowanych czasopism krajowych 720, zagranicznych 113), zbiory specjalne

(w jedn. inwentarzowych) 20 804, w tym: stare druki 357, kartograficzne 2 725,

fotokopie 100, rękopisy 9, sprawozdania szkół galicyjskich 2 292, grafika 28,

kserokopie 154, taśmy magnetofonowe i video 1337, mikrofilmy 252, dyskietki i

płyty CD ROM 170, dokumenty życia społecznego 317, normy 39, przeźrocza 121,

raria (książki XIX w.) 2278, zbiory muzyczne 10 625. Katalogi: alfabetyczny

książek, alfabetyczny czasopism.

7. Biblioteka Główna Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej, Siedlce, ul. Gen.

Orlicz Dreszera 19/21. Rok założenia 1969.

Zakres zbiorów: specjalistyczny: nauki społeczne, pedagogika, matematyka, nauki

przyrodnicze, rolnicze.

Zbiory: książki ok. 235 000 wol., czasopisma ok. 13 550 wol.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek

wg UKD

Bazy danych własne: w opracowywaniu książki.

System komputerowy: UNIKAT

8. Biblioteka Główna WSP w Słupsku, ul. Arciszewskiego 22c. Rok założenia 1969.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki społeczne, matematyka, nauki

przyrodnicze, neofilologia, wychowanie muzyczne.

Zbiory: książki ponad 225 000 wol., czasopisma około 35 000 wol., zbiory

specjalne

około8 000jedn.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek

wg klasyfikacji działowej BN, starodruków, prac magisterskich, zbiorów

specjalnych.

Bazy danych własne: książki najnowsze, depozyty PTH, Przewodnik Bibliograficzny

od 1990 ?., Literatura Drugiego Obiegu.

System komputerowy: MAK, UNIKAT

Bazy online: CURRENT CONTENTS - PHYSICAL, CHEMICAL AND BARTH

SCIENCES.

9. Biblioteka Główna WSP w Zielonej Górze, Aleja Wojska Polskiego 69.

Rokzał. 1971.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją nauki społeczne.

Zbiory: 283 345 wol. książek oraz 44 250 wol. druków ciągłych (stan na

31.12.1997).

Biblioteka prenumeruje na bieżąco 120 tyt. czasopism zagranicznych i 456 tyt.

czasopism polskich. Posiada kolekcję zbiorów specjalnych: rękopisy, starodruki,

zbiory graficzne (grafika dawna i współczesna - 2 300 jedn.), ekslibrysy,

plakaty,

mikrofilmy i dyskietki, wydawnictwa bibliofilskie.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek

wg klasyfikacji własnej.

Bazy danych własne: dysponuje 13 bazami danych, w tym pedagogiczną bazą ERIK,

Current Contents. Life Science oraz bazami wydawanymi przez Bibliotekę Narodową.

System komputerowy: SCHOLA PROLUB

Inne ważniejsze biblioteki

Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, ul. Koszykowa 26 (powstała w roku 1893

jako czytelnia dzieł i czasopism naukowych. Organizatorami jej byli m.in. Samuel

Dickstein - brat znanego działacza socjalistycznego i Henryk Sienkiewicz. W roku

1914 E. Kierbedziowa ofiarowała bibliotece gmach wraz z wyposażeniem przy ul.

Koszykowej). W czasie II wojny światowej została zniszczona w 80%. Odbudowana w

okresie powojennym jako biblioteka publiczna z wyodrębnionym działem naukowym.

Kompletuje zbiory: humanistyka, bibliologia, bibliografia

polska, książki dla dzieci z XIX i XX w., rękopisy z okresu pozytywizmu,

biblioteka otrzymuje egzemplarz obowiązkowy wszystkich wydawnictw krajowych.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD, systematyczny czasopism wg UKD.

Bazy danych własne: nowości księgarskie, opisy książek i rękopisów w trakcie

tworzenia.

System komputerowy: ISIS, MAK

Bazy na CD-ROM: SOFTWARE TOOLWORKS MULTIMEDIA ENCYKLOPEDIA.

Biblioteka i Informacja Naukowa Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Warszawa, ul.

Warecka la. Rok zał. 1947.

Zakres zbiorów: specjalistyczny: międzynarodowe stosunki polityczne i

gospodarcze po 1945 ?.; międzynarodowe prawo publiczne; teoria stosunków

międzynarodowych; wydawnictwa ONZ.

Zbiory: ogółem około 150 000 wol. i jedn.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD, wydawnictw ONZ, systematyczny artykułów i czasopism. Bazy danych własne: w

trakcie tworzenia książek i artykułów z czasopism. System komputerowy: CO-LIBER

Biblioteka Instytutu Badań Edukacyjnych, Warszawa, ul. Górczewska 8.

Rok założenia 1949.

Zakres zbiorów: specjalistyczny: wydawnictwa pedagogiczne, historia wychowania

i szkolnictwa, dydaktyka, metodyka, oświata dorosłych, psychologia rozwojowa i

wychowawcza, podstawowe dzieła z nauk pokrewnych oraz książki i wydawnictwa

o charakterze informacyjnym z różnych dziedzin wiedzy, polskie i obce czasopisma

pedagogiczne, dawne i bieżące.

Zbiory: ogółem około 100 000 wol. i jedn., w tym książki, czasopisma, rozprawy

doktorskie (ponad 350) i inne.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek.

Bazy danych własne: książki w trakcie tworzenia.

System komputerowy: ISIS

Centralna Biblioteka Wojskowa, Warszawa, ul. Ostrobramska 109.

Rok założenia 1919.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: nauki wojenne, wojskowość, siły

zbrojne, literatura naukowa z zakresu historii, polityki, ekonomii, prawa,

filozofii,

pedagogiki, socjologii, geografii.

Biblioteka otrzymuje egzemplarz obowiązkowy druków wojskowych. Zbiory: ogółem

około 400 000 wol. i jedn., a w tym: książki, czasopisma, kartografia,

ikonografia, stare druki, rękopisy, dokumenty audiowizualne i inne. Katalogi:

alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg UKD,

systematyczny książek wg SKD.

Bazy danych własne: w trakcie opracowywania książek; kartoteka haseł

przedmiotowych. System komputerowy: MAK, EWA/UNIX.

Biblioteka XX. Czartoryskich, Kraków, ul. Św. Marka 17.

Rokzał. 1876.

Zakres zbiorów: specjalistyczny: historia, filozofia, historia sztuki,

religioznawstwo,

archeologia, językoznawstwo.

Zbiory: ogółem ponad 350 000 wol. i jedn., a w tym: książki, czasopisma, stare

druki

(około 45 000), rękopisy (ponad 13 500), kartografia i inne.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism.

Bazy danych własne: nowości.

System komputerowy: ISIS

Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego, Płock, PI.

Narutowicza 2. Rok założenia 1820.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: regionalia płockie (starodruki,

rękopisy, kartografia), nauki społeczne, nauki przyrodnicze. Zbiory: ogółem

około 230 000 wol. i jedn.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD, seryjny druków nowszych.

Biblioteka Instytutu Zachodniego im. Zygmunta Wojciechowskiego, Poznań. Stary

Rynek 78/79. Rok założenia 1945.

Zakres zbiorów: specjalistyczny: zagadnienia niemcoznawcze, całokształt

stosunków polsko-niemieckich na tle szeroko pojętych stosunków międzynarodowych

ze szczególnym uwzględnieniem zjednoczenia Niemiec, najnowsza historia Polski i

Niemiec na tle powszechnej, dzieje Ziem Zachodnich, integracja Europy Zachodniej,

stosunki międzynarodowe w aspekcie historycznym, prawnym, politycznym,

socjologicznym i ekonomicznym.

Zbiory: około 90 000 książek, czasopism, rękopisów i innych. Katalogi:

alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek i czasopism.

Bazy na CD-ROM: PAIS INTERNATIONAL, ZEITUNGSINDEX

Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, ul. Mielżyńskie-

go 27/29. Rok założenia 1857.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: historia (zwłaszcza druki

wielkopolskie

i Wilkopolski dotyczące XIX w.), językoznawstwo (w tym indoeuropejskie),

literaturoznawstwo (głównie piśmiennictwo polskie i serbołużyckie).

Zbiory: ponad 250 000 wol. i jedn. książek, czasopism, starych druków, rękopisów,

kartografii, mikrofilmów, dokumentów audiowizualnych.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek,

systematyczny czasopism, drukarzy dla starych druków preweniencji.

Biblioteka Raczyńskich, Poznań, PI. Wolności 19. Rok założenia 1829.

Zakres zbiorów: uniwersalny ze specjalizacją: regionalia dotyczące Wielkopolski

Zbiory: ponad 1 600 000 wol. i jedn., w tym: książki ponad 1 400 000, czasopisma

ponad 30 000 wol., stare druki około 18 000 wol., rękopisy około 8 800 jedn.,

kartografia, ikonografia, dokumenty audiowizualne i inne.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek

wg UKD (od 1988 r. - poprzednio własny system Biblioteki).

Biblioteka Żydowskiego Instytutu Historycznego. Instytut Naukowo-Badawczy,

Warszawa, ul. Tłomackie 3/5. Rok założenia 1936.

Zakres zbiorów: literatura historyczna, religijna oraz beletrystyczna dotycząca

historii

i szeroko pojętej kultury Żydów w językach hebrajskim, jidysz, polskim i innych

językach współczesnych, rękopisy i starodruki, gazety i czasopisma żydowskie.

Zbiory: około 70 000 wol. i jedn.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD.

Biblioteka Związku Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa, ul. Smulikowskiego 6/8.

Rok założenia 1933.

Zakres zbiorów: specjalistyczny: działalność i wydawnictwa ZNP, pedagogika,

szczególnie historia wychowania i szkolnictwa, psychologia rozwojowa i

wychowawcza, nauki pokrewne oraz literatura piękna, polskie czasopisma

pedagogiczne, związkowe i inne. Zbiory: książki około 70 000 wol.

Katalogi: alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD, przedmiotowy książek.

Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Książnica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu,

ul. J. Słowackiego 8. Powstała w 1923 roku z połączenia Bibliotek Gimnazjum,

Towarzystwa Naukowego i Copernicus Verein. Obok Biblioteki Gdańskiej PAN

największa biblioteka pomorzoznawcza. Zbiory: nauki humanistyczne, szczególnie

historia regionalna Pomorza, Kujaw, ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej; Toruniana,

Copernicana, historia sztuki; starodruki i zbiory specjalne gromadzone od XVI w.;

przechowuje i udostępnia księgozbiór Towarzystwa Naukowego w Toruniu od 1875 r.

Obowiązkowy egzemplarz regionalny. Zbiory: ogółem około 900 0000 (do 1997 ?.), w

tym: książki, czasopisma, starodruki (26 293), rękopisy (ok. 1 600), kartografia,

grafiki, nuty i muzykalia, reprinty i inne. Katalogi: alfabetyczny, książek,

alfabetyczny czasopism, przedmiotowy książek, tytułowy książek. System

komputerowy: MAK

Biblioteka Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Plac Defilad 1,

Pałac Kultury i Nauki (Piętro 17)

Zakres zbiorów: specjalistyczny: gromadzi zbiory dotyczące historii terytoriów

niemieckojęzycznych oraz historii Polski od wczesnego średniowiecza do czasów

współczesnych, dziejów Żydów w Niemczech i Polsce, prace metodologiczne z

zakresu zachodnioeuropejskich i anglo-amerykańskich nauk historycznych. Zbiory:

ponad 30 000 wol. i 250 tyt. czasopism (w większości prenumerowane od roku 1993).

Bazy na CD-ROM: biblioteka udostępnia 10 baz na CD-ROM.

Biblioteka Sejmowa, Warszawa, ul. Wiejska 4. Rok założenia 1919.

Zbiory zniszczone w latach 1939-1944. Odbudowana po 1945 Biblioteka Sejmowa jest

biblioteką naukową. Jej działalność służy przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb

Sejmu i Senatu, klubów parlamentarnych, posłów i senatorów, służb badawczych

parlamentu oraz innych pracowników Kancelarii Sejmu i Senatu. Ze zbiorów i usług

BS mogą także korzystać pracownicy nauki oraz wszyscy zainteresowani

problematyką parlamentarną. W krajowym systemie bibliotecznym pełni funkcję

centralnej biblioteki legislacyjnej.

Biblioteka Sejmowa jest jednostką organizacyjną Kancelarii Sejmu. W jej skład

wchodzą także Archiwum Sejmu i Wydział Muzealiów.

Zakres zbiorów: specjalistyczny: prawo, nauki polityczne, historia, ekonomia,

wydawnictwa parlamentarne i urzędowe polskie i zagraniczne oraz organizacji

międzynarodowych.

Zbiory: (stanna31.12.1997 r.) ponad 435 000 jednostek. Zbiory składają się z

dwóch odrębnych fizycznie kolekcji, różniących się pochodzeniem, charakterem i

lokalizacją. Pierwsza z nich - tzw. zbiory główne Biblioteki Sejmowej zawierają

materiały związane z podstawową funkcją Biblioteki Sejmowej jako biblioteki

parlamentarnej, gromadzone od początku jej istnienia. Drugą, stanowi włączony w

1991 r. do Biblioteki Sejmowej księgozbiór Archiwum Lewicy Polskiej (poprzednio:

Centralne Archiwum ?? PZPR), przechowywany i udostępniany w Wydziale Zbiorów

Historii Społecznej Biblioteki Sejmowej.

Katalogi: Alfabetyczny książek, alfabetyczny czasopism, systematyczny książek wg

UKD, systematyczny czasopism. Bazy danych własne: książki, czasopisma i inne

dokumenty. System komputerowy: ISIS, MAK, ALEPH

Bazy na CD-ROM; JUSTIS CELEX, INDEX TO LEGAŁ, PERIODICALS, INDEX TO UNITED

NATIONS DOCUMENTS AND PUBLICATIONS, LEGGIDTTTA-

LIA, IBERLEX, CD-ROM INDEX TO HOUSE OF COMMONS PARLIAMENTA-RY PAPERS, PRESSDOK,

HUNDOK, UNITED STATES CODĘ ANNOTATED, JUSTIS EASTERN EUROPĘ.

Ważniejsze biblioteki w Bydgoszczy

Biblioteka Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego - została sprzedana Instytutowi

Historii WSP w Bydgoszczy, ul. Przemysłowa 34.

Posiada wydawnictwa BTN i zbiory poświęcone dziejom Bydgoszczy.

Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, ul. M. Skłodowskiej-Curie 4. Zbiory: ogółem

około 120 000 woluminów i jedn.: dydaktyka, pedagogika, psychologia, literatura

piękna dla dorosłych, zbiory specjalne.

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Długa 39, 41 i Stary Rynek 22,

24.

Zbiory: około 400 000 wolum. i jedn.: nauki humanistyczne, regionalia dotyczące

okręgu nadnoteckiego, Kujaw, Pomorza, bydgostiana, zbiory specjalne dotyczące

dziejów Bydgoszczy.

*##

Bardziej szczegółowe informacje o polskich bibliotekach można znaleźć w:

- Informator o placówkach informacji w Polsce (biblioteki, ośrodki informacji

naukowej, technicznej i ekonomicznej) w oprać. Ireny Klimowiczowej, Marii

Załuskiej, Warszawa 1978, s. IV 629

- Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji w Polsce 1995 oprać, zespół

pod kier. Jadwigi Sadowskiej i Elżbiety Stefańczyk, Biblioteka Narodowa,

Warszawa 1995, s. 279

- Informator o bibliotekach kościelnych w Polsce, oprać. ks. Roman Nir,

„Chrześcijanin" 56-57 77 s. 200-277. Uwaga - zawiera informacje tylko o

bibliotekach należących do kościoła rzymskokatolickiego w Polsce.

- Informator o bibliotekach województwa toruńskiego, Biblioteka UMK, Toruń 1989,

s. 379

- w internecie ??. ? Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego

http://www.bu.uni.wroc.pl/inf. og. i.html

Korzystanie z biblioteki

Korzystanie z każdej biblioteki wymaga dokonania pewnych formalności wstępnych,

które dają uprawnienia czytelnicze i które zazwyczaj nieco różnią się od siebie

w poszczególnych bibliotekach. Większe biblioteki naukowe mają najczęściej

własne regulaminy, z którymi trzeba się zapoznać przed dokonaniem wpisu i

uzyskaniem prawa wstępu.

Korzystanie z biblioteki naukowej różni się zasadniczo od korzystania z

biblioteki oświatowej. Różnica polega przede wszystkim na tym, że czytelnik w

bibliotece oświatowej najczęściej nie wie, co będzie czytał, natomiast czytelnik

naukowy, także student, powinien dokładnie zdawać sobie sprawę z tego, czego w

bibliotece poszukuje. Musi on zatem przychodzić do biblioteki z gotową listą

tytułów wydawnictw jakie są mu potrzebne, opracowaną na podstawie bibliografii i

nie powinien liczyć np. na pomoc bibliotekarza, lecz umieć poradzić sobie sam.

Oczywiście, potrzebne do tego bibliografie znajdzie również w każdej większej

bibliotece naukowej.

Zbiory biblioteczne udostępniane są czytelnikom bądź w obrębie budynku

biblioteki - w czytelniach i pracowniach, bądź przez wypożyczenie do domu. Ta

ostatnia forma, jakkolwiek lubiana przez czytelników, jest jednak o tyle

niekorzystna, że książka wypożyczona staje się niedostępna na pewien czas dla

innych czytelników, będąc przy tym bardziej narażona na zagubienie lub

zniszczenie. Dlatego cenniej szych książek biblioteki nie wypożyczają do domu, a

niektóre wielkie biblioteki naukowe zezwalają na korzystanie ze swych zbiorów

tylko na miejscu.

Informacji o zawartości danej biblioteki dostarczająkatalogi. Podstawową formą

katalogu bibliotecznego jest kartkowy katalog alfabetyczny. Każda książka

posiada w nim osobną kartkę, która zawiera następujące dane: 1) nazwisko i imię

autora lub autorów, jeśli jest ich więcej; 2) tytuł i podtytuł książki; 3)

miejsce i rok wydania; 4) firmę nakładcy; 5) ilość stron, tablic i ilustracji,

map itp.; 6) sygnaturę książki, czyli jej numer biblioteczny pozwalający

bibliotekarzowi na szybkie jej odnalezienie w zbiorach. Czasem mamy jeszcze

dodatkowe wiadomości, jak np. oznaczenie serii

wydawniczej, w skład której książka wchodzi, opis stanu posiadanego przez

bibliotekę egzemplarza itd. Podobne karty katalogowe posiadająrównież czasopisma,

z tym, że nie podaje się tu autorów, bo czasopisma zawierają prace bardzo wielu

autorów, lecz tylko tytuł i miejsce wydania oraz wyliczenie znajdujących się w

zbiorach numerów czasopism.

Karty w katalogu alfabetycznym układa się według kolejności alfabetycznej

nazwisk autorów. Jeśli książka ma 2 lub 3 autorów, decydujące jest nazwisko

pierwszego. Jeśli autorów jest więcej niż trzech, wówczas książka zaszeregowana

jest według tzw. hasła tytułowego, którym w nowoczesnych katalogach (np. w

Bibliotece Głównej UMK w Toruniu) jest pierwszy wyraz tytułu, a w katalogach

starszych (np. w Bibliotece Jagiellońskiej) główny rzeczownik tytułu. Tytuły

książek wydrukowanych w alfabetach innych niż łaciński oraz nazwiska ich autorów

są w katalogu transliterowane. Każdej literze obcej odpowiada litera lub kilka

liter łacińskich. Podajemy obowiązującą w Polsce międzynarodową transliterację

naukową stosowaną nie tylko w bibliotekach, lecz również w publikacjach

naukowych alfabetu rosyjskiego.

TRANSLITERACJA ALFABETU ROSYJSKIEGO

?? =? ??= P Ocb = F IIJiii = ŚĆK>k> = JU

?? =L Pp=R Xx =??? = l) ?? = 1?

?? = M Cc = S ?? = ? ?? = Y 1}„twardy znak"

?? = N ?? = T ?? = ? ? = ' (nie transliteruje

Oo =0 Yy = U ?? = Ś ?? = E się)

Oprócz katalogu alfabetycznego obejmującego wszystkie druki nowoczesne (od 1800

do 1850 roku) i alfabetycznego katalogu czasopism, większe biblioteki mają

również katalogi rzeczowe, w których karty książek ułożone są według kryterium

ich treści. Mogą to być katalogi tzw. przedmiotowe, systematyczne lub działowe.

Stanowią one pomoc w poszukiwaniu druków nie objętych istniejącymi

bibliografiami. Dlatego poszukiwania bibliograficzne należy uzupełnić

przejrzeniem katalogów rzeczowych w bibliotekach, mogących z racji swej

specjalizacji naukowej zawierać potrzebne nam materiały. Nigdy jednak katalog

rzeczowy nie może zastąpić bibliografii i dlatego sięgnięcie doń powinno być

zakończeniem, a nie początkiem czynności heurystycznych.

Aa = c ?? =?

?6 = B ?? =Ż

Bb = v ?? =Z

?? = G ?? =1

?? = D ?? =J

Zwykle katalogi zbiorów specjalnych (zob. wyżej) są osobno wydzielone, a

katalogi rękopisów publikowane drukiem w postaci książek.

Książki i inne zbiory przechowywane są w specjalnych pomieszczeniach

(magazynach), do których dostęp mają tylko bibliotekarze i personel techniczny

biblioteki. Zazwyczaj osobno przechowuje się książki wydane po roku 1800,

których jest najwięcej i których zbiór najszybciej się powiększa, gdyż stale

przybywają książki wydane współcześnie. Książki i inne druki pochodzące z XVI,

XVII i XVIII wieku noszą nazwę starodruków i stanowią oddzielną grupę magazynową.

Książki wydrukowane w XV wieku stanowią dużą rzadkość i przechowywane są ze

specjalną pieczołowitością. Noszą one nazwę inkunabułów („incunabula" łac.

kołyska) -inkunabuły są więc drukami pochodzącymi z okresu, gdy drukarstwo

znajdowało się jeszcze w kolebce. Osobno również przechowywane są rękopisy, nuty,

mapy i plany.

Chcąc otrzymać potrzebną nam publikację do czytelni, dokonujemy zamówienia -

zwykle przy pomocy tzw. rewersu, tj. kartki formularza, na której wypisujemy

nazwisko autora, tytuł i sygnaturę, czyli biblioteczny numer książki. Z

niektórych zbiorów bibliotecznych można korzystać tylko w specjalnych

pracowniach; dotyczy to szczególnie rzadkich i cennych druków, rękopisów, nut,

map i planów, a także mikrofilmów.

BIBLIOGRAFIA

Bibliografią nazywamy najczęściej spis tytułów prac wydanych drukiem w postaci

książek lub artykułów w czasopismach. W tym znaczeniu będziemy posługiwali się

dalej tym terminem. Nazwą bibliografii bywa czasem oznaczana również sama

metodyka zestawienia spisów bibliograficznych lub nawet jedna z dziedzin nauki o

książce. Ściślej należałoby bibliografię określić jako ułożony według przyjętego

kryterium zbiór opisów bibliograficznych druków.

Opis bibliograficzny powinien zawierać co najmniej te elementy, które są

konieczne do zidentyfikowania danego druku, np. w wypadku książki powinien on

składać się z: nazwiska i imienia autora, tytułu, miejsca i roku wydania. Oprócz

tego w opisie bibliograficznym mogą znajdować się następujące dane: podtytuł,

wydawca i drukarz, format, ilość stron, ilustracji i map, a nawet informacje o

treści i krótka ocena jej wartości. W przypadku druków rzadkich, zachowanych

tylko w niewielkiej ilości egzemplarzy lub zgoła w jednym egzemplarzu (unikatów)

podaje się również, gdzie znajdują się zachowane egzemplarze.

Przykład opisu bibliograficznego starodruku: Harfknoch Krzysztof

Respublica Polonica, duobus libris illustrata, ąuorum prior Historiae Polonicae

memo-rabiliora ... complecitur, posterior vero Jus Publicum Rei publicae

Polonicae, Lithuanicae, provinciarumque ????????... comprehendit. His adiecta

est dissertatio historica de originibus Pomeranicis. Opera et studio M.

Christophori Harfknoch, Passenheimensis Prussi.

Francofurti et Lipsiae, Impensis Martini

Hallervordii; Jenae, typis Johannis Nisi,

1678 16° s. 58ł + 36nlb + 99. Przykład pełnego opisu bibliograficznego książki

współczesnej: Miśkiewicz Benon Wstęp do badań historycznych. Skrypt dla

studiujących historię

Poznań 1963 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,

Drukarnia Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,

8° s. 2 nlb +161 + 1 nlb

Ta sama książka w skróconym opisie bibliograficznym:

Miśkiewicz Benon

Wstęp do badań historycznych, Poznań 1963, s. 161

Jak widać, opis bibliograficzny jest bardzo podobny do opisu katalogowego.

Różnica polega na tym, że opis bibliograficzny odnosi się do wszystkich

egzemplarzy danego druku, natomiast opis katalogowy dotyczy tylko jednego

egzemplarza -znajdującego się w skatalogowanej bibliotece; opis katalogowy może

np. zawierać dane o stanie zachowania egzemplarza, jego oprawie, odręcznych

dedykacjach i dopiskach czy glossach itp.

W zależności od przyjętego kryterium podziału, wyróżniamy szereg typów

bibliografii. Oto najczęściej spotykane:

1. Bibliografie ogólne - obejmujące ogół wydanego drukiem piśmiennictwa

zazwyczaj jednego kraju bez względu na treść zarejestrowanych pozycji.

Bibliografie specjalne (zagadnieniowe) - obejmujące piśmiennictwo z określonej

dziedziny. Należą tu zarówno bibliografie obejmujące piśmiennictwo wielkich

działów wiedzy (np. historii, biologii, etnografii), jak bibliografie

poszczególnych dziedzin, stanowiących części wielkich działów wiedzy (np.

Historia Polski, Śląska, Pomorza) oraz bibliografie obejmujące piśmiennictwo

dotyczące zagadnień jednostkowych, np. Mikołaja Kopernika, Diariuszy sejmowych z

XVII wieku.

2. Bibliografie retrospektywne - obejmujące publikacje w określonym zamkniętym

okresie. Bibliografie bieżące - zazwyczaj ukazujące się periodycznie i

rejestrujące publikacje ukazujące się w kolejnych okresach.

3. Bibliografie „c z ? s t e" - podające tylko pełne lub skrócone opisy

bibliograficzne zarejestrowanych druków. Nazywamy je też rejestrującymi.

Bibliografie adnotowane lub „rozumowane" - podające oprócz opisu

bibliograficznego także dalsze informacje o treści książki, przybierające nawet

czasem postać krótkiej recenzji.

Ponadto można jeszcze mówić o bibliografiach kompletnych podających opisy

wszystkich publikacji odnoszących się do danego zagadnienia i selekcyjnych

(podających tylko wybór opisów bibliograficznych), o bibliografiach prymarnych

(w których opisy sporządzone są na podstawie oględzin - autopsji - wszystkich

zarejestrowanych druków) i pochodnych (sporządzonych na podstawie innych

bibliografii - wiele bibliografii specjalnych sporządza się w oparciu o

bibliografie ogólne). Łatwo zauważyć, że do jednej bibliografii można zastosować

kilka z podanych

wyżej określeń, pod warunkiem, że nie wykluczają się one nawzajem. Tak więc

jedna i ta sama bibliografia może być jednocześnie np. specjalna, retrospektywna,

adnotowana, selekcyjna i prymarna, natomiast nie do pomyślenia jest bibliografia,

która byłaby zarazem ogólna i specjalna.

* * *

Zebranie informacji bibliograficznych winno stanowić punkt wyjścia każdej pracy

naukowej. Celem tej pracy -jak już poprzednio wspomniano -jest bowiem ustalenie

nowych faktów lub wykrycie nowych związków pomiędzy znanymi już faktami.

Potrzebne jest do tego nie tylko dotarcie do źródeł, ale i wiedza o tym, co w

danej gałęzi wiedzy zostało już dokonane. Ważne jest to szczególnie w naukach

humanistycznych, do których należy historia. Znajomość prac naukowych z jego

własnej dziedziny oraz z dziedzin pokrewnych jego zainteresowaniom chroni

historyka przed podejmowaniem zagadnień już zbadanych w przeświadczeniu, że

przystępuje się do pracy na „nieznanym terenie".

Bibliografie ogólne polskie

Nie wszystkie bibliografie są historykowi potrzebne, a istnieje ich bardzo wiele,

tak wiele, że istnieją również bibliografie bibliografii, tzn. wydawnictwa

będące spisem tytułów bibliografii, stanowiące niezbędny wstępny etap poszukiwań

bibliograficznych. Bibliografie bibliografii najczęściej mają charakter narodowy,

obejmując bibliografie rejestrujące piśmiennictwo określonego kraju lub narodu.

Istnieją również bibliografie bibliografii bibliografii, jak gdyby bibliografie

„trzeciego stopnia", mające charakter międzynarodowy.

Podstawowa polska bibliografia tego rodzaju została po raz pierwszy opracowana i

wydana przez Wiktora Hahnaw roku 1921. Ostatnie, trzecie jej wydanie z

uzupełnieniami Henryka Sawoniaka ukazało się w roku 1966 i ono stanowi obecnie

punkt wyjścia wszelkich kwerend bibliograficznych w zakresie piśmiennictwa

polskiego, bez względu na przedmiot badań.

Hahn Wiktor, Bibliografia bibliografii polskich, wydanie 3,

Warszawa 1966 (poprzednie wydania z lat 1921 i 1953 są już dziś przestarzałe).

Podstawową polską bibliografią ogólną jest Bibliografia Polska Karola

Estreichera, opracowana jeszcze w XIX wieku i obejmująca w założeniu całe

piśmiennictwo polskie i Polski dotyczące od chwili ukazania się pierwszego druku

na ziemiach polskich w roku 1473 do końca XIX wieku. Autor jej (1827-1908) był

dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i opracował 23 tomy Bibliografii.

Wydawnictwo to kontynuował następnie jego syn, profesor Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Stanisław Estreicher (1869-1939), doprowadzając je do 36tomów.

W 1959 roku rozpoczęto nowe wydanie Bibliografii pod kierunkiem prof. Karola

Estreichera, wnuka twórcy Bibliografii. Dotychczas ukazało się 14 tomów. Cała

Bibliografia została też wydana techniką reprintu (1977) i to wydanie jest w

powszechnym użyciu w bibliotekach naszego regionu.

Układ Bibliografii Polskiej Estreicherów jest nieco skomplikowany, gdyż wydawcy

przyjęli zasadę dwukrotnego rejestrowania każdego druku; raz w układzie

alfabetycznym, a drugi w chronologicznym, przy czym opisy druków w układzie

alfabetycznym są pełne, a opisy w układzie chronologicznym skrócone.

Z grubsza układ Bibliografii Polskiej jest następujący: t. I-V: Stulecie XIX do

1880 r. (układ alfabetyczny), t. VI-VII: Dodatki do tomów I-V (układ

alfabetyczny), t. VIII-IX: Stulecie XV-XVIII (układ chronologiczny), t. X: Lata

1800-1870 (układ chronologiczny), t. XI: Lata 1871-1880 (układ chronologiczny),

t. XII-XXXIV: Stulecie XV-XVIII (układ alfabetyczny).

Ponadto 4 tomy poza ogólną numeracją obejmujące lata 1881-1900 (układ

alfabetyczny).

Należy zwrócić uwagę na to, że we wszystkich tomach Bibliografii Estreicherów

umieszczone są na końcu uzupełnienia do tomów poprzedzających. Nieznalezienie

więc tytułu jakiegoś druku w podstawowym spisie alfabetycznym lub

chronologicznym nie oznacza jeszcze, że druk ten nie został w Bibliografii

Estreicherów zarejestrowany. Dla ułatwienia korzystania z Bibliografii Polskiej

opracowany został specjalny przewodnik po niej:

T. Kalicki i A. Mikucka, Bibliografia Polska Karola Estreichera. Przewodnik

dla korzystających. Kraków 1936. Oprócz opisu słownego książeczka ta zawiera

również ujęty w formie bardzo przejrzystej tablicy schemat układu „Estreichera".

Informacje o tej bibliografii i sposobie korzystania z niej czytelnik znajdzie

też

w pracach m.in. J. Korpały, Dzieje Bibliografii Polskiej Karola Estreichera,

Przegląd Biblioteczny, 1952 oraz M. Dembowskiej, Metoda bibliografii polskiej

Karola Estreichera, Warszawa 1954. Wydanie 2 rozszerzone i uzupełnione.

Warszawa 1970.

Oprócz Estreichera jako swego rodzaju bibliografia ogólna służyć może Literatura

polska Gabriela Korbuta, będąca zbiorem bibliografii osobowych podmiotowych

pisarzy polskich i podająca również podstawowe wiadomości biograficzne. Obecnie

w powszechnym użyciu jest drugie wydanie tej bibliografii przygotowane w

Instytucie Badań Literackich PAN pod kierunkiem prof. dr. Kazimierza Budzyka (zm.

1965). Została wydana pt.: Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut". W

latach 1963-81 ukazały się tomy 1-9 i 12-17. Literatura polska. Przewodnik

encyklopedyczny, T. I A-M, Warszawa 1985, T. II N-Ż, tamże, 1985, Uzupełnienia

do wyd. I, tamże, 1986.

Tylko w niektórych przypadkach może być pomocną bibliografia A. J ? ? h e -r a,

Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, wydana w latach

1840-54 -jest ona całkowicie przestarzała.

Uzupełnieniem retrospektywnej bibliografii ogólnej, jaką jest Bibliografia

Polska Estreicherów, są ogólne bibliografie bieżące. W Polsce pełna i dokładna

bibliografia bieżąca pojawiła się dopiero w roku 1928; zaczął się wtedy ukazywać

Urzędowy wykaz druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej rejestrujący w 28

działach rzeczowych wszystkie druki samoistne wydane na terenie państwa

polskiego. Wydawanie Urzędowego wykazu druków przerwał wybuch II wojny światowej

w 1939 roku. W roku 1946 wydawnictwo to wznowiono pod tytułem Przewodnik

Bibliograficzny, urzędowy wykaz druków..., pod którym wychodzi po dzień

dzisiejszy. Oprócz tego ukazują się w Polsce następujące ważne bibliografie

bieżące o charakterze ogólnym:

Bibliografia zawartości czasopism od 1951, zaś w 1964 roku zmieniono zasady

selekcji, dopuszczając tylko czasopisma naukowe i poważniejsze literacko-

społeczne.

Bibliografia czasopism i wydawnictw zbiorowych; od r. 1958 - wydany w roku 1960.

Polonica Zagraniczne - rocznik wydawany na prawach rękopisu, od roku 1956 -

wydany w roku 1960.

Bibliografia bibliografii i nauki o książce - wychodzi od roku 1948, publikując

materiały od roku 1945.

Należy pamiętać, że w polskiej bibliografii ogólnej istnieje luka czasowa,

obejmująca lata 1901-1927. W pewnym stopniu tylko wypełniają ją czasopisma

bibliograficzne takie, jak: Przewodnik Bibliograficzny, wydawany w latach 1878-

1914 przez Władysława Wisłockiego, kontynuowany następnie z przerwami do 1933

roku. Nawiązując do jego tradycji, jako pierwszej polskiej ogólnej bibliografii

bieżącej, nadano w roku 1946 Urzędowemu wykazowi druków tytuł Przewodnika

Bibliograficznego lub Książka wydawana w latach 1901-1914, oraz Nowa Książka

wydawana w latach 1934-1939. Dopiero obecnie częściowo lukę tę wypełniła wydana

przez Ossolineum Bibliografia Polska 1901-1939 pod red. Janiny Wilgat, t. 1 (A-

Bars), Wrocław 1986. Omówienie bibliografii ogólnej polskiej daje w swym

artykule M. Biernacka, Dwadzieścia lat polskiej bibliografii 1944-1964, Przegląd

Biblioteczny, R. 33:1965, z. 3.

Historyczne bibliografie retrospektywne

Z bibliografii ogólnych korzystają jednak historycy rzadziej, niż ze specjalnych

bibliografii historycznych, informujących o wydawnictwach źródeł i opracowań z

zakresu historii. Bibliografie te stanowią czasem rozszerzone i uzupełnione

wyciągi z bibliografii ogólnych, najczęściej jednak są samoistnymi dziełami

przystosowanymi do potrzeb i celów badania historycznego.

Pierwszą polską bibliografię historycznąpołączonązdziejami książki opracował

Joachim Lelewel pt. Bibliograficznych ksiąg dwoje (1823).

Spośród polskich bibliografii retrospektywnych tego rodzaju najważniejsza jest:

Ludwika F i n ? 1 a, Bibliografia historii polskiej, cz. I-III, Lwów-Kraków

1891-1914. Fotograficzny przedruk tej bibliografii, będący wierną, także pod

względem wyglądu zewnętrznego, jej kopią, tzw. wydanie fotooffsetowe, ukazał się

w Warszawie w 1955 roku.

Zakres tej bibliografii obejmuje dzieła dotyczące historii Polski do roku 1815,

wydane do roku 1910, tzn. dzieła dotyczące np. powstania listopadowego, Wielkiej

Emigracji lub Wiosny Ludów, nie zostały przez F i n ? 1 a odnotowane. Jest to

już dziś bibliografia w znacznej mierze przestarzała. Wadą jej jest nadmiar

pozycji błahych, artykułów drukowanych w tygodnikach, a nawet gazetach, o

niskiej wartości naukowej już w chwili ogłoszenia, a tym bardziej po

osiemdziesięciu pięciu latach. Jej miejsce zajęła: Bibliografia historii Polski,

wydana przez Instytut Historii PAN

?. I: cz. 1-3, do roku 1795 pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej, Warszawa 1965 T.

II: cz. 1-2 (1795-1918) pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej, Warszawa 1967, T. III:

cz. 1-2 (1918-1945) pod red. W. Bieńkowskiego, Warszawa 1974-78.

Uwaga: tom I zawiera w swej części pierwszej obszerny dział ogólny, rejestrujący

opracowania dotyczące całości dziejów Polski i źródeł wraz ze źródłoznawstwem i

naukami pomocniczymi historii. Od zapoznania się z tą bibliografią należy

rozpoczynać wszelkie badania nad dziejami Polski.

Bieżące bibliografie historyczne

Bibliografia F i n ? 1 a i inne bibliografie retrospektywne rejestrują

publikacje wydane do momentu zakończenia prac redakcyjnych nad każdą z tych

bibliografii. Skutkiem tego nie znajdziemy w nich wiadomości o źródłach i

opracowaniach najnowszych, wydanych ostatnio. Dlatego konieczne jest, aby badacz

korzystał nie tylko z bibliografii retrospektywnych, od których oczywiście

zawsze należy rozpoczynać poszukiwania, ale i z bibliografii bieżących,

ukazujących się najczęściej w powiązaniu z czasopismami naukowymi bądźjako

dodatki do nich, bądźjako zawarte w nich w postaci recenzji, omówień i notek

bibliograficznych informujących o nowowydanych publikacjach.

Bibliografia bieżąca historii Polski zaczęła się ukazywać od 1902 roku w

Kwartalniku Historycznym. W latach 1929-34 wydawano ją w postaci osobnych

zeszytów, dodawanych do Kwartalnika Historycznego. W roku 1952 Jan Baumgart

wydał, jako samoistną publikację, Bibliografię historii Polski za rok 1948. Od

tego czasu ukazały się dalsze tomy tej bibliografii w opracowaniu Jana Baumgarta,

obejmujące lata: 1944-47,1949,1950-51,1952-53,1954,1955, aod 1956 roku przy

współudziale Anny Malcówny. Od 1967 roku opracowała ją A. Malcówna przy

współpracy Stanisława Głuszka i Ireny Perzanowskiej. W latach osiemdziesiątych

nastąpiły dalsze zmiany w zespole redakcyjnym m.in. w 1985 roku odeszła A.

Malcówna. Jak z tego wynika, w bieżącej bibliografii historii Polski istnieje

luka, obejmująca lata 1935-1943. W poszukiwaniach bibliograficznych dotyczących

tych lat musimy sięgać do Bibliografii historii Polski, t. III (1918-1945) pod

red. W. Bieńkowskiego lub do materiałów bibliograficznych rozsianych po różnych

czasopismach naukowych.

Specjalistyczne bibliografie historyczne

Rozwój badań naukowych nad dziejami Polski spowodował konieczność opracowywania

wyspecjalizowanych bibliografii poświęconych szczególnie ważnym dla badaczy

epokom, problemom a nawet wybitnym postaciom. Na użytek historyków -

regionalistów rozpoczęto przygotowywanie i publikowanie, zwłaszcza po 1950 roku,

licznych bibliografii regionalnych rejestrujących publikacje dotyczące całych

historycznych dzielnic, ziem i miast. W niniejszym skrypcie podajemy wykaz tylko

najważniejszych bibliografii, zwłaszcza przydatnych studentom regionu kujawsko-

pomorskiego.

Bibliografia historii Polski XIX w. Pod red. S. Płoskiego. T. 1, (1815-31),

Wrocław 1958, T. 2, cz. 1-4, (1832-64), Wrocław 1968-83

Bibliografia powstania narodu polskiego w 1830-1831, pod red. A. Hirschberga,

Lwów 1882

Bibliografia wojskowa II wojny światowej. Materiały za lata 1939-1958. Warszawa

1960

Bibliografia wojny wyzwoleńczej narodu polskiego 1939-1945. Problematyka

wojskowa, materiały z lat 1939-1967 w opr. K. Szczepańskiej i B. Zielińskiej,

Warszawa 1973

K. Budzyk, Bibliografia konstytucji sejmowych w XVII wieku w Polsce, Wrocław

1952

W. Chojnacki, K. Pospieszalski, E. Serwański, Materiały do bibliografii okupacji

hitlerowskiej w Polsce 1939-1945, Warszawa 1957

W. Chojnacki, Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych pod okupacją

hitlerowską w latach 1939-1945, Warszawa 1970

W. Chojnacki, J. Kowalik, Bibliografia niemieckich bibliografii dotyczących

Polski 1900-1958, Poznań 1960

M. Cytowska, Bibliografia druków urzędowych XVI wieku, Wrocław 1961

Deportacje i przemieszczenia ludności polskiej w głąb ZSRR 1939-1945. Przegląd

piśmiennictwa pod red. T. Walichnowskiego, Warszawa 1988

K. Dolindowska, A. Haleba, Wydawnictwa socjalistyczne w Polsce 1918-1939 (draki

zwarte), Warszawa t. 2: 1968, t. 5:1976

E. Duraczyński, S. Lewandowska, Centralny katalog relacji i wspomnień z lat

1939-1945. Indeksów, nazwisk, pseudonimów, nazw geograficznych, organizacji

konspiracyjnych, t. 1-2, Wrocław 1972

Dzieje parlamentaryzmu w Polsce XV-XX w. Materiały bibliograficzne w oprać. K.

Zielińskiego, Warszawa 1985

J. Frieske, Materiały do bibliografii okupacji hitlerowskiej w Polsce.

Piśmiennictwo polskie za lata 1944-1968, Warszawa 1978

R. Gupieniec, Bibliografia numizmatyki polskiej za lata 1945-1957, Warszawa 1959

W. Henzel, I. Sawicka, Powstanie warszawskie 1944 r. Bibliografia selektywna,

Warszawa t. 1,1994; t. 2, 1994; t. 3, 1996

M. Harz, Bibliografia zbrodni katyńskiej. Materiały z lat 1943-1993, Warszawa

1993

W. Kiedrzyńska, Powstanie warszawskie w książce i prasie. Poradnik

bibliograficzny, Warszawa 1972

K. Koranyi, Bibliografia historyczno-prawna za lata 1926-36. Cz. 1-2, Lwów 1938-

1939, oraz przy współudziale J. Koranyiowej za lata 1937-1947, Toruń 1959

J. Kosicki, W. Kozłowski, Bibliografia piśmiennictwa polskiego za lata 1944-1953

o hitlerowskich zbrodniach wojennych, Warszawa 1955

E. Kozłowski, Bibliografia powstania styczniowego, Warszawa 1964

E. Maliszewski, Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczących (druki i

rękopisy), Warszawa 1928

J. Skrzypek, Bibliografia pamiętników polskich do 1964 ?., Wrocław 1976

H. Lipka, A. Mroczkowska, E. Wyglenda, Ruch polski w Niemczech w latach 1922-

1939, Opole 1972

Komisja Edukacji Narodowej. Bibliografia, oprać. K. Podlaszewska i inni, Wrocław

1979

Materiały do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce

Północnej i Południowej w XIX i XX wieku pod red. I. Paczyńskiej i A. Pilcha,

Kraków 1979

Materiały do bibliografii dziennikarstwa i prasy w Polsce w latach 1944-1954,

pod red. J. Halperna, Warszawa 1957

S. Płaza, Źródła drukowane do dziejów wsi w dawnej Połsce. Studium

bibliograficzno-źródłoznawcze. Zeszyty Naukowe UJ. 1974, Prace prawnicze z. 66

oraz Warsztat naukowy historyka wsi Polski feudalnej, Warszawa 1980 (rozprawa ta

obejmuje zarówno stan bibliografii i wiedzy prasoznawczej jak i stan badań

dyscyplin historycznych zajmujących się dziejami wsi).

Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660. Bibliografia pod red. A.

Przybosia, Warszawa 1957

100-lecie polskiego ruchu robotniczego (Materiały bibliograficzne) w oprać. I.

Wronowskiej, K. Zielińskiego, Warszawa 1982

A. Suligowski, Bibliografia prawnicza polska XIX i XX wieku, Warszawa 1911

Wojna obronna Polski w 1939 r. Bibliografia pod red. W. Majewskiego, wyd. II,

Warszawa 1971

Niektóre bibliografie regionalne

Bibliografia Krakowa, w oprać. T. Bieńkowskiej i Z. Vogel, ukazuje się od 1970 r.

Bibliografia regionu białostockiego, 1.1 (1944-1962), oprać. K.Lewicka i J.

Pochodowicz, suplement do t. 5 Rocznika Białostockiego, Białystok 1964

Bibliografia regionalna Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej pod red. B. Swiderskiego,

wychodzi od 1959, od 1960 osobno dla Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej

Bibliografia rzeszowszczyzny, w oprać. P. Pasławskiej od 1864

Bibliografia Warszawy, pod red. J. Darko, 1.1 do 1864 ?., druki zwarte, Wrocław

1958, t. II wydawnictwa ciągłe 1944-1952, Wrocław 1964, t. III wyd. ciągłe 1864-

1903, Wrocław 1971, t. IV wyd. ciągłe 1904-1918, Wrocław 1973, t. V wyd. ciągłe

1919-1928, Wrocław 1977, t. VI wyd. ciągłe 1929-1939, wojna i okupacja 1939-1944,

Wrocław 1984

Bibliografia zachodnia, pod red. W. Chojnackiego, Poznań 1947

F. Czarnecki, Bibliografia ziem zachodnich 1945-1958, Poznań 1962

J. Dembski, S. Kubiak, Bibliografia kultury miasta Poznania 1945-1968, Poznań

1972

S. Kubiak, Bibliografia historii powstania wielkopolskiego 1918-1919, Poznań

1963

Łódzka bibliografia regionalna 1945-1970, oprać. Wanda i Wacław Frontcza-kowie

pod red. B. Świderskiego, Łódź 1976; od 1971 r. ukazuje się jako bibliografia

bieżąca pt.: Bibliografia Łodzi i województwa łódzkiego

K. Maleczyński, Bibliografia historii Śląska za lata 1939-1946, Wrocław 1954,

oraz za lata 1948-1955, Wrocław 1961

M. Szymańska, Bibliografia historii Poznania, Poznań 1960

A. Wojtkowski, Bibliografia historii Wielkopolski, t. I-II, Poznań 1938

Bibliografie regionalne Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur

Bibliografia historii Pomorza Wschodniego i Zachodniego, pod red. H.

Baranowskiego od 1958 r. wychodzi w Toruniu jako bibliografia bieżąca, od 1968 r.

pt. Bibliografia historii Pomorza..., oraz krajów regionu Bałtyku, jako dodatek

do Zapisek Historycznych

Bibliografia Pomorza Gdańskiego, bieżąca od 1961 do 1979, wyd. Ossolineum,

Gdańsk 1975-1966

Bibliografia Pomorza Zachodniego, t. 1 (1945-1950, oprać. C. Gałczyńska, E. Gos,

W. Nieznanowska, Szczecin 1971; od 1951 do 1990 bieżąca Bibliografia Pomorza

Zachodniego, wydaje Woj. Bibl. Publiczna w Szczecinie, Szczecin 1969-1999

Bibliografia polskiego piśmiennictwa morskiego 1801-1900, druki zwarte, oprać. A.

Świderska, Gdańsk 1986, 1901-1944, druki zwarte, oprać. J. Des Loges, Gdańsk

1986; 1945-1975, druki zwarte, oprać. M. Babnis, Gdańsk 1981

Morze i Pomorze. Książki - czasopisma -filmy. Oprać. J. Wadowski, Warszawa 1964

Polska bibliografia morza i Pomorza. Oprać. S. Zieliński, Warszawa 1935

Bibliografia Jaćwieży (Materiały z lat 1945-1975), oprać. J. Matelska, J. Maj,

Rozprawy U.W. nr 283, filia w Białymstoku, Białystok 1985

Bibliografia Mazur i Warmii w okresie dziesięciolecia 1945-1955, oprać. E.

Sukertowa-Biedrawina, Olsztyn 1960, za następne lata jako bieżąca do 1989 r.

Warmia i Mazury. Poradnik bibliograficzny 1945-1984, oprać. B. Wasilewska,

Olsztyn 1985

Materiały do bibliografii historycznej Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek 1986, oprać.

M. Krajewski

Bibliografia miasta Torunia, oprać. H. Baranowski, Poznań 1972 Bibliografia

miasta Torunia 1972-1993, oprać. H. Baranowski, Toruń 1996 Bibliografia Chojnic

za lata 1945-1978. Praca magisterskaE. Erdman wykonana pod opieką doc. dr H.

Dubowika, Bydgoszcz 1979 (maszynopis w Bibliotece WSP w Bydgoszczy)

Verzeichnis des deutschsprachigen Schrifttums tiber das Bromberger and im

Auftrage der Heimatkreise Bromberg - Stadt und Bromberg Land in der Landsman-

nschaft Westpreussen, bearb. Herbert Rister Wilhelmshaven 1977

Uwaga: Bibliografie innych miast Kujaw i Pomorza publikują lokalne czasopisma

naukowe, jak np. Rocznik Elbląski, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie

Bibliographie der geschichte von Ost- und Westpreussen, bearb. E. Wermke,

Konigsberg Pr. 1933; Nachtrag bis 1929, Aalen 1962; ...fur die Jahre 1930-1938,

Aalen 1964; ... fur die Jahre 1939-1970, Godesberg 1974; f.d. Jah. 1971-74,

Marburg/Lahn 1978.

Najważniejsze bibliografie narodowe

Od 1926 r. ukazuje się, wydawana staraniem Międzynarodowego Komitetu

Nauk Historycznych:

International Bibliography ofHistorical Sciences zawierająca także potrzebne

wstępne informacje o ważniejszych wydawnictwach bibliograficznych, wydawanych

w poszczególnych krajach. Przykładowo wymienimy kilka ważniejszych bibliografii

narodowych:

G.M. Dutchher, H.R. Shipman, A Guide to Historicał Literaturę, 2 wyd., New

York 1949

Bibliographie d'oeuvres choisies de la science historiąue hongroise 1945-1959,

Budapest 1960

Bibliography ofBritish History, Oxford 1928-1959

Bibliografia storica nazionale, t. 1-17, Roma-Bari 1942-1957

S.E. Bring, Bibliografisk handbok till syeriges historia. Stockolm 1934

F.Ch. Dahlman, G. Waitz, Ouellenkunde der deutschen Geschichte, wyd. 9,

Leipzig 1931

G. Franz, Bucherkunde zur deutschen Geschichte, Miinchen 1951

Les Sources de l'histoire de France depuis les origines jusąu en 1815, t. 1-18,

Paris 1901-1935

Bibliografija russkoj bibliografii po istorii SSSR. Annotirowannyj pierecen'

bibliograficzeskich ukazatielej, izdannych do 1917 goda, Moskwa 1957

Istorija SSSR. Ukazatiel sowietskoj litieratury za 1917-1952 g, t. 1-2 oraz

uzupełnienia t. 1-2, Moskwa 1956-1958

Czasopisma

Rola czasopisma naukowego nie kończy się na dostarczeniu aktualnej informacji

bibliograficznej, choć w tym punkcie naszych rozważań najbardziej nas interesują.

Znaczenie ich polega ponadto na tym, że udostępniają one swe łamy dla drobniej

szych publikacji historycznych - artykułów, polemik, recenzji i drobniejszych

tekstów źródłowych oraz informują o bieżącym życiu naukowym w kraju i zagranicą.

Dobrze redagowane pismo naukowe spełnia też ważną rolę organizatorską w nauce

poprzez odpowiedni dobór autorów i ogłaszanych przez nich materiałów, stając się

trybuną wymiany poglądów i dyskusji naukowych, a nierzadko same organizują nowe

„szkoły historyczne".

Zakres zainteresowań naukowego czasopisma historycznego w zasadzie powinien być

określony wystarczająco jasno w jego tytule. Pośród wielu ukazujących się

aktualnie czasopism istnieje bowiem swoisty podział pracy, wyrażający się w

doborze tematów publikowanych prac. Zwykle w każdym kraju istnieje jedno lub dwa

czasopisma o charakterze reprezentatywnym, zajmujące się problematyką dziejów

danego kraju jako całości, czasopisma specjalistyczne poświęcone różnym

dziedzinom nauki historycznej np. historia prawa, historia kultury itp. oraz

czasopisma regionalne i lokalne.

W poszukiwaniach bibliograficznych, kiedy korzystamy z czasopism jako z

bibliografii bieżącej, uwzględniać musimy z reguły wszystkie czasopisma o

charakterze ogólnym, oraz wiążące się z tematyką badanego zagadnienia czasopisma

specjalistyczne i regionalne.

Spośród polskich czasopism historycznych wymienić należy:

Czasopisma ogólne:

Kwartalnik Historyczny - założony w roku 1887. Wydawany do roku 1939 przez

Towarzystwo Historyczne (od momentu odzyskania niepodległości: Polskie

Towarzystwo Historyczne) we Lwowie, w okresie okupacji, jak wszystkie czasopisma

polskie, nie ukazywał się. W latach 1946-1951 wychodził w Krakowie, w roku 1951

został przejęty przez Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk i przeniesiony do

Warszawy.

Przegląd Historyczny (kwartalnik) - założony w roku 1906. Wydawany przez

Warszawskie Towarzystwo Miłośników Historii będące warszawskim oddziałem PTH.

Publikuje materiały głównie z zakresu historii powszechnej.

Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału historyczno-filozoficznego Akademii

Umiejątności w Krakowie - założone w roku 1874, od roku 1891 do 1951 pod tytułem:

Rozprawy Akademii Umiejątności (od 1918 ?.: Polskiej Akademii Umiejętności),

wydział historyczno-filozoficzny. Obecnie nie ukazuje się.

Roczniki Historyczne - wydawane od roku 1925 przez Poznańskie Towarzystwo

Przyjaciół Nauk w Poznaniu.

Acta Połoniae Historica - wydawane od roku 1958 przez Instytut Historii PAN w

Warszawie, publikuje w językach obcych (francuskim, angielskim i niemieckim)

artykuły przeglądowe, informujące czytelnika zagranicznego o aktualnym stanie

badań w zakresie historii w Polsce. Z tego względu czasopismo to może być

wykorzystywane jako orientacyjna pomoc bibliograficzna, zwłaszcza w zakresie

najnowszej literatury naukowej.

Teki Historyczne - organ emigracyjnego Polskiego Towarzystwa Historycznego w

Wielkiej Brytanii - od roku 1947 w Londynie.

Czasopisma specjalistyczne:

Studia Źródłoznawcze - wydawane od roku 1957 w Poznaniu przez Instytut Historii

PAN (Źródłoznawstwo, metodologia historii, nauki pomocnicze historii).

Archeion - wydawany od roku 1927 przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych

(poprzednio instytucja ta nosiła inne nazwy). (Archiwistyka i archiwo-znawstwo).

Slavia Antiąua - od roku 1948. (Historia Słowiańszczyzny starożytnej i

wczesnośredniowiecznej).

SlaviaOccidentalis-odroku 1921 w Poznaniu. (Historia i filologia słowiańska).

Studia wczesnośredniowieczne - ukazuje się w nieregularnych odstępach czasu od

rolcu 1952 w Warszawie.

Studia mediewistyczne - od roku 1958 w Warszawie.

Mediaevalia - od roku 1957 w Warszawie.

Wiadomości numizmatyczne - od roku 1957 w Warszawie. (W latach 1889-1949

wychodziło w Krakowie czasopismo pt. Wiadomości numizmatyczno-archeologicz-ne).

Archiwum do dziejów oświaty -od roku 1959 w Warszawie. (Wiatach 1878-1939

wychodziło w Krakowie Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce).

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej- od roku 1953 w Warszawie. (Historia

narzędzi i sposobów produkcji - rolnictwo, rzemiosło, przemysł, budownictwo,

osadnictwo, górnictwo itp.).

Kwartalnik Historii Nauki i Techniki - od roku 1955 w Warszawie.

Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej - od roku 1953 w Warszawie.

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego - od roku 1962 we Wrocławiu.

Czasopismo Prawno-Historyczne - od roku 1948 w Poznaniu.

Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, z seriami: Studia z dziejów

górnictwa i hutnictwa. Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego - od 1957 roku w

Warszawie.

Rocznik Historii Sztuki - od roku 1956 w Warszawie.

Reformacja w Polsce - od 1921 roku (nieregularnie) w Warszawie.

Odrodzenie i Reformacja w Polsce - od roku 1956 w Warszawie.

Nasza Przeszłość'- od roku 1946 w Krakowie (historia kościoła).

Przegląd Zachodni - od roku 1945 w Poznaniu (historia Niemiec, stosunki polsko-

niemieckie).

Wojskowy Przegląd Historyczny - od roku 1956 w Warszawie. Jego poprzednikiem

przed wojną był Przegląd Historyczno- Wojskowy, wydawany w Warszawie w latach

1929-1938.

Najnowsze Dzieje Polski - od roku 1957 w Warszawie, dwie serie pod tym samym

tytułem, obejmujące dzieje Polski w okresie 1914-1939 i 1939-1945.

Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych - od 1931 do 1938 roku we Lwowie,

od 1946 roku w Poznaniu.

Studia i Materiały do Historii Wojskowości - od roku 1954 w Warszawie, do r.

1956 pt.: Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej.

Z pola Walki -od roku 1958 w Warszawie, dzieje ruchu robotniczego.

Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego - od roku 1950 w Warszawie

(historia Żydów w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem eksterminacji Żydów w

okresie okupacji 1939-1945).

Historyka - od roku 1969 w Krakowie (metodologia historii).

Ważniejsze czasopisma regionalne

Rocznik Krakowski - od roku 1898 w Krakowie

Małopolskie Studia Historyczne - od roku 1958 w Krakowie

Rocznik Przemyski - od roku 1909 w Przemyślu

Rocznik Województwa Rzeszowskiego - od roku 1958 w Rzeszowie

Rocznik Łódzki - od roku 1928 w Łodzi

Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych - od roku 1950 w Łodzi

Zaranie Śłąskie - od roku 1907 w Katowicach

Sobótka, Śląski Kwartalnik Historyczny - od roku 1946 we Wrocławiu

Kwartalnik Opolski - od roku 1955 w Opolu

Studia i Materiały z Dziejów Śląska - od roku 1957 we Wrocławiu

Rocznik Wrocławski - od roku 1957 we Wrocławiu

Archiwum Historyczne Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego - od roku 1958

Wrocławiu

Studia Śląskie - od roku 1958 w Opolu

Biuletyn Niemcoznawczy - od 1958 roku w Opolu

Rocznik Towarzystwa Naukowego - od roku 1929 w Płocku

Notatki Płockie - od roku 1956 w Płocku

Nadodrze - od roku 1959 jako regularne czasopismo (w Zielonej Górze)

Rocznik Lubuski - od roku 1919 w Zielonej Górze

Rocznik Białostocki - od 1962 roku w Białymstoku

Rocznik Lubelski - od roku 1958 w Lublinie

Rocznik Pilski - od roku 1960 w Pile

Rocznik Ziemi Kłodzkiej - od roku 1960 w Kłodzku

Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Sieradzkiej - od roku 1962 w Sieradzu

Rocznik Warszawski - od roku 1961 w Warszawie

Ważniejsze czasopisma naukowe Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur

Komunikaty Mazursko-Warmińskie - Olsztyn od 1946 Kronika Bydgoska - Bydgoszcz od

1964 Pomerania Antigua - Gdańsk od 1965

Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego - Bydgoszcz od 1961

Przegląd Zachodnio-Pomorski - Szczecin od 1957, w 1. 1957-1961 wychodził po

nazwą „Szczecin"

Rocznik Elbląski - Elbląg od 1961

Rocznik Gdański - Gdańsk od 1927

Rocznik Gdyński - Gdynia od 1977

Rocznik Grudziądzki - Grudziądz od 1960

Rocznik Koszaliński - Koszalin od 1965

Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza - Bydgoszcz od 1968

Rocznik Olsztyński - Olsztyn od 1958

Rocznik Słupski - Słupsk od 1979

Rocznik Sopocki - Sopot od 1976

Rocznik Muzeum - Toruń od 1962

Rocznik Toruński - Toruń od 1966

Roczniki Toruńskiego Towarzystwa Naukowego - Toruń od 1878

Studia Maritima - Wrocław 1978

Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza - Poznań 1955

Studia Pelplińskie - Pelplin 1969

Studia Warmińskie - Olsztyn od 1964

Zapiski Historyczne poświęcone historii Pomorza - Toruń od 1908

Zapiski Koszalińskie - Koszalin 1958

Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie - Włocławek od 1978

Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy. Studia z Nauk Społecznych - Bydgoszcz od

1976; Studia Historyczne, tamże od 1990

Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne - Historia -

Toruń od 1957

Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, Historia -

Gdańsk od 1971; Nauki Polityczne, tamże od 1972

Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN - Rypin od

1989

Ziemia Kujawska - Inowrocław od 1963

Ważniejsze dawne i nowsze czasopisma niemieckie dotyczące historii Pomorza i

Prus

Altpreussische Montasschrift - wychodziło w Królewcu w latach 1864-1923;

poprzednio, w latach 1829-1863 pod nazwą Preussische Provinzial-Blatter.

Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins - wychodziło w Gdańsku w

latach 1890-1941 (historia Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Powiśla).

Altpreussische Forschungen - wychodziło w Królewcu w latach 1924-1944 (historia

Prus i Zakonu Krzyżackiego, bibliografia).

Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins - wychodziło w Gdańsku w

latach 1902-1936, następnie kontynuowane w nieco zmienionym charakterze w latach

1937-1943 pod nazwą Weichselland (w pierwotnej wersji były to krótkie rozprawki

i komunikaty o badaniach w zakresie historii Pomorza Gdańskiego).

Mitteilungen des Coppernicus-Vereins zu Thorn - wychodziło w latach 1878-1919 w

Toruniu, następnie w latach 1920-1939 w Elblągu, podając nadal Toruń jako

miejsce wydania (historia Torunia i Ziemi Chełmińskiej).

Zeitschrift fur die Geschichte und Altertumskunde Ermlands - wychodziło w

Braniewie w latach 1858-1939, a od 1956 roku wznowione zostało w Osnabruck.

Po II wojnie światowej, począwszy od roku 1949, wznowiono na terenie Republiki

Federalnej Niemiec działalność niemieckich instytucji naukowych zajmujących się

badaniem dziejów dawnych ziem wschodnich byłej Rzeszy Niemieckiej. Wydają one

również własne czasopisma, z których dla polskich badaczy historii Pomorza

najważniejsze są:

Zeitschrift fur Ostforschung - wychodzi od 1952 roku w Marburgu an der Lahn

(historiaEuropy środkowej i wschodniej, wiele informacji bibliograficznych,

obszerny dział recenzji).

Jahrbuch derAlbertus - Universitat zu Konigsberg, Pr. - wychodzi w Getyndze

(Góttingen), (historia Prus i Zakonu Krzyżackiego, dodatki bibliograficzne).

Ostdeutsche Wissenschaft - problemy różnych nauk humanistycznych zajmujących się

tzw. niemieckim Wschodem.

Najważniejsze czasopisma zagraniczne o znaczeniu międzynarodowym

Historische Zeitschrift - Niemcy do 1991 RFN (ogólnohistoryczne) - od 1859 roku

w Monachium.

Revue historiąue - Francja (ogólnohistoryczne) - od 1876 roku w Paryżu.

English Historical Review - Anglia (ogólnohistoryczne) - od 1885 roku w Londynie.

The American Historical Review - Stany Zjednoczone Ameryki (ogólnohistoryczne) -

od 1926 roku w Richmond.

Woprosy Istorii (Voprosy Istorii) (ogólnohistoryczne) - od 1946 w Moskwie.

Nowaja i Nowiejszaja Istorija (Novaja i novejsaja istorija - Rosja historia

nowożytna i najnowsza powszechna i Związku Radzieckiego) - od 1957 roku w

Moskwie.

Średnie Wieka (Średnie Veka- Rosja historia okresu feudalizmu) - od 1945 roku

w Moskwie.

Wiestnik Drewniej Istorii (Vestnik Drevnej Istorii)- Rosja (historia antyczna) -

od 1949 roku w Moskwie

Ćesky ćasopis historicky - do roku 1939 w Pradze (ogólnohistoryczne).

Ćeskoslovensky ćasopis historicky - (CS, od roku 1951 ogólnohistoryczne)

w Pradze.

ZeitschriftftirGeschichtswissenschaft -Niemcy (do 1991 NRD) ogólnohistoryczne, z

przewagą historii najnowszej) od 1953 roku w Berlinie.

Annales- Francja (historia społeczna, problemy graniczne historii i innych nauk

społecznych, nowe metody badań) - od 1946 roku w Paryżu. Poprzednio, od 1929

roku, czasopismo to wychodziło pod tytułem Annales d'historie economiąue et

sociale.

Mitteilungen des Instituts fur Ósterreichische Geschichtforschung - Austria

(ogólnohistoryczne) - od 1879 roku w Wiedniu.

Revue d'historie de la deuxieme guerre mondiale - Francja (Historia II wojny

światowej) - od 1950 roku w Paryżu.

Rivista storica Italiana - Neapol 1884 r.

DRUKOWANE WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE

Bardzo wiele spośród źródeł pisanych jest przedmiotem specjalnych publikacji

zawierających ich teksty. Są to tzw. wydawnictwa źródłowe, które przygotowuje

się do druku według ustalonych zasad; najważniejsze z tych zasad omówimy w

rozdziale o krytyce zewnętrznej. Obecnie zastanowimy się tylko nad tym, jaki cel

przyświeca wydawaniu źródeł drukiem.

Naczelnym motywem jest chęć udostępnienia źródła, które w rękopisie lub

maszynopisie istnieje zaledwie w jednym lub co najwyżej w niewielkiej ilości

egzemplarzy, możliwie dużej liczbie badaczy, mogących wówczas prowadzić badania

jednocześnie i to niezależnie od siebie. To samo bowiem źródło może dostarczać

odpowiedzi na różnie formułowane pytania. Przez ogłoszenie drukiem źródła staj ą

się ponadto dostępne dla badaczy obcych, oszczędzając im długich i uciążliwych

podróży zagranicznych.

Drugim celem publikacji jest chęć zachowania oryginalnego źródła przed

zniszczeniem, które musiałoby nieuchronnie szybko nastąpić, gdyby bardzo często

wykorzystywane materiały źródłowe były zawsze udostępniane w oryginale. Należy

przy tym pamiętać, że tekst źródła ogłoszonego drukiem, co przecież zawsze

następuje w większej ilości egzemplarzy rozchodzących się następnie po różnych

ośrodkach badawczych, jest zabezpieczony przed skutkami zniszczeń, np. w wyniku

pożaru lub działań wojennych. Po stratach, jakie poniosły archiwa i biblioteki

polskie w II wojnie światowej, wiele tekstów źródłowych dostępne jest dziś dla

badaczy tylko dzięki temu, że poprzednio zostały opublikowane w druku i w

postaci drukowanej ocalały. Publikacja źródeł ułatwia także pracę heurystyczną,

gdyż z reguły prowadzi do skupienia w jednym wydawnictwie większej ilości

tekstów źródeł, dość często rozproszonych po różnych bibliotekach, archiwach i

muzeach.

Podstawowe typy wydawnictw źródłowych odpowiadają znanym nam już rodzajom źródeł,

gdyż obowiązuje tu - z bardzo nielicznymi wyjątkami - zasada, że nie wolno w

jednym wydawnictwie mieszać źródeł aktowych z opisowymi. Wprawdzie w praktyce

spotykamy nieraz publikacje noszące najczęściej w tytule lub podtytule

określenie „wybór tekstów źródłowych", gdzie fragmenty kronik przepla-

tają się z dokumentami, a wypisy z akt z artykułami prasowymi, są to jednak

zazwyczaj wydawnictwa źródeł podejmowane nie dla celów naukowo-badawczych, lecz

dla popularyzacji nauki dla celów dydaktycznych, czy wreszcie dla celów bieżącej

polityki, jak to się dzieje, z tzw. księgami kolorowymi (Biała księga, Brunatna

księga, etc.) wydawanymi obficie przez rządy poszczególnych państw, zwłaszcza w

XX wieku.

Wydawnictwa źródeł opisowych mogą w jednej publikacji zawierać tekst bądź

jednego tylko źródła, np. kroniki, biografii, bądź też większej ilości źródeł

podobnych, np. roczników średniowiecznych, suplik chłopskich, odezw. Zależy to

od rozmiarów wydawanych źródeł. Jeśli tekstu wystarcza na książkę (kroniki

średniowieczne, pamiętniki nowożytne), wówczas publikuje się go oddzielnie,

jeżeli nie włącza się go do odpowiedniego zbioru.

W wydawnictwach aktowych i dokumentowych specjalne miejsce zajmują kodeksy

dyplomatyczne. Są to wydawnictwa obejmujące dokumenty średniowieczne pochodzące

z określonej kancelarii lub odnoszące się do określonego zagadnienia. Wydawcy

kodeksów dyplomatycznych dążą do kompletności tych wydawnictw, tzn. starają się,

aby żaden dokument z wyznaczonym zakresem kodeksu (rzeczowym, chronologicznym i

terytorialnym) nie został w nim pominięty. Nazwa „kodeks dyplomatyczny" pochodzi

od łacińskiego słowa codex, co oznaczało oprawną księgę i od greckiego słowa

diploma, oznaczającego kartę, list, dokument.

Nowożytne źródła aktowe obejmują, w odróżnieniu od wydawnictw źródeł

pochodzących z okresu starożytności i średniowiecza, tylko najważniejsze akta i

dokumenty oraz listy, z tym, że te ostatnie tworzą zwykle odrębne jednostki

wydawnicze, zmierzające do kompletności.

Poniżej przedstawiamy przykładowo szereg ważniejszych wydawnictw źródłowych do

dziejów Polski.

Źródła opisowe

Monumenta Poloniae Historica (MPH) (Pomniki dziejowe Polski), składają się z 6

tomów, z których 2 pierwsze wydał August ? i e 1 o w s ? i (Lwów 1864-93),

następne różni uczeni z ramienia Akademii Umiejętności w Krakowie. Zawiera

większość źródeł opisowych polskiego i obcego pochodzenia dotyczących dziejów

Polski średniowiecznej. W latach 1960-61 zostały metodą fotooffsetową wydane

wszystkie tomy MPH. PAU po 1945 roku zainicjowała ponowne wydawanie źródeł

opisowych, zgodnie ze współczesnymi wymogami nauk historycznych, jako seria 2

Monumenta Poloniae Histońca. Zdołała wydać w latach 1946-51 w Krakowie tomy 1-3.

Po likwidacji PAU kontynuację wydawania serii 2 MPH podjęło się PWN, które w

latach 1962-74 opublikowało tomy 4-?.

Scriptores Rerum Polonicarum - wielka seria wydawnictw źródłowych podjęta przez

Akademię Umiejętności w Krakowie, zawierająca dzieła historiograficzne,

diariusze sejmowe, pamiętniki różnych osób itp., głównie z XVI i XVII wieku.

Scriptores Rerum Silesiacarum - podobna seria, obejmująca dzieła pisarzy

śląskich, wydane przez uczonych niemieckich we Wrocławiu.

Scriptores Rerum Prussicarum - 3 tomy, Leipzig (Lipsk) 1861-1866 obejmuje źródła

historiograficzne do dziejów Prus i Zakonu Krzyżackiego w średniowieczu.

Kodeksy

Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, wyd. Maciej D o g

i e 1 z zakonu pijarów, 1.1-1732, potem T. IV i V. Tomy II i III w ogóle się nie

ukazały.

Codex diplomaticus Poloniae, wyd. Rzyszczewski, Muczkowski i H e 1 ? e 1, Poznań

1847 - pod względem metody wydawniczej dziś całkowicie przestarzały, ale nadal

wykorzystywany.

Codex diplomaticus maioris Poloniae 1136-1413, Poznań 1840, wyd.

E. Raczyński.

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I-IV wyd. I. Zakrzewski,!. V wyd.

F. Pi ek osiński, 1877-1908.

Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. M. P e r 1 b ? ? h, t. I-II Danzig (Gdańsk)

1881.

Pommersches Urkundenbuch, 1.1-VI, Stettin (Szczecin) 1886-1940.

Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. P i e ? o s i ń s ? i, t. I-IV, Kraków

1876-1905

Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej, wyd. F. Piekosiński,t. I-II, Kraków

1874-1883

Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, wyd. F. P i e ? o s i ń s ? i, t. I-II,

Kraków 1879-1882, uzupełniony przez S. Estreichera 1936

Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. I-II, wyd. K. Maleczyński i A. Skowron s ? ?,

Wrocław 1951-1959

W formie kodeksów wydaje się również średniowieczne zbiory listów, z reguły

mających charakter korespondencji dyplomatycznej i urzędowej.

Codex epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882.

Zbiory akt

Księgi miasta Krakowa po rok 1400, wyd. J. Szujski i F. Piekosiński, Kraków 1878

Acta Alexandrii regis Poloniae, wyd. F. P a p e e, Kraków 1927 Akta unii Polski

z Litwą, wyd. S.Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932

Aktasejmikowewojewództwakrakowskiegozlat 1572-1620,wyd.S.Ku tr z e -b a, Kraków

1932

Materiały do dziejów Komisji Rządzącej z r. 1807, wyd. M. Rostworowski, 1918

Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807-1813, wyd. M. H a n

d e 1 s m a n, t. I-II, 1914

Starodawne prawa polskiego pomniki, wielka seria, obejmująca dawne księgi sądowe

z XIV-XVI w., projekty kodyfikacji prawa polskiego, traktaty polityczne i

prawnicze z wieków średnich, statuty synodalne, księgi sądowe wiejskie z XV-

XVIII w. itp.

VoluminaLegum, wyd. I obejmuje 8 tomów, wydanych przez S. ? ? n ar ski e-g o od

1732 roku, przedrukowane następnie po 1860 roku przez J. Ohryzkę w Petersburgu,

uzupełnione t. IX i X w czasach nowszych, obejmuje zbiór konstytucji sejmowych

Polski przedrozbiorowej.

Najdawniejsze księgi sądowe mazowieckie, t. I-III, wyd. M. Handelsman, A.

Rybarski, K. Tymieniecki, 1920.

Matricularum Regni Poloniae Summaria, t. I-V, wyd. T. Wierzbowski, 1905-1919.

Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1831 ?., wyd. B.Pawłowski, 1.1-VI,

1931

Polska działalność dyplomatyczna 1863-64, zbiór dokumentów, wyd. A. Lewak, 1937

Dokumenta occupationis Teutonicae, od 1945 r.

Polskie siły zbrojne w II wojnie światowej, t. I-V, Londyn 1950

Akta Stanów Pruskich, wyd. M. ? i s ? u p i K. G ó r s ? i, t. I, Toruń 1955 -

dotychczas ukazało się 7 tomów (1479-1520)

KsięgaŁawnicza nowego miasta Torunia (1387-1450), wyd. ?. ? i e s i e 1 s ? a,

Toruń 1973

Acta consularia civitatis bidgostiensis. Księga Bydgoskiej Rady Miejskiej (1671-

1675), wyd. Z. G u 1 d o n i R. ? a b ? ? i ń s ? i, cz. 1-2, Bydgoszcz 1967-69.

Do wydawnictw aktowych specjalnego rodzaju należą akta typu gospodarczego,

głównie inwentarze majątków kościelnych, szlacheckich, miejskich, królewskich,

instruktarze ekonomiczne, urbarze, wilkierze, lustracje itp. W ostatnim

ćwierćwieczu ukazało się drukiem wiele źródeł tego rodzaju.

Księga henrykowska, wyd. R. Gródecki, Poznań 1949

Księgi ławnicze krakowskie 1365-1376, wyd. S.Krzyżanowski, Kraków 1904

Liber scabinorum veteris civitatis Thoruniensis 1363-1428, wyd. K. Kaczmarczyk,

Toruń 1936

Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, wyd. K. Ciesielska

ii. Janosz-Biskupow a, Toruń 1964

Najstarsza księga sądowa wsi Trześniowa 1419-1609, wyd. H. Polaczków-n a , Lwów

1923

Inwentarze dóbr ziemskich województwa krakowskiego 1576-1700, wyd. A. Kamiński,

A. Kiełbicka,S. Pańków a, Warszawa 1956

Revisio benorum episcopatus Vladislaviensis 1582, wyd. L. Żytkowicz, Toruń 1950

L. Żytkowicz, Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z roku 1582,

Toruń 1953, tenże, Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego, Toruń 1957

R.Mienicki, Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego, 1.1 (1646 i 1676), Toruń

1953, t. 2 (1723-1747), tamże 1956, t. 3 (z 1759 ?.), tamże 1959

Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego 1646 i 1676, wyd. R. M i e n i ? ? ?,

Toruń 1955

j?j

Inwentarze starostw puckiego i kościerskiego z XVII w., wyd. G. L a b u d a,

Toruń 1954

Inwentarze starostwa i wójtostwa bydgoskiego z łat 1753-1766, wyd. R. Kabaciński,

Warszawa 1977

ENCYKLOPEDIE I SŁOWNIKI

Historykowi w procesie badania potrzebny jest duży zasób wiedzy faktograficznej,

znajomość szczegółów biograficznych, geograficznych i innych, których nie sposób

całkowicie opanować pamięciowo. Dlatego historyk musi na tym etapie badania, a

nierzadko i na następnych, uciekać się do pomocy wydawnictw, zawierających owe

potrzebne mu szczegółowe wiadomości. Takimi wydawnictwami są wszelkiego rodzaju

encyklopedie i słowniki, sporządzane najczęściej w układzie alfabetycznym i

zaopatrzone w system niezbędnych odsyłaczy, pozwalające na szybkie odnalezienie

poszukiwanej informacji.

Encyklopedie dzielą się na wielkie, wielotomowe publikacje, opracowane przez

wybitnych specjalistów w zakresie poszczególnych dziedzin wiedzy oraz na

mniejsze encyklopedie popularne. Te ostatnie są mało przydatne dla celów

badawczych. Spośród wielkiej encyklopedii reprezentujących wysoki poziom naukowy,

historyk polski korzysta najczęściej z następujących wydawnictw:

Encyklopedia powszechna, wydawnictwo S. Orgelbranda, wyd. w latach 1859-1868

Wielka encyklopedia ilustrowana, której wydawanie przerwał na literze P wybuch I

wojny światowej w 1914 roku

Wielka encyklopedia powszechna wydawnictwa „ Gutenberga " w 18 tomach i 4 tomach

uzupełniających, z lat 30

Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 1-12, 13 - suplement, Warszawa 1962-70

Z ważniejszych encyklopedii ogólnych obcych użyteczne są:

Encyklopedia ?ritannica w 24 tomach, pierwsze wydanie w Edynburgu w 1768 roku,

wielokrotnie wznawiana. Uzupełnienia ukazują się corocznie, gdyż poszczególne

wydania nie są numerowane, a tylko co roku dodrukowuje się pewną ilość

egzemplarzy z wprowadzonymi zmianami i uaktualnieniami; ponadto co roku ukazuje

się Britannica Book ofthe Year, zawierający bieżące informacje. Ostatnio

encyklopedia ta jest wydawana w dwóch wersjach: węższej i szerszej tzn. to samo

hasło jest podane w wersji węższej i szerszej.

Der Grosse Brockhaus w 14 tomach (12 tomów plus 2 tomy uzupełnień), wydawane

przez firmę wydawnicząF. A. Brockhaus istniejącą w Lipsku, po 1945 roku w

Wiesbaden w Niemczech (do 1991 RFN). Najczęściej spotykanymi w bibliotekach

Torunia i Bydgoszczy są Brockhausy wydane w okresie międzywojennym lub

wydawnictwa z Wiesbaden z lat 1952-63. Brakuje najnowszego wydanego pt.

Brockhaus Encyklopedie in 24 Banden.

Brockhaus Konversations ??????? w 16 tomach, 1894-1904 + 2 tomy uzupełnień.

Enciclopedia Italiana w 30 tomach, 1929

La Grand Larousse Grand dictionnaire universel du XIX siecle, 17 tomów, 1864-

1890; Larousse du XX siecle (t. 1-6 1927-33, supplement 1957). Wydawnictwo

Larousse'a opublikowało też kilka innych słowników i encyklopedii m.in. Grand

Larousse Encyclopediąue (t. 1-10 1960-65).

Bolszaja Sowietskaja Encyklopedija (??? saja Enciklopedija). Dotychczas ukazały

się trzy wydania tej encyklopedii: pierwsze w latach 1926-31 w 65 tomach, drugie

- 1949 -58, tomów 51+ 2, trzecie - 1970-81 w 30 + 1 tomach. Uzupełnia je

bieżącymi wiadomościami wydawnictwo: Eżegodnik Bolszoj Sovetskoj Enciklopedii.

Dla historyków szczególnie wartościowe jest pierwsze wydanie tej encyklopedii

zawierające biogramy licznych działaczy partyjnych, państwowych i generałów

straconych w latach trzydziestych XX wieku.

Użytecznymi dla historyków są też inne encyklopedie narodowe, a zwłaszcza ludów,

które wchodziły w skład państwa polsko-litewskiego (litewskie, ukraińskie) i

wydawane przez naszych sąsiadów.

Układ podobny do encyklopedii mają słowniki specjalistyczne, niejednokrotnie w

tytule również nieściśle określane jako encyklopedie, podające informacje z

wybranych dziedzin wiedzy. Dla użytku historyka przydatne są zwłaszcza:

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, 41., 1900-1904, (ostatnio wznowiona jako

przedruk fotograficzny).

Bruckner A., Estreicher K., Encyklopedia staropolska, 2 Ł, 1938 reprin. 1990

E. Osmańczyk, Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974

Encyklopedia kościelna, lit., 1904-16

Encyklopedia katolicka, t. 1-4 (A-Ez.), 1973-84

Encyklopedia wojskowa, 11., 1931-39

Mała encyklopedia wojskowa, 3 t., 1967-71

Encyklopedia rolnictwa, 111., 1873-1902

Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 ?., 2 t., 1981

Encyklopedia II wojny światowej, 1975

Encyklopedia organizacji międzynarodowych, 1975

Encyklopedia powstań śląskich, 1982

Encyklopedia ruchu ludowego, 1964

Encyklopedia Warszawy, 1979 (uwaga - wiele informacji o encyklopediach podaje J.

Olkiewicz, Od A do Z czyli o encyklopediach i encyklopedystach, Warszawa 1988).

Podstawowe w badaniach historycznych są zwłaszcza:

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F.

Sulimierskieg o, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, 15 t., 1800-1902, podający

szczegółowe opisy geograficzne, ludnościowe i historyczne miejscowości miast i

wsi w Polsce w granicach przedrozbiorowych.

Po II wojnie światowej Instytut Historii PAN postanowił zastąpić wyżej

wymieniony słownik nowszym, opracowanym na podstawie aktualnych badań. Ukazuje

się od 1963 roku pt. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w

średniowieczu. Dotychczas ukazały się słowniki województw: chełmińskiego,

krakowskiego i poznańskiego oraz ziem: wieluńskiej i wyszogrodzkiej.

Dla regionu Polski Północnej ukazał się tylko słownik K. Porębskiej przy

współpracy M. Grzegorza, Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w

średniowieczu pod red. M. Biskupa, Wrocław 1963. Zaawansowane są prace nad

wydaniem słowników woj. kujawskich, pomorskiego i Warmii.

Korzystający ze słowników historyczno-geograficznych powinni zapoznać się też ze

Słownikiem etymologicznym miast i gmin PRL S. Rosponda, Wrocław 1984 ?., który

stanowi niejako wprowadzenie do tych słowników.

Historycy badający dzieje Prus Królewskich i Książęcych muszą również korzystać

z następujących skorowidzów nazw miejscowości:

W. Chojnacki, Słownik nazw miejscowych w byłych Prusach wschodnich i na obszarze

byłego wolnego miasta Gdańska według stanu z 1941 ?., Poznań 1946.

G. Leyding-Mielecki, Słownik nazw miejscowości okręgu mazurskiego, cz. 1-2,

Olsztyn 1947.

S. R o s p o n d, Skorowidz ustalonych nazw miejscowości na ziemiach odzyskanych

według uchwał Komisji Ustalania Nazw Miejscowych przy Ministrze Administracji

Pubłicznej, cz. 1-2, Wrocław 1948.

Wykaz miejscowości, których nazwy polskie do roku 1874 na niemieckie zostały

zmienione, Poznań 1875 r.

H. ? a t o w s ? i, Słownik nazw miejscowych Europy środkowej i wschodniej XIX i

XX w., Warszawa 1964.

Polski słownik biograficzny, pod red. W. Konopczyńskiego, następnie K. Lepszego,

E. Rostworowskiego, wychodzący od 1935 r. i doprowadzony dotychczas do litery R.

Całość słownika wraz z uzupełnieniami ma ukazać się do 2005 roku.

Zostały też wydane tzw. branżowe i terytorialne słowniki biograficzne. Do

ważniejszych w naszym regionie należą:

Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, 1989

T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944-1991, Warszawa 1991

Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, 1.1-2 (A-J), 1978

Słowniki biograficzne: adwokatów, archiwistów, biologów, filozofów, pisarzy

franciszkańskich, pisarzy współczesnych, lekarzy, pediatrów, techników, teologów

katolickich, uczonych (z XV-XVIII wieku w tomie VI Historii Nauki Polskiej, XIX

i XX wieku osobna publikacja), uczestników Komuny Paryskiej, Rewolucji

Październikowej, II wojny światowej (kilka wyspecjalizowanych np. skoczków tzw.

cichociemnych), pracowników książki, teatru, turystyki itp.

Wielkopolski słownik biograficzny, 1981

?. ? ? ? ? ? ?, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV wieku

do 1945, 1963

?. ? ? ? ? ? i, Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych iZiemiMałborskiej

od połowy XV do końca XVIII wieku, t. 1-2, 1984-88.

?. ? ? ? ? ? i, Słownik bibliograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku

(do 1945 roku), 1983.

M. P a w 1 a k, J. S e ? ? z ? ?, Podstawy Badań historycznych, Bydgoszcz 1991.

Słownik biograficzny działaczy ruchu robotniczego województwa toruńskiego, 1988.

Z. Stromski, Pamięci godni, chojnicki słownik biograficzny 1275-1980, 1986.

Inowrocławski słownik biograficzny pod red. E. Mikołajczaka, z. 1, Inowrocław

1991.

S. ? i 1 s ? i, Słownik biograficzny regionu brodnickiego, Brodnica 1991.

Dalsze słowniki regionalne (w tym pomorski) są w przygotowaniu. Przydatne dla

historyków mogą też być wydawnictwa typu: zasłużeni (lub wybitni) ludzie regionu

(Pomorza), miasta (np. Elbląga, Torunia, Włocławka), a czasami nawet miasteczka

(np. Wpisani w dzieje Chodcza, 1990). Badacze i studenci historii mają też do

dyspozycji słowniki językowe (polskie - np. Lindego, Karłowicza, Urbańczyka,

Doroszewskiego i inne), języka niemieckiego, łaciny, historyczne, instytucji itp.

Słowniki starożytności słowiańskich - encyklopedyczny zarys kultury Słowian od

czasów najdawniejszych pod red. W. Kowalenki, G. Labudy, T. Lehr-Spławińskiego,

dotąd ukazało się 7 tomów.

Słownik prasłowiański, t. 1-5 (A-Dr), 1974-84.

Słownik staropolski, t. 1-10 (A-We), 1953-88.

Słownik organizacji młodzieżowych w Polsce 1918-1970, 1971.

Słownik polskich towarzystw naukowych, t. 1-3, 1978-82.

Regionalne słowniki biograficzne Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur, Wielkopolski

Altpreussische Biographie, hrsg. v. C. Krollmann, K. Forstreuter, P. Gause, Bd.

1-3, Kónigsberg-Marburg/Lahn 1941-1975; Bd. 4 Lfg 1-2: Erganzungen zu Bd. 1 bis

3 mit Interimsregister fur Bd. 1 bis 4, Marburg/Lahn 1984-1989.

S. Achremczyk, R. Marchwiński, J. Przeracki, Poczet biskupów warmińskich,

Olsztyn 1994.

S. Błażejewski, J. Kutta, M. Romaniuk, Bydgoski słownik biograficzny, Bydgoszcz,

t. 1, 1994, t. 2, 1995, t. 3, 1996, t. 4, 1997, t. 5, 1998.

T. Borawska, ks. M. Borzyszkowski, ks. Kopiczko, bp J. Wojtkowski, Słownik

biograficzny kapituły warmińskiej, Olsztyn 1996.

H. Duczkowska-Moraczewska, M. Gołembiowski, R. Karpiesiuk, Pracownicy nauki i

dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945-1994. Materiały do biografii pod

red. S. Kalembki, Toruń 1995.

?. Gałkowski, Genealogia ziemiaństwa Ziemi Dobrzyńskiej ?1?-?? wieku (do roku

1939), Rypin 1997.

M. Krajewski, Słownik biograficzny Ziemi Dobrzyńskiej, Lipno 1992.

K. Kwaśniewska, M. Rak, Naukowcy Bydgoszczy. Słownik biograficzny, Bydgoszcz wyd.

1, 1994, wyd. 2 1997.

T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV wieku do

1945 roku, Warszawa 1963.

T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i ziemi malborskiej od

połowy XV do końca XVIII wieku, t. 1-2, Olsztyn 1984-1988.

T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w. (do 1945

roku), Warszawa 1983.

Z. Stromski, Pamięci godni, chojnicki słownik biograficzny 1275-1980, Bydgoszcz

1986.

J. Zdrenka, Główne, Stare i Młode miasto Gdańsk i ich patrycjat w łatach 1342-

1525, Toruń 1992.

Inowrocławski słownikbiogrąficzny, red. E. Mikołajczak, Inowrocław 1.1,1991, t.

2,1994, t. 3, 1997.

Słownik biograficzny działaczy ruchu robotniczego województwa toruńskiego, red.

M. Wojciechowski, Toruń 1988.

Słownikbiogrąficzny Pomorza Nawiślańskiego, red. S. Gierszewski (t. 1,2) i Z.

Nowak (t. 3, 4, Suplement 1), Gdańsk t. 1 (A-F), 1992, t. 2 (G-k), 1994, t. 3

(L-P), 1997, t. 4 (R-Ż), 1997, Suplement 1, 1998.

Toruński słownik biograficzny, red. K. Mikulski, Toruń t. 1, 1998.

Toruńscy twórcy nauki ikultury (1945-1985), red. M. Biskup i A. Giziński, Toruń

1989.

Wielkopolski słownik biograficzny, kom. red. A. Gąsiorowski i inn, Warszawa, wyd.

1,1981, tamże, wyd. 2,1983.

ARCHIWA

Pośród różnych rodzajów źródeł pisanych akta i dokumenty posiadają szczególne

znaczenie: dokumenty jako najczęściej występujące i najważniejsze źródła do

historii średniowiecznej, akta jako podstawowa grupa źródeł do historii

nowożytnej i najnowszej (historii państwa, instytucji państwowych, życia

gospodarczego i ruchów społecznych).

Dokumentem nazywamy utrwaloną na piśmie czynność prawną, administracyjną, dowód

zaistnienia pewnego stanu w stosunkach międzyludzkich; dokument może również

stwarzać nowe stany prawne. Cechą charakterystyczną dokumentu odróżniającą go od

innego rodzaju akt jest jego jednorazowość i pewnego rodzaju samowystarczalność

treściowa: akt nadania własności, traktat pokojowy, kontrakt sprzedaży,

przywilej, stanowią przykłady dokumentów.

Pojęcie aktu jest szersze i obejmuje również materiał nie mający charakteru

dokumentów: np. korespondencję urzędową, sprawozdania, protokoły czynności,

zeznania sądowe itp. Poszczególne elementy materiału aktowego np. pojedynczy

list, protokół, zeznanie jednej osoby nie wystarczają do rekonstrukcji faktów:

konieczne jest przebadanie całości, których część one stanowią.

Można przyjąć, że w pojęciu aktu mieści się również pojęcie dokumentu, a to

dlatego, że dokumenty mogą wchodzić w skład zespołów akt. Nie każdy jednak akt

jest dokumentem, natomiast każdy dokument może być uważany za akt - dotyczy to

zwłaszcza dokumentów epoki nowożytnej i najnowszej.

Droga dokumentu lub aktu rozpoczyna się w kancelarii, w której powstał. Pojęcie

kancelarii w archiwistyce oznacza wszelką instytucję, wytwarzającą dokumenty i

akty, a nie tylko kancelarię w sensie biura czy pracowni, gdzie sieje sporządza;

w tym sensie można więc mówić o kancelarii wczesnośredniowiecznego panującego,

który wystawiał kilkanaście dokumentów na rok, sporządzanych doraźnie przez

kogoś z nadwornych duchownych, posiadających umiejętność czytania i pisania.

Stąd akt (dokument) bądź dostaje się od razu do odbiorcy, bądź też przechodzi

jeszcze „drogę urzędową" wewnątrz instytucji, z której pochodzi.

We wcześniejszym średniowieczu europejskim, kiedy większość czynności prawnych i

administracyjnych załatwiana była ustnie, dokument początkowo nie

odgrywał roli podstawowego środka dowodowego. W bardzo wielu sytuacjach, aż do

??-??? wieku, obchodzono się w ogóle bez wystawiania dokumentów, a wszystkie

czynności aparatu władzy, sądownictwa, działalność gospodarcza wykonywane były i

kontrolowane bez sporządzania jakichkolwiek zapisów i notatek. Wynikało to z

powszechnej nieumiejętności czytania i pisania i dopiero w miarę przezwyciężania

tego stanu rzeczy pojawiać się zaczęły dokumenty potwierdzające czynności prawne;

ich wartość dowodowa polegała głównie na wymienianiu świadków uczestniczących w

zapisanej czynności, na których świadectwo można się było powołać w wypadku

powstania wątpliwości lub sytuacji spornych.

W tych warunkach wystawca dokumentu najczęściej w małym tylko stopniu był

zainteresowany w przechowywaniu u siebie jego odpisu lub streszczenia - czynił

to zainteresowany odbiorca, przechowujący otrzymany oryginał. W miarę

zwiększania się ilości dokumentów wychodzących z kancelarii wystawcy, sporządzać

zaczęto w niej rejestr pism wychodzących; rejestr taki może zawierać bądź pełne,

bądź tylko nieznacznie skrócone teksty wydanych dokumentów, względnie ich

streszczenia. Jednocześnie dokumenty otrzymywane skądinąd przez tę samą osobę

lub instytucję przechowywane są w specjalnym, często zabezpieczonym miejscu,

będącym poprzednikiem późniejszych archiwów. Oprócz tego odpisy otrzymywanych

dokumentów wpisywane były w kolejności ich wpływu do specjalnych ksiąg, zwanych

kopiarzami (kopiariuszami). Tak więc materiał dokumentowy wychodzący i

wpływający rejestrowany był i przechowywany odrębnie i o archiwum w tym czasie

mówić jeszcze nie można. Okres ten w Europie sięga do końca XV wieku (w

niektórych krajach, także w Polsce, nawet dłużej) i bywa nazywany przez

archiwistów okresem księgi wpisów.

Akta w ściślejszym rozumieniu to pisemne pozostałości czynności podejmowanych

przez instytucje i organizacje państwowe i społeczne (to, co czyniono - łac.

acta). Cechą charakterystyczną akt, odróżniającą je od dokumentów jest ich

wielość: poszczególny akt, pismo, nabiera sensu dopiero w związku z innymi

aktami. Można by tu posłużyć się porównaniem zaczerpniętym z biologii: dokument

to osobnik jednokomórkowy, akta to wielokomórkowiec. To, czy pojedyncze akta

zostały połączone w całość przez związanie lub zszycie ich w paczkę, fascykuł,

tom, czy oprawione w księgę, nie ma zasadniczego znaczenia.

W rozwiniętym systemie kancelarii epoki nowożytnej i najnowszej akta stanowią w

obrębie jednej instytucji zespół, w którym można wyodrębnić następujące części

składowe:

- akta wpływające (pisma od innych instytucji: zwierzchnich, równorzędnych,

podległych, sprawozdania, podania),

- akta wychodzące (koncepty, kopie, przebitki pism wychodzących);

- akta obiegu wewnętrznego (zapiski i stenogramy, bruliony, protokoły,

rachunki, księgowość).

Jednostka aktowa może zawierać albo wszystkie trzy typy akt zwykle powiązane ze

sobą tematycznie: (akta sprawy, dossier), albo dwa (np. korespondencja

polityczna otrzymana i wysłana), albo wreszcie tylko jeden (np. tom protokołów

sądowych, seria raportów poselstwa). Bardzo często zdarza się, że do akt zostają

włączone również dokumenty (pojęcie dokumentu objaśniliśmy już poprzednio).

W praktyce kancelaryjnej akta łączone są w serie. Najprostszą postacią serii

jest seria oparta na układzie chronologicznym. Tak funkcjonowały kancelarie

średniowieczne, gdzie układano lub wpisywano do kopiarza napływające pisma w

kolejności ich otrzymania i podobnie gromadzono odpisy lub streszczenia (=

regesty - nie mylić z regestrami). Jeszcze prostszy układ stanowi seria

chronologiczna, w której pisma wpływające i wychodzące są ze sobą pomieszane.

Ten typ serii w miarę wzrostu ilości akt, będących przedmiotem urzędowania,

przestaje wystarczać, gdyż trudno się w nim zorientować. Tworzy się więc serie

rzeczowe, do których zaszeregowuje się akta według kryteriów rzeczowych np.

według korespondentów, geograficznie lub według treści spraw, których dotyczą.

Wreszcie z czasem wytwarza się typ serii nowoczesnej, łączącej akta określonych

komórek organizacyjnych instytucji. Oczywiście, wewnątrz każdej serii

zachowywany jest nadal porządek chronologiczny układu akt.

W miarę narastania coraz większego zasobu akt dotyczących spraw już załatwionych

i zakończonych, z coraz większą siłą wyłania się problem ich przechowywania. Już

w średniowieczu, w okresie przewagi dokumentu, problem ten istniał i był

rozwiązywany zależnie od potrzeb i możliwości. Dokumenty i inne pisma o trwałej

wartości przechowywano w zabezpieczonych pomieszczeniach w zamkach, kościołach i

ratuszach (np. w Toruniu w wieży ratuszowej od jej wzniesienia, tj. od XIII

wieku, gdzie archiwum mieściło się nieprzerwanie aż do 1958 roku). Pomieszczenie

takie z reguły zawierało tylko pisma otrzymane (przywileje, nadania itp.) i już

wówczas używano dla jego określenia nazwy „archiwum". Pisma wychodzące natomiast,

najczęściej w postaci rejestru zawierającego odpisy lub streszczenia (rejestr

taki nosił nazwę łacińską „registratura") przechowywane były bądź w samej

kancelarii, bądź w jej pobliżu. W ten sposób wytworzyła się, charakterystyczna

dla średniowiecza, dwoistość archiwum wystawcy i odbiorcy.

Z początkiem ery nowożytnej, gdy coraz więcej spraw bywa załatwianych w drodze

pisemnej i ilość akt zaczyna gwałtownie rosnąć, następuje zmiana. Przy

kancelarii powstaje specjalna komórka, której jedynym zadaniem jest przejmowanie,

porządkowanie i przechowywanie akt zarówno wpływających, jak wychodzących oraz

pojawiających się również w tym okresie znacznej ilości akt obiegu wewnętrznego.

Dla komórki tej przyjęła się, zwłaszcza w Europie środkowej, nazwa registratury.

Registratura układa akta według ich przynależności (pertynencji), która w

zależności od struktury i sposobu urzędowania instytucji może być bardzo różna:

rzeczowa, terytorialna, osobowa itd. Idealny układ akt w registraturze powinien

odzwierciedlać wewnętrzną strukturę organizacyjną instytucji, z której te akta

pochodzą.

Z czasem, w miarę dalszego narastania przeznaczonych do przechowywania akt,

registratury przestały wystarczać: po prostu akta się w nich już nie mieściły.

Instytucje, przy których istniały registratury, były, naturalnym biegiem rzeczy,

zainteresowane w przechowywaniu tylko tych akt, które były im potrzebne w

aktualnej pracy, toteż zaistniała potrzeba powołania do życia specjalnych

odrębnych instytucji, zajmujących się wyłącznie przechowywaniem akt spraw

zakończonych i niepotrzebnych w bieżącym urzędowaniu.

Poprzez rozwiązania prowizoryczne, składanie akt w piwnicach i na strychach,

tworzenie składnic akt, doszło ostatecznie do utworzenia archiwów w nowoczesnym

tego słowa rozumieniu. Początkowo były to archiwa związane bezpośrednio z

instytucjami i urzędami wytwarzającymi akta i gromadzące tylko ich akta - akta

jednej proweniencji (pochodzenia). Dopiero w XVIII, a nawet w XIX wieku

wytworzyła się zasada, iż archiwum jest instytucją, gromadzącą akta z różnych

registratur, różnych urzędów i instytucji, które tworzą w nim jak gdyby

oddzielne archiwa, zwane zespołami. Najstarszymi archiwami były archiwa

centralne, gromadzące materiał aktowy naczelnych władz państwowych; z czasem

pewne resorty (np. spraw zagranicznych) zorganizowały sobie własne archiwa;

doszło również do tworzenia archiwów prowincjonalnych gromadzących akta

wytwarzane przez terytorialne i lokalne organa władzy państwowej. Równolegle z

tym rozwijały się archiwa instytucji niepaństwowych, a nawet osób prywatnych:

kościoła, organizacji społecznych i politycznych, przedsiębiorstw przemysłowych

i banków oraz rodzin obszami-czych. W krajach Europy zachodniej po dzień

dzisiejszy istnieją archiwa tego rodzaju,

100

a niektóre z nich nawet nie są udostępniane do badań naukowych. Podobna sytuacja

istniała również w Polsce do roku 1939. W Polsce Ludowej archiwa prywatne

przeszły na własność państwa, a zbiory ich zostały włączone do archiwów

państwowych. Archiwami niepaństwowymi są obecnie archiwa kościoła rzymsko-

katolickiego, innych związków wyznaniowych, partii i stronnictw politycznych.

Dla badaczy zajmujących się dziejami Polski w ostatnim półwieczu bardzo istotne

są zasoby akt zgromadzonych przez Centralne Archiwum ?? PZPR obecnie przejęte

przez Państwowe Archiwum Akt Nowych, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego

przy Naczelnym Komitecie Polskiego Stronnictwa Ludowego - Odrodzenie, Centralnym

Archiwum Historycznym, Stronnictwa Demokratycznego. Można oczekiwać, że

materiały te trafią do archiwów państwowych.

Archiwa nowoczesne nie przechowują całości akt wytwarzanych przez urzędy i

instytucje, ponieważ produkcja akt przekracza możliwości magazynowe archiwów.

Dlatego współczesne akta po pewnym okresie - zwykle 10 lat - przechowywania ich

w registraturach istniejących przy poszczególnych urzędach i instytucjach często

nieściśle określanych jako „archiwa" tych instytucji podlegają tzw. brakowaniu

(skartowaniu), przeprowadzonemu przez komisje, w których skład wchodzą zawodowi

archiwiści. Brakowanie lub skartowanie jest to po prostu wydzielenie akt

przeznaczonych do trwałego przechowywania (w Polsce określanych w praktyce

archiwalnej jako kategorii A) od akt przeznaczonych na makulaturę; te ostatnie

stanowią zresztą przytłaczającą większość, co jest zrozumiałe wobec faktu, że

większość spraw załatwianych przez władze państwowe to typowe, powtarzające się

zjawiska np. płacenie podatków i opłat komunalnych, szczepienia

przeciwepidemicz-ne, mandaty porządkowe, których statystyczne ujęcie zupełnie

wystarcza dla potrzeb przyszłych badań historycznych.

Porządkowanie akt w archiwum odbywa się według zasady proweniencji i

niepodzielności. Oznacza to, że układ akt w archiwum, podobnie jak w

registraturze, odzwierciedla wewnętrzną strukturę instytucji, która je

wytworzyła i organizację jej urzędowania.

Zasada niepodzielności wymaga ponadto, by akta tworzyły niepodzielną całość, z

której nie wolno wyłączać materiałów interesujących lub np. dokumentów

wchodzących w skład zespołów aktowych. Muszą one być przechowywane wśród tych

akt, z którymi są związane przez proweniencję.

Wynika stąd, że historyk pragnący korzystać z materiałów źródłowych w archiwum,

winien orientować się w organizacji władz i instytucji, z których one

101

pochodzą, by nie pracować „na ślepo", co połączone jest nie tylko ze znaczną

stratą czasu, lecz przede wszystkim z poważnym niebezpieczeństwem niedotarcia do

podstawowych dla badanego zagadnienia źródeł.

Korzystanie z archiwów ułatwiają pomoce archiwalne, podobne nieco do

odpowiednich pomocy bibliotecznych. Różnica polega przede wszystkim na

niemożności skonstruowania „katalogu alfabetycznego", gdyż w materiale aktowym i

dokumentowym trudno mówić o autorach. Mamy jednak i tu katalogi, jakkolwiek

oparte na innej zasadzie, niż biblioteczne.

Najogólniejszą orientację o zawartości danego archiwum dają tzw. przewodniki

archiwalne, mające zazwyczaj postać drukowanej książki, które zawierają

sumaryczne opisy i charakterystyki wszystkich zespołów akt, przechowywanych

przez to archiwum. Wartość ich polega na tym, że istnieją w większej ilości

egzemplarzy i znajdują się w wielu bibliotekach naukowych w różnych

miejscowościach, a nawet krajach i umożliwiają tym samym badaczowi zorientowanie

się, co dane archiwum zawiera, bez podejmowania do niego podróży.

Znajomość samych tylko przewodników i innych informatorów nie wystarcza -trzeba

również orientować się w historii władz, urzędów, instytucji i organizacji,

których akta chcemy badać; należy wreszcie znać historię archiwów. Wszelkie

bowiem zmiany polityczne, a zwłaszcza te, które wiązały się z przesunięciami

granic państwowych i administracyjnych, powodowały przegrupowanie akt

archiwalnych, które wędrowały do archiwów nowego posiadacza danego terytorium.

Przy tym zwykle część akt ulegała rozproszeniu, pewne jednostki lub poszczególne

dokumenty trafiały do rąk prywatnych lub do bibliotek. Dlatego w Polsce, gdzie

od roku 1772 nastąpiło bardzo wiele zmian tego rodzaju, wiele akt znajduje się

nie tam, gdzie według zasady pertynencji (przynależności) i proweniencji

(pochodzenia) należałoby się ich spodziewać. Niektóre znajdują się w archiwach

zagranicznych w byłych państwach rozbiorowych.

Inwentarz archiwalny może być sumaryczny, opisujący zespoły i grupy akt - może

być w postaci kartkowej (forma nowoczesna) lub w postaci rękopiśmiennej księgi

(forma dawna); szczegółowy inwentarz, opisujący jeden zespół z informacjami o

treści poszczególnych akt, nosi nazwę repertorium. Dalsze rodzaje pomocy to

wszelkiego rodzaju indeksy (skorowidze): osobowe, geograficzne, rzeczowe -

ułatwiające szybkie odnalezienie materiału do zawartych w nich haseł.

102

Niektóre rodzaje akt są udostępniane po upływie dłuższego czasu: od 50 do 100

lat od chwili ich powstania. Dotyczy to zwłaszcza akt dotyczących spraw

wojskowych i polityki zagranicznej. Bardzo często przechowywane są one w

osobnych archiwach.

Korzystanie z archiwum w Polsce wymaga uprzedniego uzyskania zezwolenia jego

dyrekcji. W tym celu należy złożyć podanie na specjalnym formularzu; podaje się

w nim m.in. temat pracy, do jakiej poszukuje się materiałów. Studenci winni do

podania dołączyć pismo polecające kierownika swego seminarium.

Czytelników zainteresowanych poszerzeniem wiadomości o archiwach odsyłamy do

rozprawy H. Robótki, B. Ryszewskiego, A. Tomczaka, Archiwistyka, Warszawa PWN

1989. Praca ta na stronach 528-534 podaje adresy archiwów w całej Polsce. W

niniejszym skrypcie zamieszczamy adresy archiwów podległych Naczelnemu

Dyrektorowi Archiwów Państwowych, wybranych archiwów centralnych organów władzy

i administracji nie podlegających Naczelnemu dyr. Archiwów Państwowych oraz

regionalnych, działających na terenie północnej Polski.

Archiwa podległe Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych

Archiwum Akt Nowych

00-173 Warszawa, ul. S.K. Hankiewicza 1 Archiwum Dokumentacji Mechanicznej

00-202 Warszawa, ul. Świętojerska 24 Archiwum Główne Akt Dawnych

00-263 Warszawa, ul. Długa 7

Wybrane archiwa centralnych organów władzy i administracji państwowej nie

podlegające Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych

Centralne Archiwum Wojskowe

00-910 Warszawa-Rembertów Centralne Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i

Administracji

02-514 Warszawa, ul. Batorego 5

a»

Urząd Ochrony Państwa

00-517 Warszawa, ul. Rakowiecka 2

103

Ministerstwo Spraw Zagranicznych

00-517 Warszawa, ul. Rakowiecka 2 Ministerstwo Spraw Zagranicznych

00-580 Warszawa, al. Szucha 23 (d. al. 1 Armii Wojska Polskiego 23) Archiwum

Sejmowe

00-902 Warszawa, ul. Wiejska 4/6 Archiwum Kancelarii Prezydenta

00-902, ul. Wiejska 10 Archiwum Urzędu Rady Ministrów

00-583 Warszawa, al. Ujazdowskie 1/3 Urząd ds. Kombatantów i Osób

Represjonowanych

00-921 Warszawa, ul. Krucza 36 Główna Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi

Polskiemu Instytut Pamięci Narodowej

00-071 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 25 (adres do korespondencji z

Archiwum)

00-898 Warszawa, ul Solidarności 127 (adres dla interesantów) Okręgowa Komisja

Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Instytut Pamięci Narodowej w

Bydgoszczy. Teren działania - dawne woj. bydgoskie, toruńskie, włocławskie

85-098 Bydgoszcz, ul. Piotrowskiego 7/9 Archiwum Wschodnie

02-536 Warszawa, ul. L. Narbutta 29 Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego

00-131 Warszawa, ul. Grzybowska 4

Wybrane archiwa Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy

85-009 Bydgoszcz, ul. Dworcowa 65 Oddział w Chojnicach, 89-600 Chojnice, ul.

Sukienników 16 Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku

82-200 Malbork, ul. Starościńska 1 Archiwum Państwowe w Gdańsku

80-958 Gdańsk, ul. Wały Piastowskie 5

104

Ekspozytura w Gdyni, 81-038 Gdynia, ul. Hutnicza 42 Archiwum Państwowe w

Koszalinie

75-950 Koszalin, ul. M. Skłodowskiej-Curie 2

Oddział w Słupsku, 76-200 Słupsk, ul. W. Lutosławskiego 17

Oddział w Szczecinku, 78-400 Szczecinek, ul. Parkowa 3 Archiwum Państwowe w

Olsztynie, ul. Partyzantów 18

Oddział w Mrągowie, 11-700 Mrągowo, ul. Królewiecka 55

Oddział w Nidzicy, 13-100 Nidzica, ul. Jagiełły 2a Archiwum Państwowe w Płocku

09-400 Płock, ul. Kazimierza Wielkiego 9 b

Oddział w Kutnie, 99-300, ul. Zamkowa 4

Oddział w Łęczycy

99-100 Łęczyca, ul. Belwederska 38 Archiwum Państwowe w Szczecinie

70-410 Szczecin, ul. Św. Wojciecha 13 Archiwum Państwowe w Toruniu

87-100 Toruń, pi. Rapackiego 4

Oddział w Grudziądzu, 86-300 Grudziądz, ul. Idzikowskiego 1

Oddział we Włocławku, 87-800 Włocławek, ul. Skorupki 4 Archiwum Uniwersytetu

Mikołaja Kopernika

87-100 Toruń, ul. Gagarina 13a Archiwum Archidiecezjalne w Gdańsku

80-330 Gdańsk-Oliwa, ul. Cystersów 15 Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie

62-200 Gniezno, katedra, ul. Kolegiaty 2 Archiwum Diecezji Warmińskiej i

Archidiecezji Olsztyńskiej

10-512 Olsztyn, ul. Kopernika 47 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie

83-130 Pelplin, ul. Biskupa K. Dominika 11 Archiwum Diecezjalne w Płocku

09-400- Płock, ul. Abpa AJ. Nowowiejskiego 2 Archiwum Diecezjalne we Włocławku

87-800 Włocławek, ul. Gdańska 2/4

105

Archiwum oo. Jezuitów (ważne dla badaczy dziejów oświaty XVI-XVIII wiek) 31-501

Kraków, ul. Kopernika 26

Uwaga. Tylko niektóre kościoły i związki religijne posiadają zorganizowane

archiwa, jak ??.: Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół

Ewangelicko-Agsburski czy Kościół Ewangelicko-Reformowany. Akta kościołów i

związków religijnych najczęściej są przechowywane w kancelariach biskupów lub

władz zwierzchnich tych wyznań. Należy też pisząc o tych kościołach wykorzystać

materiały po byłym Ministerstwie Administracji Publicznej i Urzędzie Wyznań

Religijnych (1950-1989).

Archiwum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej

03-402 Warszawa, al. Solidarności 52 Archiwum Kościoła Ewangelicko-Agsburskiego

00-246 Warszawa, ul. Miodowa 21 Archiwum Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP

00-145 Warszawa, al. Solidarności 76 a

Informacje o archiwach może czytelnik znaleźć w: Archiwa w Polsce. Informator

adresowy, wyd. Centralny Ośrodek Informacji Archiwalnej przy Naczelnej Dyrekcji

Archiwów Państwowych, Warszawa 1998

Informacje o kościołach i związkach religijnych w: J. Kozłowski, J. Langner, T.

Zagajewski, Atlas wyznań w Polsce, Kraków 1989

MUZEA

Muzeum jest instytucją zajmującą się gromadzeniem różnorodnych przedmiotów,

porządkowanych w systematyczny sposób i udostępnianych publiczności. Obok muzeów

gromadzących różnego rodzaju zabytki historyczne (przedmioty codziennego użytku

z minionych czasów, dzieła sztuki, broń, monety itp.) istnieją również muzea

przyrodnicze, etnograficzne, medyczne i inne. Sprawa przydatności zbiorów

muzealnych w badaniach historycznych jest zagadnieniem stanowiącym przedmiot

dyskusji aż po dzień dzisiejszy; wielu historyków reprezentuje bowiem pogląd, że

muzea są przede wszystkim instytucjami oświatowymi, mającymi przy pomocy różnych

form ekspozycji popularyzować wiedzę historyczną, zapoznawać z dziełami sztuki i

wypełniać różne funkcje wychowawczo-propagandowe. Jednocześnie nie sposób

wyobrazić sobie pracy historyka dziejów antycznych bez korzystania przezeń ze

zbiorów muzealnych, zawierających m.in. takie źródła jak inskrypcje (napisy) i

przedmioty kultury materialnej. Również dla archeologa muzeum stanowi teren

badań, przede wszystkim porównawczych, umożliwiających prawidłowąklasyfikację

wykopalisk. Nawet historyk dziejów nowożytnych i najnowszych nie może się obejść

bez znajomości odpowiednich zbiorów. Trudno byłoby np. studiować dzieje ruchu

oporu w Polsce w czasie okupacji hitlerowskiej bez znajomości broni

partyzanckiej, zgromadzonej w Muzeum Wojska Polskiego. Każdemu historykowi

muzeum stwarza możliwość bezpośredniego kontaktu z zabytkami badanej epoki i

dziełami sztuki. Zwłaszcza duże możliwości dają muzea wyspecjalizowane w

określonej problematyce historycznej.

Zarys dziejów muzeów

Przykłady działalności kolekcjonerskiej służącej obcowaniu ze sztuką lub celom

naukowym spotykamy już w starożytności w postaci Muzeionu w Aleksandrii i w

zbiorach władców hellenistycznych. W Rzymie jeszcze w okresie republikańskim

tworzono wielkie zbiory pochodzące ze zdobyczy wojennych. We wczesnym

średniowieczu działalność ta zamarła i dopiero w XIV wieku na dworach panujących

107

europejskich spotykamy się znowu ze zjawiskiem kolekcjonerstwa. W okresie

Odrodzenia, zwłaszcza w drugiej połowie XVI wieku powstają tzw. gabinety

osobliwości, zawierające zbiory dzieł sztuki, monet i egzotycznych przedmiotów,

przywożonych z kolonizowanych krajów pozaeuropejskich. W XVII wieku powstają

galerie obrazów. Pełny rozwój muzealnictwa nastąpił jednak dopiero w XVIII wieku,

przy czym szereg zabytków antyku (zwłaszcza starożytnego Egiptu, Asyrii,

Babilonii i Grecji) został zdobyty, nie zawsze w drodze zakupu, przez muzea w:

Anglii, Niemczech i Francji. Powstają wówczas, względnie rozwijają się do

rozmiarów największych kolekcji światowych takie muzea jak British Museum w

Londynie, Louvre w Paryżu, Pergamon-Museum w Berlinie i Ermitaż w Sankt

Petersburgu. Nowe typy muzeów, jak np. etnograficznych i przyrodniczych pojawiły

się na szerszą skalę dopiero w XX wieku.

Najważniejsze muzea historyczne w Polsce

Muzea o znaczeniu ogólnokrajowym

Muzeum Narodowe w Warszawie, Al. Jerozolimskie 3 - Galeria narodowa sztuki

polskiej, obejmująca dzieła sztuk plastycznych od średniowiecza do czasów

najnowszych; galeria sztuki antycznej (Egipt, Grecja, Rzym, zbiór monet);

galeria sztuki obcej podzielona na działy - malarstwo krajów romańskich,

północnych, ruskie i rosyjskie; zbiory rzeźb. Oddziały w pałacu w Wilanowie oraz

w Nieborowie koło Łowicza.

Muzeum Narodowe w Krakowie, ul. Manifestu Lipcowego 12 obejmuje szereg odrębnych

placówek muzealnych:

Dom Fundacji Szołajskich, pi. Szczepański 9 - polskie malarstwo i rzeźba od

wieku XIV do XVIII,

Sukiennice, Rynek Główny - galeria malarstwa i rzeźby polskiej XVII-XIX wieku,

Gmach Główny, Al. 3 Maja 1 - galeria malarstwa i rzeźby polskiej XX w.;

rzemiosło artystyczne polskie XI-XVIII wieku,

Zbiory Czartoryskich, ul. św. Jana 17 - sztuka starożytna, malarstwo i rzeźba

polskie i obce, rzemiosło artystyczne, zbrojownia, rękopisy, starodruki, Dom

Jana Matejki, ul. Floriańska 41 - pamiątki po Matejce, Państwowe Zbiory Sztuki

na Wawelu w Krakowie - zbiory archeologiczne, rzemiosło artystyczne, broń,

108

Muzeum Narodowe w Poznaniu, Al. Marcinkowskiego 9 - sztuka średniowieczna,

malarstwo polskie XVI-XX wieku, rzemiosło artystyczne, instrumenty muzyczne,

grafika, monety,

Zamek Królewski w Warszawie, Plac Zamkowy 4

Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Al. Jerozolimskie 1-3,

Państwowe Muzeum w Oświęcimiu-Brzezince (KI. Auschwitz-Birkenau) Oświęcim

ul. Więźniów Oświęcimia 20,

Państwowe Muzeum na Majdanku, Lublin, Droga Męczenników Majdanka 67,

Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, Wieliczka, Park Kingi 9,

Muzeum-Zamek w Łańcucie, Łańcut, Zamek,

Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, Rynek Starego Miasta 20,

Ważniejsze muzea Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur

Muzeum Narodowe w Gdańsku, ul. Toruńska 1 Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku, ul.

Szeroka 67/68,

Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, Wejherowo, ul. Sobieskiego

239,

Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy, ul. Gdańska 4, Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie,

ul. Zamkowa 2, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Rynek Staromiejski - Ratusz, Muzeum

Etnograficzne w Toruniu, Wały Sikorskiego 19, Muzeum Mikołaja Kopernika we

Fromborku, ul. Katedralna 12, Muzeum Miejskie w Inowrocławiu, pi. Klasztorny 2,

Muzeum Kujawskie we Włocławku, ul. Słowackiego la, Muzeum Narodowe w Szczecinie,

ul. Staromłyńska 27.

Nadto muzea o różnym charakterze znajdują się w: Elblągu, Grudziądzu,

Kartuzach, Kętrzynie (kwatera Hitlera), Kołobrzegu, Koszalinie, Kwidzynie,

Lęborku, Słupsku, Malborku, Olsztynku, Pelplinie (diecezjalne), Szczytnie,

Sztutowie (obóz Stutthof), Wdzydzach (etnograficzne), Bendominie (Muzeum Hymnu

Narodowego), Nadolu i Pucku. Uwaga: adresy muzeów w innych regionach Polski

zamieszcza „Informator Polski"

1984/85 wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985, s. 197-205.

TECHNIKA PRACY Z KSIĄŻKĄ I ŹRÓDŁEM

Korzystanie z literatury naukowej oraz gromadzenie materiału źródłowego polega -

obok zapoznania się z ich treścią - przede wszystkim na robieniu z nich notatek,

wyciągów i odpisów. Technika prawidłowego ich sporządzania, umożliwiająca

swobodne korzystanie z nich w dalszej pracy badawczej należy do spraw

lekceważonych nieco przez początkujących studentów historii, którym trudno

odzwyczaić się od prymitywnego, szkolnego sposobu prowadzenia notatek w

zeszytach. Naczelną zasadą jest tu bowiem nakaz dokonywania wypisów ze źródeł w

ten sposób, aby każda informacja znajdowała się na oddzielnej kartce. Wymaga to

wprawdzie większej ilości papieru, ale daje za to korzyść w postaci całkowitej

swobody operowania zgromadzonym materiałem, układania go i segregowania w sposób

potrzebny w poszczególnych stadiach pracy badawczej. Rzadko bowiem w toku pracy

przygotowawczej powstają sytuacje tak pomyślne, że można kolejno, jedno po

drugim, rozwiązywać zarysowujące się zadania. Najczęściej badamy kilka problemów

szczegółowych równocześnie i to bynajmniej nie w tej samej kolejności, w jakiej

wystąpią one w gotowej pracy. Dlatego należy na oddzielnych kartkach notować:

1. Tytuły publikacji drukowanych (książki, artykuły, wydawnictwa źródłowe),

2. Zagadnienia szczegółowe (wypisy z opracowań i źródeł),

3. Wyciągi i streszczenia ważniejszych opracowań, których tezy mogą się nam

okazać potrzebne.

Kartki takie, które z francuska nazywamy „fiszkami" (la fiche = fr. kartka)

powinny być jednakowego formatu, by dały się ustawić w pudle w rodzaj kartoteki,

z której można łatwo korzystać; dobór tego formatu zależy od samego historyka,

najczęściej jednak używa się do tego celu kartek znormalizowanego formatu A5 lub

A6 (połówka lub ćwiartka arkusza tzw. kancelaryjnego papieru), które należy

zapisywać tylko z jednej strony według przyjętych przez siebie, ale stale

jednakowych zasad, dotyczących rozmieszczenia notowanego tekstu. Oprócz bowiem

właściwego wypisu odpisu, streszczenia tekstowego, fiszka powinna bezwzględnie

zawierać wiadomość o tym, skąd wypis ten pochodzi: dzieło, tom, strona,

sygnatura archiwalna lub biblioteczna rękopisu, karta, strona oraz zaznaczenie

zagadnienia do jakiego notatka została sporządzona.

Na fiszce zawierającej wypis z tekstu cytowanej pracy lub wyciąg ze źródła nie

musimy powtarzać pełnej nazwy czy tytułu publikacji lub opisu archiwalnego.

Wystarczy je podać w skrócie, ale takim, żeby identyfikacja nie nastręczała

trudności. Niektóre publikacje, często i szeroko używane, np. Monumenta Połoniae

Historica wystarczy zaznaczać skrótem literowym (MPH), inne, mniej znane, trzeba

podawać w pełniej szym brzmieniu. Zawsze jednak regułą jest możność bezbłędnej

identyfikacji źródła lub dzieła, z którego wypis pochodzi.

Notatki bibliograficzne, tzn. zapiski o książkach i wydawnictwa źródłowych, o

których dowiadujemy się w wyniku studiowania różnych bibliografii, również

sporządzamy w ten sam sposób, tj. na każdej fiszce bibliograficznej zapisujemy

tylko jeden tytuł wydawnictwa źródłowego, książki, artykułu. Wyjątek czynimy dla

recenzji, notkę o których robimy na tej samej kartce, co notkę o publikacji

recenzowanej. Oczywiście, do fiszek bibliograficznych wystarczą zupełnie małe

kartki formatu A7 = 1/8 arkusza kancelaryjnego, ale i tu obowiązuje stale

trzymanie się raz obranego formatu.

Podajemy przykłady różnych fiszek, na których łatwo można odnaleźć omówione

elementy zapisu.

1. Fiszka źródłowa ze źródła drukowanego:

MPH VI, 360 Ann. Oliv.

1356

Opaci klasztoru oliwskiego

Anno 1356 electus est in abbatem monasterii de olivia dominus Wesseleus.

2. Fiszka źródłowa - wypis z nowożytnego rękopisu:

Archiwum Państwowe

Bydgoszcz

Nr 15,1.1

12 II11930

PPS -Lewica w Grudziądzu łączność z KPP

Prokurator Sądu Okręgowego w Grudziądzu do Prokuratury Sądu Apelacyjnego w

Toruniu

...Ustalona została ponad wszelką wątpliwość łączność między PPS-lewicą a

komunistami, a to choćby w ten sposób, że z materiału, znalezionego u

aresztowanych komunistów w Warszawie, a w szczególności u komunistki Olszewskiej,

wynika, że teren pomorski i poznański szczególną opieką cieszy się ze strony

komunistów, którzy PPS - lewicę uważają za swoją ekspozyturę...

3. Fiszka - wypis z dzieła naukowego:

DurdikJ. Sztuka wojenna husystóws. 111

1408 1409

Zaopatrzenie wojsk hus.

Ogólne wydatki „na potrzeby miasta" wyniosły w Znojnie w roku gosp. 1408/9 jest

to ostatni rok przed wojną, z którego zachowały się rejestry, 156 kop 2 grosze i

1,5 denara.

4. Fiszka - wypis z artykułu drukowanego w czasopiśmie:

Zapiski Hist. t. 38,

z. 2, s. 145

T. Rosłajowski - Uwagi nad..

1251

Majątek rodu Jungingen

Już w roku 1251 przekazane zostają przez opactwo Reichenau dobra lenne w Altheim,

dzierżone uprzednio przez v. Jungingenów - klasztorowi w Heiligkreuztal...

5. Fiszka bibliograficzna książki:

Pajewski Janusz

Niemcy w czasach nowożytnych 1517-1939 Poznań 1947, s. 343 Studium Niemcoznawcze

Instytutu Zachodniego, nr 2

6. Fiszka bibliograficzna artykułu drukowanego w czasopiśmie:

Maternicki Jerzy

Narodziny polskiej historii historiografii (1945-1956) Przegląd Humanistyczny,

rok XXII Warszawa 1978, Nr 1,8.1-18.

7. Fiszka bibliograficzna artykułu drukowanego w pracy zbiorowej lub zbiorze

prac:

Heck Roman

Śląsk w czasie powstania husyckiego.

w: Szkice z dziejów Śląska pod red. E. Maleczyńskiej, s. 154-74

Warszawa 1953

112

Powyższe reguły postępowania i wzory nie są zbędną formalistyką, lecz mają na

celu takie przygotowanie materiału, by nie wymagał powracania do trudno nieraz

dostępnych rękopisów i wydawnictw. Nadto warto pamiętać, że:

1. Opisy bibliograficzne wydawnictwa należy bezwzględnie przynajmniej raz

zanotować (jak zawsze, na oddzielnej kartce) z pełnym imieniem i nazwiskiem

autora lub wydawcy, nie skróconym tytułem i podtytułem, miejscem i rokiem

wydania, liczbą stron i ewentualnymi innymi danymi bibliograficznymi niezbędnymi

do identyfikacji danego druku. Jest to ważne np. przy notowaniu opisów

bibliograficznych artykułów drukowanych w czasopismach, gdzie nie wystarcza

zapisanie tytułu czasopisma, lecz koniecznie trzeba podać tom, rocznik, numer i

zeszyt, w którym artykuł (rozprawa, materiał źródłowy, recenzja) zostały

opublikowane.

2. Przy opisach źródeł rękopiśmiennych należy zanotować pełną urzędową nazwę

instytucji (archiwum, biblioteki, muzeum) będącej właścicielem rękopisu, jego

dokładną sygnaturę i tytuł. W razie wątpliwości, np. co do tytułu fascykułu akt

czy nazwy zespołu, należy już w toku pracy archiwalnej i bibliotecznej zasięgać

w tym przedmiocie rady archiwisty lub bibliotekarza.

3. Nie należy wymyślać na własny użytek zbyt radykalnych skrótów tytułów,

zwłaszcza czasopism i wydawnictw zbiorowych, a już szczególnie obcojęzycznych,

których po upływie pewnego czasu sami nie potrafimy rozwiązać. Pozorny zysk na

czasie okazać się może wówczas znaczną stratą, gdyż będziemy musieli powtórnie

odnajdować wykorzystane materiały tylko po to, żeby móc sporządzić poprawny

wykaz bibliograficzny, który jest nieodzowną częścią składową każdej pracy

naukowej.

KRYTYKA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH

Uwagi wstępne

Rozdział niniejszy, zgodnie z przyjętą poprzednio zasadą, będzie zawierał przede

wszystkim krytykę źródeł pisanych, ponieważ stanowią one przeważającą większość

źródeł będących w obecnym stadium rozwoju nauki przedmiotem badania

historycznego. Niemniej, cały szereg uwag i wskazań metodycznych odnoszących się

do źródeł pisanych da się zastosować również i do badania innych - nie pisanych

- rodzajów źródeł.

Celem krytyki źródeł jest, najogólniej biorąc, oddzielenie w nich prawdy od

fałszu i zniekształceń. Chodzi tu więc o ustalenie, czy mamy do czynienia ze

źródłami autentycznymi, tzn. będącymi w rzeczywistości tym, za co chcą uchodzić,

oraz o oddzielenie zawartych w źródłach wiadomości prawdziwych od nieprawdziwych.

Grecki wyraz kritike oznacza umiejętność sądzenia, oddzielania prawdy od

nieprawdy, a więc prawie dokładnie pokrywa się ze znaczeniem wyrazu „krytyka"

używanym w nauce historycznej.

Krytyka obejmuje zbadanie cech zewnętrznych źródła, czyli jego formy oraz

wewnętrznej zawartości, czyli treści. Z tego względu przyjęto w nauce podział

czynności krytycznych, zazwyczaj przeprowadzanych w pewnej ustalonej kolejności,

na: krytykę zewnętrzną (zwaną także krytyką niższą, krytyką erudycyjną lub

krytyką tekstu źródła) i krytykę wewnętrzną (inaczej: krytykę wyższą,

hermeneutykę lub krytykę treści źródła).

Podział ten, stanowiący zarazem najogólniejszą wstępną zasadę ustalającą

kolejność poszczególnych operacji krytycznych, ma jednak charakter formalny z

tego względu, że bardzo często już przy pierwszych czynnościach krytycznych

zajmujących się zewnętrzną stroną źródła, konieczne jest skorzystanie z

elementów informacji zawartych w jego treści i odwrotnie: przeprowadzenie w

sposób prawidłowy krytyki wewnętrznej wymaga od historyka uwzględnienia w

szerokim zakresie wiadomości uzyskanych przezeń w czasie przeprowadzania krytyki

zewnętrznej. Kry tyka jest więc operacją, wymagającą całościowego traktowania

źródła wraz z konkretną sytuacją,

114

która je wytworzyła, zaś podział krytyki na poszczególne etapy i czynności ma na

celu głównie zorientowanie adepta nauki historycznej w zasadach postępowania w

tym zakresie.

Krytyka zewnętrzna

Krytyka zewnętrzna obejmuje zbadanie okoliczności powstania źródła, jego

autentyczności i oryginalności.

Krytyka pochodzenia źródła jest zatem pierwszą czynnością krytyczną,

umożliwiającą przeprowadzenie dalszych. Obejmuje ona ustalenie czasu i miejsca

powstania źródła oraz jego autorstwa.

1.Ustalenie czasu powstania źródła ma podstawowe znaczenie w ocenie zawartych w

nim wiadomości. Chodzi o to, czy fakty opisane w źródle wydarzyły się

współcześnie z powstaniem zapiski o nich, czy też: jaki okres dzieli je od

powstania zapiski. Nie jest to sprawa błaha, gdyż pamięć ludzka po bardzo

krótkim czasie zniekształca przeżyte wydarzenia, co obniża wiarygodność relacji

spisanych po upływie dłuższego czasu od momentu wydarzenia się faktów, które są

w nich przedstawione. Jest to szczególnie wyraźne w źródłach typu

wspomnieniowego, pamiętnikarskiego. Pamiętnik bowiem może być spisywany „na

gorąco" w postaci codziennych zapisek (np. w czasie II wojny światowej dzienniki

hitlerowskiego ministra propagandy Goebbelsa lub włoskiego ministra spraw

zagranicznych Ciano) lub w postaci wspomnień zebranych ex post, po dłuższym

czasie (pamiętniki premiera brytyjskiego Churchilla lub amerykańskiego generała

Eisenhowera, późniejszego prezydenta Stanów Zjednoczonych). Jest rzeczą

oczywistą, że większą wartość źródłową będzie reprezentował pierwszy z

wymienionych rodzajów pamiętników.

Podobnie rzecz przedstawia się ze źródłem typu dokumentowego i aktowego. W

średniowieczu, zwłaszcza wcześniejszym, bardzo często sporządzanie dokumentu

następowało w dłuższy czas po czynności prawnej. Nierzadko znajdowało to nawet

odbicie w podwójnym datowaniu takiego dokumentu (actum ... = uczyniono ...

oznaczało datę czynności prawnej, zaś datum ... = dan. ... datę sporządzenia

dokumentu), często jednak dokumenty podawały tylko jedną z tych dat. Wykrycie,

czy chodzi o pierwszą, czy drugą, należy do zadań historyka.

Podaliśmy tu tylko najbardziej charakterystyczne sytuacje, kiedy ustalenie daty

115

powstania źródła ma podstawowe znaczenie w późniejszym ustalaniu faktów na jego

podstawie. Oczywiście, obowiązkiem historyka jest w każdym wypadku, gdy

przystępuje do badania źródła, ustalenie możliwie najdokładniejszej daty jego

powstania.

Zwykle zadowalamy się ustaleniem daty dziennej, tzn. dnia, miesiąca i roku,

bywają jednak źródła, dla których ten stopień dokładności jest niewystarczający.

Trzeba wówczas ustalić porę dnia, a więc godzinę, a nawet minutę, w której

źródło powstało. Tak będzie np. z raportami wojskowymi, relacjonującymi przebieg

operacji wojennych i bitew, kiedy sytuacja może ulegać radykalnym zmianom w

przeciągu bardzo krótkiego czasu. Czasem zresztą nie wystarczy ustalenie samej

tylko daty powstania źródła, lecz trzeba oznaczyć także inne daty, jak np.

moment doręczenia listu adresatowi, polecenia lub rozkazu jego wykonawcy itd.

Bardzo pouczające może być pod tym względem dla początkującego historyka

przejrzenie drukowanych wydawnictw źródeł do dziejów najnowszych, gdzie obok

daty dziennej i godziny powstania źródła np. noty dyplomatycznej, ultimatum

muszą być przez wydawcę podane również owe dodatkowe dane chronologiczne,

potrzebne dla prawidłowego rozumienia źródła. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie

dokładnej daty powstania źródła, wówczas należy dążyć do jak najdokładniejszego

wedle możności ustalenia granic chronologicznych, w obrębie których źródło mogło

powstać. Takie granice chronologiczne nazywa się w praktyce historycznej

terminus post ąuem lub terminus a quo (najwcześniejsza możliwa data powstania

źródła) i terminus antę ąuem lub terminus ad ąuem (najpóźniejsza możliwa data

powstania źródła).

W toku badania źródeł historyk może mieć do czynienia z trzema podstawowymi

sytuacjami w zakresie zagadnienia daty ich powstania:

1. Źródło posiada w tekście wszystkie elementy daty (dzień, miesiąc, rok,

ewentualnie także pora dnia),

2. Źródło posiada w tekście tylko niektóre elementy daty (np. dzień i miesiąc

bez podania roku).

3. Źródło nie zawiera w tekście żadnych elementów daty.

W pierwszym przypadku zadanie historyka sprowadza się do skontrolowania, czy

podana w źródle data jego powstania jest zgodna z prawdą, w pozostałych dwóch

przypadkach historyk musi na podstawie tych danych, jakich źródło jest mu w

stanie dostarczyć, dążyć do ustalenia daty jego powstania.

Zarówno w wypadku kontrolowania daty podanej w tekście, jak też w wypadku

116

ustalenia brakującej daty lub jej elementów, sposób postępowania jest podobny:

przede wszystkim bierze się pod uwagę wygląd zewnętrzny źródła, materiał, na

którym zostało spisane, wygląd zewnętrzny pisma, dodatkowe cechy zewnętrzne

pomagające w ustaleniu czasu powstania źródła, następnie zaś dopiero kryteria

wewnętrzne, zawarte w jego treści.

Kształt liter rękopisów ulega stałym zmianom. Istnieją duże podobieństwa

pomiędzy wyglądem zewnętrznym pisma, a pewnymi cechami charakterystycznymi stylu

w sztukach plastycznych i architekturze danej epoki. Np. pismo używane we

wczesnym średniowieczu (uncjała, półuncjała, minuskuła karolińska = nazwy

poszczególnych „stylów" pisania w tym okresie: V-IX w.), miało kształty

zaokrąglone, przypominające łuki romańskie w architekturze; od XII wieku litery

przybierają kształt wydłużony, ostro łamany, co pokrywa się chronologicznie z

pojawieniem się stylu „gotyckiego" w architekturze, malarstwie i rzeźbie. W

okresie Odrodzenia wygląd zewnętrzny liter ulega nowym zmianom, odpowiadającym

tendencjom humanistycznym i renesansowym - nawiązującym do czasów antycznych w

sztuce. Współczesne pismo ręczne ulega również ewolucji o podobnym charakterze.

Wzory pisma kaligraficznego używane w szkołach XIX wieku różnią się znacznie od

analogicznych wzorów zawartych dziś w elementarzach. Powoduje to wytwarzanie się

właściwego dla danej epoki obrazu pisma ręcznego, niezależnego od indywidualnych

różnic tzw. charakteru pisma. Przemiany takie obserwować można nawet w wyglądzie

kroju czcionek drukarskich oraz maszyn do pisania. W tym ostatnim wypadku wygląd

liter mówi nam nie tyle o dacie powstania źródła, co o dacie skonstruowania

maszyny, na której napisano.

Dalszym punktem zaczepienia przy ustalaniu daty powstania źródła jest materiał,

na jakim tekst został spisany. Najstarszymi materiałami pisarskimi było drewno,

kamienie i metale, na których tekst był wykuty lub wyryty. Pisano również rylcem

na tabliczkach woskowych w Rzymie i w czasie średniowiecza europejskiego - kilka

tabliczek woskowych zawierających rachunki kupieckie z XVI wieku znajduje się w

Archiwum w Toruniu. Właściwie materiały pisarskie, które pokrywano pismem przy

pomocy atramentu o najróżnorodniejszym składzie chemicznym (jako narzędzie

piszące służyły odpowiednio zaostrzone kawałki trzciny, pióra ptasie, od XIX

wieku pióra metalowe przybierające w II połowie XX wieku postać pióra kulkowego

czyli długopisu), to do X wieku papirus sporządzany z włókien rośliny Cyperus

papyrus, w średniowieczu głównie pergamin, będący specjalnie wyprawioną skórą

owczą,

117

kozią, oślą lub cielęcą używany od IV do XVI wieku i wreszcie papier, którego

wyrób rozpowszechnił się w Europie od XII wieku pod wpływem arabskim, stanowiący

od XVI wieku prawie wyłączny materiał do zapisywania tekstów. Wszystkie

wymienione materiały były przygotowywane w różnych czasach i krajach według

różniących się nieco od siebie recept produkcyjnych, co nie mogło pozostać bez

wpływu na ich wygląd zewnętrzny. Pergamin wyprawiano np. tylko jednostronnie lub

obustronnie; na papierze umieszczano zmieniające się w zależności od wytwórcy i

czasu znaki wodne. Znajomość tych spraw pozwala na ustalenie w przybliżeniu, „z

grubsza", możliwych ram chronologicznych powstania badanego źródła: nie mogło

ono powstać wcześniej, niż materiał, na którym zostało zapisane {terminuspost

quem, pokrywa się tu z datą wyprodukowania papieru).

W materiale aktowym, a zwłaszcza dokumentowym, ważnych danych dla krytyki

pochodzenia źródła dostarczają środki uwierzytelniające - pieczęcie umieszczone

na dokumentach. Wygląd zewnętrzny pieczęci (kształt, wielkość, napis, rysunek),

sposób jej odciśnięcia (wosk, lak, opłatek, barwny odcisk) lub przymocowania

pieczęci wojskowej, łąkowej do dokumentu (na sznurku jedwabnym lub konopnym,

tasiemce, pasku pergaminu) - stanowią dane umożliwiające historykowi m.in.

ustalenie daty powstania źródła opatrzonego pieczęcią. Ponieważ w rysunkach

umieszczonych na pieczęciach często występującym elementem są herby (godła)

monarchów, krajów, ziem, miast, instytucji, rodzin i poszczególnych osób, które

także zmieniały się w zależności od miejsca i czasu, przeto obowiązkiem

historyka jest orientacja także i w tym przedmiocie.

W materiale aktowym, w którym poszczególne teksty np. listy urzędowe, zapiski

sądowe, polecenia, sprawozdania, protokoły, rachunki stanowią elementy większych

całości, pomocą w ustaleniu daty ich powstania może być miejsce, jakie zajmuje w

danym zespole. Dotyczy to jednak tylko akt, które już przez ich wytwórcę

układane były w porządku chronologicznym.

Przy kontrolowaniu daty podanej w źródle należy wziąć pod uwagę, że sposoby

datowania nie wszędzie i nie zawsze były jednakowe. Nawet w obrębie przyjętego

obecnie powszechnie kalendarza gregoriańskiego, wprowadzonego w krajach

katolickich przez papieża Grzegorza XIII (1572-1585) w roku 1582 i

poprzedzającego go w Europie kalendarza juliańskiego (nazwanego tak od Juliusza

Cezara) sposób zapisu daty różnił się od używanego dziś. Najczęściej stosowano

oznaczanie daty według święta kościelnego przypadającego na dany lub najbliższy

dzień, pisano więc np.

118

„środa po Wniebowzięciu", „czwartek po św. Marcinie" itd. Posługiwano się

również rzymskim sposobem zapisu daty; w kancelarii papieskiej utrzymał się on

aż do późnego średniowiecza. W czasach nowożytnych były próby reformy kalendarza,

np. w okresie francuskiej rewolucji burżuazyjnej wprowadzono nowy kalendarz,

obowiązujący we Francji w latach 1793-1805. Badacz napotykający w źródłach daty

podane według innego sposobu niż nasz, musi je „rozwiązać", czyli przeliczyć je

na system gregoriański. Służą do tego celu specjalne tablice oraz wykazy świąt

kościelnych, zawarte w poświęconych temu wydawnictwach, jak Chronologia polska

pod red. B. Włodarskiego, Warszawa 1957. •

Kryteria wewnętrzne, to zawarte w treści źródła wiadomości, pozwalające poprzez

porównanie z innymi źródłami pochodzącymi z tej samej epoki na ustalenie daty

lub okresu jego powstania.

Wiadomości te niejednokrotnie pozwalają na dość dokładne określenie daty

powstania badanego źródła, czyli na skrócenie „odległości czasowej" między

terminus post quem i antę ąuem. Niejednokrotnie historyk skazany jest na

ograniczenie swych możliwości ustalenia daty powstania źródła wyłącznie do

kryteriów wewnętrznych, treściowych. Dzieje się tak zawsze, gdy źródło nie

zachowało się w oryginale, lecz tylko w późniejszym odpisie, kopii, czy

przedruku. Badanie oparte o kryteria zewnętrzne przynieść może w efekcie datę

powstania owego odpisu, a nie samego źródła - co zresztą czasami również bywa

potrzebne.

W źródłach typu opisowego data ostatniego przedstawionego w nich faktu jest

jednocześnie niewątpliwym terminus post ąuem. Ustalenie terminus antę ąuem jest

trudniejsze, ale możliwe. Jeśli przedmiotem badania jest opis ciągły, dający

nieprzerwaną relację o wypadkach na dłuższej przestrzeni czasu, wówczas można za

taki termin uznać ważne wydarzenia wojny, klęski elementarne, czasem zaćmienia

słońca i księżyca, o których autor wedle wszelkiego prawdopodobieństwa napisałby,

gdyby jeszcze w tym czasie pisał. Jeśli znamy osobę autora źródła, to innym

oczywistym terminus antę ąuem będzie data jego śmierci lub innych okoliczności,

które uniemożliwiały mu pisanie, np. ciężka choroba, uwięzienie itp.

Inny rodzaj kryterium wewnętrznego, to kryterium językowe. Nawet w europejskich

źródłach średniowiecznych pisanych po łacinie, łacina ta nie jest wszędzie i

zawsze jednakowa; przeciwnie, wykazuje ona szereg osobliwości związanych z

konkretnym miejscem i czasem, co pozwala na przybliżone datowanie tekstu. To

samo w jeszcze większym stopniu dotyczy żywych języków narodowych, których

119

słownictwo i gramatyka zmieniaj ą się z pokolenia na pokolenie w sposób

dostrzegalny nawet dla laika.

W źródłach aktowych i dokumentowych elementów stanowiących kryteria wewnętrzne

również nie brak. Do tego, co powiedziano o kryterium językowym w odniesieniu do

źródeł opisowych należy dodać, że poszczególne kancelarie różnią się używanymi w

produkowanych przez siebie tekstach formułami, co może być pomocne w

umiejscowieniu źródła w czasie i przestrzeni.

Akty i dokumenty zwykle zawierają nazwiska większej liczby osób, występujących

jako świadkowie lub strony w sprawach, których akta i dokumenty dotyczą. Oparta

na innych, zbadanych już źródłach, znajomość dat ich życia oraz sprawowania

wymienionych w badanym źródle funkcji, urzędów, czy używania tytułów oraz

łączenie ze sobą danych odnoszących się do różnych osób, występujących w tym

samym źródle, pozwala nieraz na bardzo dokładne określenie zarówno terminus post

quem, jak i terminus antę ąuem powstania tego źródła. Jest to zresztą sposób

pozwalający nie tylko na ustalenie daty, lecz i miejsca, a nierzadko i autorstwa

źródła oraz stanowiący jeden z ważnych elementów krytyki jego autentyczności

(charakteru).

W podobny sposób postępuje się, gdy chodzi o ustalenie miejsca powstania źródła.

Chodzi tu nie tylko o wykrycie miejscowości, regionu i kraju, gdzie źródło

powstało, lecz również o zorientowanie się, w jakim środowisku to nastąpiło.

Zagadnienie to wiąże się zatem z następnym etapem krytyki pochodzenia:

ustaleniem autorstwa, nie można go jednak całkiem wykluczyć z rozważań

odnoszących się do miejsca powstania źródła. Najważniejszą wskazówką pozwalającą

na ustalenie miejsca powstania nawet w wypadku, gdy mamy do czynienia nie z

oryginałem, lecz z kopią źródła, jest język, w jakim zostało ono napisane.

Zasadą bowiem jest, że zazwyczaj teksty spisuje się w języku ojczystym piszącego,

a język urzędowy (język akt obowiązujący w danym kraju) jest także językiem

większości jego mieszkańców. Od tej zasady istnieją wprawdzie liczne wyjątki,

żeby wymienić najbardziej znany: powszechne posługiwanie się w piśmie łaciną w

średniowiecznej Europie. Znane są także swoiste metody językowe, polegające na

tym, że jakiś język uchodzi za szczególnie wytworny, co powoduje, że chętnie się

nim posługują np. przedstawiciele klas posiadających - takim językiem był w

Europie XVIII i XIX wieku język francuski, w którym prowadzono także do niedawna

korespondencję dyplomatyczną. W takich wypadkach ustalenie miejsca powstania

źródła na podsta-

120

wie językowej jest oczywiście utrudnione, lecz nie niemożliwe. Zwykle bowiem

właściwości językowe typowe dla języka ojczystego osoby piszącej, np. składnie

przechodzą do używanego przez nią języka obcego. W łacinie średniowiecznej jest

to szczególnie wyraźne; wprawny badacz potrafi w łacińskim tekście

średniowiecznym rozpoznać nie tylko narodowość autora, ale nawet region kraju, z

którego on pochodzi.

Źródła dotyczące dziejów Polski wymagają znajomości wielu języków: wprawdzie

większość źródeł średniowiecznych jest napisana po łacinie, ale np. źródła

dotyczące historii miasta spisane są w różnych dialektach niemieckich, podobnie

źródła do dziejów zakonu krzyżackiego; źródła ruskie i litewskie pisane są po

rusku; w XVI wieku pojawiają się także źródła włoskie, hiszpańskie i francuskie,

jednocześnie stopniowo język polski wchodzi na miejsce łaciny i niemieckiego; od

XVII wieku rośnie ilość źródeł francuskich, zaś w okresie porozbiorowym ze

zrozumiałych względów powraca język niemiecki już w postaci języka literackiego

oraz pojawia się język rosyjski. Dotyczy to także źródeł do dziejów doby

najnowszej.

Dalszych wskazówek dotyczących miejsca powstania źródła, będziemy szukali w jego

wyglądzie zewnętrznym: już poprzednio powiedziano, że kształt pisma i rodzaj

materiału pisarskiego pomagają w ustaleniu czasu powstania źródła - dotyczy to w

tej samej mierze i miejsca jego powstania. Również miejsce odnalezienia źródła

może posłużyć jako pomoc w rozwiązaniu tego zagadnienia: w szczególności zwarte

zespoły materiałów aktowych tej samej proweniencji zwykle zawierają materiały

pochodzące z tego samego środowiska.

Treść źródła zawiera wskazówki odnoszące się do miejsca jego powstania - w

materiale aktowym najczęściej miejsce sporządzenia dokumentu i aktu jest podane

wprost, np. w dacie lub w tytule, w źródłach opisowych można ustalić je na

podstawie danych stanowiących elementy narracji, przy czym właściwie znów

wybiegamy tu naprzód, w dziedzinę interpretacji treści, należącą już do krytyki

wewnętrznej.

Podane powyżej zasady postępowania maj ące zastosowanie przy ustalaniu czasu

powstania źródła obowiązują, jak widzimy, i przy ustalaniu miejsca jego

powstania. I tu bowiem możemy spotkać się z sytuacją, gdy miejsce to określone

jest w źródle wprost i to zupełnie dokładnie, ale bywa i tak, że podane jest

niedokładnie lub wcale nie zostało wymienione. W obu tych ostatnich wypadkach

obowiązkiem historyka jest dążyć do możliwie jak najdokładniejszego zacieśnienia

granic geograficznych i topograficznych przypuszczalnego miejsca powstania

źródła (kraj, prowincja, ziemia, region, miejscowość - czasem nawet jeszcze

dokładniej), przy

121

czym stopień potrzebnej w każdym wypadku dokładności zależny jest od zagadnienia

będącego przedmiotem badań.

Trzecim problemem należącym do krytyki pochodzenia źródła, jest jego autorstwo.

Pojęcie autorstwa w krytyce historycznej rozumiane jest bardzo szeroko, gdyż

obejmuje ono nie tylko autorstwo w sensie literackim, kiedy autor jest określoną

osobą, lecz także autorstwo w sensie instytucjonalnym, gdy źródło jest wspólnym

wytworem większej grupy ludzi, których udział w procesie jego powstania może być

bardzo różny. Z autorstwem w sensie literackim mamy do czynienia w zasadzie

tylko w źródłach opisowych w korespondencji prywatnej oraz w tych źródłach typu

aktowego, w których element opisu wyraźnie dominuje (np. sprawozdania

dyplomatów). W tych wypadkach ustalenie autorstwa polega na przypisaniu badanego

tekstu określonej osobie. Można to czynić w dwojaki sposób, w zależności od tego,

czy autor ujawnił się, czy niejako przyznał się do autorstwa, czy też przeciwnie,

nie wyjawił swego imienia, pragnąc zostać anonimowym. Jeśli autor przyznaje się

do autorstwa i wymienia swoje imię w źródłach nowożytnych typu opisowego

najczęściej na początku lub na końcu tekstu, w korespondencji prywatnej i

urzędowej w postaci podpisu, pozostaje sprawdzić, czy autor jest nim

rzeczywiście. Istnieje bowiem bardzo wiele tekstów, z których wydaje się wynikać,

że autorami ich są głośne i wybitne osoby, w rzeczywistości nie mające z tymi

tekstami wiele wspólnego. Dotyczy to często tzw. testamentów politycznych,

ogłaszanych po śmierci wybitnych polityków, oraz literatury pamiętnikarskiej; w

Stanach Zjednoczonych Ameryki istnieją specjalni pisarze, tzw. „Ghost writers",

wynajmujący się do pisania rzekomych pamiętników różnym głośnym osobistościom,

które same tego zrobić nie umieją - nie brak pośród nich i polityków.

Sposoby sprawdzenia autorstwa są bardzo różne. Najprostszym jest sięgnięcie do

rękopiśmiennego oryginału badanego tekstu, lub przynajmniej do jego fotografii i

porównanie go z innym rękopisem tego samego autora, ma się rozumieć - takim

rękopisem, którego autorstwo jest niewątpliwe. Sposób ten jednak zawodzi w

odniesieniu do wielu rękopisów średniowiecznych, które powstały przez dyktowanie

tekstu przez autora pisarzowi (skrybie) oraz do tekstów najnowszych, pisanych od

razu na maszynie (jakkolwiek istnieją subtelne metody pozwalające po czcionce

rozpoznać nie tylko maszynę, ale nawet osobę, która na niej pisała - stosowane

one są jednak raczej w kryminologii niż w historii). Tu pozostaje analiza

językowa autora, czyli specyficznego dlań sposobu wyrażania się, możliwa jednak

też tylko pod

122

warunkiem istnienia innych tekstów bez wątpienia rozpoznanych, jako dzieło tej

samej osoby. W braku takich tekstów pozostaje badanie treści, tzn. stwierdzenie,

czy autor wnioskując z tego, co wiemy o nim z innych źródeł, mógł napisać

przypisywany mu tekst.

Sprawa staje się trudniejsza, jeżeli autor jest anonimowy, tzn. nie ujawnia

swego imienia i nazwiska. Wówczas jedynym źródłem informacji o nim jest tylko

sam badany tekst. Na podstawie jego treści usiłujemy się dowiedzieć jak

najdokładniej, kim był autor, jakie było jego stanowisko, jego rola w

opisywanych wydarzeniach i na tej podstawie - wychodząc od różnych elementów

jego charakterystyki czyli znów wkraczając w dziedzinę krytyki wewnętrznej -

próbujemy elementy te powiązać z konkretną osobą. Czasami badanie tego rodzaju

doprowadza do ujawnienia wielu szczegółów związanych z osobą autora, wyjaśnia

jego stanowisko społeczne, poglądy, sympatie i antypatie polityczne, nie będąc

jednak zarazem w stanie ustalić jego imienia. Tak np. rzecz ma się z autorem

najstarszej kroniki powstałej w Polsce, spisanej za panowania Bolesława

Krzywoustego przez anonimowego pisarza, nazywanego umownie Gallem, z powodu jego

francuskiego pochodzenia (choć istnieją poglądy o jego węgierskim i włoskim

pochodzeniu).

Badania takie bynajmniej nie są bezpłodne, choć nie prowadzą do pożądanego

rezultatu, tj. wykrycia nazwiska autora, albowiem wyjaśnienie okoliczności

związanych z jego osobą jest niezmiernie przydatne dla krytyki wewnętrznej,

ustalającej -jak będzie o tym mowa niżej - również wiarygodność relacji

źródłowej.

Zagadnieniem specjalnym przy ustalaniu autorstwa tekstów drukowanych z XV-XIX

wieku jest ich anonimowość lub publikowanie pod pseudonimami i kryptonimami.

Druki te stanowią niejednokrotnie podstawowe źródło badań nad kulturą umysłową,

ale dotąd nie są jeszcze w należnym stopniu wykorzystane przez badaczy.

Przyczyną tego jest m.in. niepewność co do wiarygodności zawartych w nich

informacji, wynikające nierzadko właśnie ze wspomnianej anonimowości tych druków.

Pewną pomocą przy ustalaniu autorstwa takich druków anonimowych, pseudonimowych

i kryptonimowych mogą służyć stare i nowe wydawnictwa słownikowe.

Placcius Vincentius, Drever Mathias, Theatrum anonymorum etpseudony-morum,\ wyd.

1674, 2 wyd. 1708.

Mylius Johannes Christianus, Bibliotheca anonymorum etpseudonymorum detectorum,

1740.

123

Barbier Antoine-Alexondre, Dictinnaire..., wyd. 2, 1822-27.

Querard, Supercheries litteraires, 1872-1879.

Holzmann M., Bohatts H., Deutsches ???????????????, Wien 1902-1928.

Melzi G., Disionario di operę anonime e pseudonime di scrittoń italiani,

1849-1859, z uzupełnieniami G. Passano 1887 i E. Rocco 1888. Masanoy I.F.,

Slovar psevdonimov russkich pisatelej, ucenych i obscest-

vennych dejatelej, 3 tomy, Moskwa 1941-1949. Bar Adam, Słownik pseudonimów i

kryptonimów polskich, 3 tomy, Kraków 1929-1930. Przegląd całości problemu wraz z

dalszymi wskazówkami bibliograficznymi daje Mosher F.J., The Bibliographical

History ofAnonyma and Pseudonyma,

Chicago 1951. Jeśli chodzi o autorstwo, które nazwaliśmy instytucjonalnym, a

które można by określić też jako autorstwo kancelaryjne, ponieważ mamy z nim do

czynienia w aktach, to zagadnienie to jest niemniej istotne, gdyż jego

rozstrzygnięcie w znacznym stopniu przesądza sprawę autentyczności źródeł tego

typu. Jeżeli bowiem dokument lub akt w rzeczywistości nie pochodzi z kancelarii,

która go rzekomo, jak wynika z jego treści i formy, wytworzyła to, rzecz jasna,

stanowi on fałszerstwo.

Krytyka autentyczności źródła

Stwierdzenie, czy mamy do czynienia ze źródłem autentycznym, tzn. będącym w

rzeczywistości tym, za co chce uchodzić, jest kolejnym etapem czynności

krytycznych. Ustalenia, uzyskane w toku krytyki pochodzenia źródła w znacznym

stopniu przesądzają wynik badań w tym zakresie. Obowiązkiem historyka jest

jednak, skoro zna już okoliczności zewnętrzne, w jakich źródło powstało,

stwierdzenie, czy okoliczności te nie zawierały momentów mogących prowadzić do

podejrzenia, że mamy do czynienia ze źródłem nieautentycznym, czyli sfałszowanym,

nieprawdziwym.

Dawniejsze opracowania używają dla tego zespołu czynności krytycznych określenia

„krytyka charakteru źródła" (np. Handelsman), jest to jednak określenie

nieprecyzyjne i mylące.

Źródłem autentycznym nazywamy takie źródło, którego tekst zachował się w postaci

nie zepsutej późniejszymi dodatkami lub opuszczeniami, takiej jaką

124

posiadał pierwotnie. Nie znaczy to, że egzemplarz źródła musi być tym samym

egzemplarzem, pierwotnie powstałym, czyli oryginałem. Tekst źródła może bowiem

zachować się nie tylko w oryginale co, ma się rozumieć, stwarza sytuację dla

jego zbadania najkorzystniejszą, ale i w kopii, czy odpisie. Jeśli taka kopia,

odpis, transsumpt (kopia dokumentu uwierzytelniona przez wystawcę lub jego

następcę prawnego) czy widymat (kopia dokumentu uwierzytelniona przez posiadacza)

odpowiedniej pieczęci czy wreszcie tzw. instrument notarialny (kopia dokumentu

uwierzytelnionego przez notariusza w średniowieczu) jest wiernym odtworzeniem

tekstu oryginału, może służyć jako źródło równie dobrze, jak on sam.

Należy zatem dokładnie zdawać sobie sprawę z tego, że nie każde źródło

autentyczne jest oryginałem, jakkolwiek każde źródło oryginalne jest zarazem

autentyczne. Pojęć oryginału i autentyku nie należy mieszać ze sobą, gdyż nie są

one, jak widzimy, jednoznaczne. Trzeba także pamiętać o tym, że źródło może być

jak najbardziej autentyczne, ale jednocześnie zawierać nieprawdziwe wiadomości,

co zwłaszcza w źródłach opisowych zdarza się dość często.

Istnieją następujące sytuacje w odniesieniu do zagadnienia autentyczności:

1. Źródło może być całkowicie autentyczne,

2. Może być autentyczne tylko częściowo. Dzieje się tak wtedy, gdy tekst jego

zawiera dodatki nie pochodzące od autora, lub gdy z tekstu pierwotnego usunięto

jakieś jego części,

3. Źródło może być wreszcie w całości sfałszowane.

Wykrywanie fałszerstw zarówno częściowych, jak i całkowitych rozpoczynamy od

zbadania zewnętrznych właściwości źródła. Postępujemy tu analogicznie, jak w

krytyce pochodzenia, toteż w praktyce obydwie te czynności wykonywane są przez

historyka równocześnie. Jeżeli źródło jest oryginałem lub chce uchodzić za

oryginał, badamy, czy jego cechy zewnętrzne odpowiadają epoce i środowisku, z

którego pochodzi w rzeczywistości lub rzekomo. W dokumencie badamy więc cechy

formalne - papier, pismo, pieczęć, w opisie również bierzemy pod uwagę

występujące tu cechy zewnętrzne. Uwzględniamy również właściwości wewnętrzne,

wynikające z treści źródła, które, w wypadku, gdy mamy do czynienia z odpisem,

stanowią jedyne kryterium autentyczności.

Stosunkowo najłatwiejsze jest wykrycie fałszerstw dokonanych na oryginale. Każda

ingerencja fałszerza w tekst prowadzić tu musi nieuchronnie do zmiany

zewnętrznego wyglądu źródła, przede wszystkim obrazu pisma. Wszelkie dopiski lub

125

wymazywania i wyskrobywania (dopiski takie nazywamy interpolacjami) dadzą się

wykryć nawet gołym okiem lub przy zastosowaniu lupy, czy wreszcie środków

technicznych, z których ostatnio stosuje się często fotografię w świetle

podczerwonym lub nadfioletowym.

Wykrycie fałszerstwa na podstawie samego tekstu i informacji zawartych w jego

treści jest trudniejsze. Zaczynać należy od wyszukania anachronizmów, czyli

„faktów" nie mieszczących się w epoce, z której źródło ma pochodzić. Jeśli np. w

dokumencie występuje osoba, o której skądinąd wiemy, że już w tym czasie nie

żyła, względnie znajdowała się w innym miejscu, to podejrzenie o fałszerstwo

będzie uzasadnione. Anachronizmy mogą dotyczyć nie tylko osób, ale i szczegółów

rzeczowych, np. wiadomości o budynkach, urządzeniach, instytucjach itd. i w

każdym wypadku ich występowania jesteśmy uprawnieni do kwestionowania

autentyczności tekstu źródłowego, w którym je napotkaliśmy. Trzeba tu jednak

postępować ostrożnie, by nie uznawać zbyt pochopnie źródeł autentycznych za

fałszerstwa, co prowadzi do zubożenia podstawy źródłowej i tym samym do

ograniczenia naszych możliwości poznawczych.

Znając w wyniku krytyki pochodzenia okoliczności, w jakich źródło powstało,

jesteśmy w stanie stwierdzić, czy działać tu mogły czynniki, określane jako

pobudki fałszerstwa. Pobudki te wynikają z różnorodnych motywów. Najprostszym

motywem jest osobiste zainteresowanie fałszerza, które znów może być powodowane

różnymi przyczynami. Częste są stosunkowo fałszerstwa źródeł, zwłaszcza

dokumentów, z których wynikają korzyści materialne. W średniowieczu np. do

niezwykle częstych zjawisk należało fałszowanie dokumentów nadających prawa

majątkowe, uprawnienia polityczne i inne. Przodowały w tym zwłaszcza klasztory.

Fałszerstwa tego rodzaju znane sapo dzień dzisiejszy (podrabianie kwitów, czeków,

umów kupna i sprzedaży). W XIX wieku rozpowszechnione było fałszowanie

dokumentów dla celów heraldy-czno-genealogicznych; istniały całe

przedsiębiorstwa, dostarczające fałszywych genealogii osobom dysponującym

gotówką i pragnącym z różnych pobudek wykazać się dawnągaleriąprzodków. Znane są

również fałszerstwa w celach kolekcjonerskich, powodowane faktem, że dawne

książki i dokumenty mogą stanowić przedmiot zbieractwa i handlu.

Czasem pobudki fałszerstwa są bardziej „idealne". Dzieje się tak, gdy

poczynaniami fałszerza kierują sympatie i antypatie polityczne, religijne i inne

emocje grupowe. Bywa wreszcie i tak, że zawodowi historycy zapominają o

obowiązku

126

służenia prawdzie i dla dowiedzenia słuszności swych twierdzeń fabrykują źródła,

mające być dowodem ich prawdziwości. Znamy szereg przykładów tego rodzaju, z

których szeroki rozgłos uzyskała sprawa tzw. rękopisu królowo-dworskiego.

Historyk czeski Vaclav Hanka ogłosił w r. 1817 o rzekomym znalezieniu przez

siebie w mieście Dvur Kralove rękopisu pochodzącego z XIII wieku i zawierającego

wiersze czeskie. Na temat tego rzekomego odkrycia przez czas dłuższy trwała

naukowa dyskusja, gdyż sam Hanka dopiero na łożu śmierci przyznał się do

fałszerstwa, przy pomocy którego chciał wykazać dawność istnienia literatury w

języku czeskim.

Nieufność badacza w stosunku do źródła powinny budzić zwłaszcza: niezwykły

sposób znalezienia źródła, w miejscu, gdzie normalną rzeczy koleją nie powinno

się ono znaleźć; widoczne ślady poprawek, wyskrobań, dopisków w tekście i w

ogóle rozbieżności pomiędzy treścią i formą źródła.

Należy wszakże mieć na uwadze, że źródło stwierdzone jako falsyfikat nie traci

całkowicie swojej wartości źródłowej. Przestaje ono wprawdzie dostarczać

informacji o faktach, na temat których jego twórca zamierzał wprowadzić w błąd

tych, którzy z falsyfikatem się stykali, ale jednocześnie informuje nas o samym

fakcie fałszerstwa, będącym takim samym faktem historycznym, jak każdy inny i

mogącym stanowić przedmiot badania naukowego, choćby dla wykrycia fałszerstwa.

Jeśli bowiem wiemy, że mamy do czynienia z falsyfikatem, to warto i należy

zbadać okoliczności, w jakich mogło dojść do jego powstania, co prowadzi nieraz

do interesujących wniosków. „Dokumenty podrobione wyjaśnione ściśle pod względem

czasu i sposobu fałszowania, stają się nieraz jedyną podstawą zrozumienia

tendencji, programów i dążności grup i osób działających, których w inny sposób

w ogóle uchwycić nie można" (Handelsman).

Z problemami krytyki autentyczności wiąże się zagadnienie analizy t e -? s t u z

punktu widzenia jego oryginalności. Dotyczy to w pierwszym rzędzie źródeł

opisowych, zwłaszcza starożytnych i średniowiecznych. Wynika to stąd, że poważna

część tekstów źródłowych nie zachowała się w swej pierwotnej postaci.

Niejednokrotnie mamy do czynienia z późnym przekazem źródłowym - w postaci

rękopiśmiennej lub nawet drukowanej - w którym podejrzewamy zniekształcenie

pierwotnego brzmienia. Często dysponujemy wieloma rękopisami zawierającymi ten

sam w zasadzie tekst, które jednak tak poważnie odbiegają od siebie, że

niewątpliwie zachodzi tu świadome zniekształcenie tekstu dokonane przez kopistów.

Wówczas

127

zadanie historyka polega na ustaleniu, która z redakcji tekstu jest najstarsza

oraz w jakiej kolejności powstały następne; czy wszystkie, czy tylko niektóre

pochodzą od pierwotnego autora. Jeśli istnieje większa ilość rękopiśmiennych

przekazów jednego i tego samego dzieła, trzeba wówczas ustalić bliższe i dalsze

pokrewieństwa każdego z nich z przekazem pierwotnym, czyli archetypem. Podobnie

jak stosunki pokrewieństwa między ludźmi, tak i te „stosunki pokrewieństwa"

dadzą się przedstawić graficznie w postaci „drzewa genealogicznego".

Zmiany wprowadzone do tekstu pierwotnego mogą mieć znaczenie formalne i

treściowe; młodsza redakcja odznaczająca się tym, że zawiera dodatki (tzw.

amplifikacje) do tekstu pierwotnego, może prowadzić do wniosku, że autor uzyskał

dodatkowe wiadomości o faktach dopiero po zakończeniu redakcji pierwotnej:

autorem tym (tzn. autorem amplifikacji) może być też zupełnie inna osoba.

Przeprowadzenie dokładnej analizy tekstu pozwala na wyeliminowanie amplifikacji

późniejszych, będących produktem literackiej fantazji piszącego, a nie wiedzy o

faktach opisywanych. Analiza w pewnych wypadkach pozwala na odtworzenie

brzmienia archetypu na podstawie fragmentarycznych jego przekazów zawartych w

innych źródłach. Taki rezultat udało się osiągnąć W. Giesebrechtowi, który w

roku 1841 na podstawie późniejszych zachowanych przekazów zrekonstruował uważane

wówczas za zaginione roczniki bawarskiego klasztoru Nieder-Alteich, ważne

również dla dziejów polskiego średniowiecza. W roku 1867 odnaleziony został ich

tekst, przy czym okazało się, że rekonstrukcja była w najistotniejszych

szczegółach poprawna. Prowadzi ona również do eliminacji używanych potocznie w

okresie powstania źródła cytatów, np. biblijnych, co pozwala uniknąć pomyłek w

dalszym etapie badań, zwłaszcza w interpretacji źródła. Tak np. kronikarz

Herbord, pisząc o biskupie Ottonie z Bambergu, który z ramienia Bolesława

Krzywoustego prowadził akcję misyjną na Pomorzu Zachodnim, wylicza jego zalety i

cnoty; ten piękny katalog dodatnich cech biskupa bamberskiego został przez

kronikarza prawie dosłownie przepisany ze znanego utworu Cycerona De ojficiis

znanego i czytanego w średniowieczu. Podobnie i w żywocie Karola Wielkiego pióra

Einharda mamy liczne zapożyczenia z tekstów biografa cesarzy rzymskich,

Swetoniusza. Pojęcie prawa autorskiego w średniowieczu nie istniało, a

przepisywanie i kompilowanie cudzych utworów nie tylko nie było czynem nagannym,

lecz przeciwnie, świadczyło o rozległej erudycji przepisywa-cza i kompilatora.

Analiza źródła prowadzi również do rozwiązania jeszcze innego ważnego

128

zadania, a mianowicie do odróżnienia w tekście źródła świadectw pierwotnych od

pochodnych, co ma podstawowe znaczenie w ustalaniu faktów. Świadectwem

pierwotnym nazywamy zawartą w źródle informację z pierwszej ręki, czyli spisaną

przez świadka lub uczestnika wydarzeń, o których w źródle jest mowa. Świadectwo

pochodne natomiast jest tzw. przekazem wtórnym, zaczerpniętym z innego źródła.

Dokładne ustalenie, które informacje zawarte w badanym źródle są przekazami

pierwotnymi, a które wtórnymi (przejętymi z innych źródeł) pozwalają na

wyeliminowanie przy wzajemnej kontroli świadectw źródłowych przekazów zależnych

od siebie.

Sposoby wykrywania przekazów wtórnych w tekście źródła są bardzo różnorodne i

stanowią odrębną specjalną umiejętność, zwłaszcza w odniesieniu do tekstów

antycznych czy średniowiecznych. W napisanej w roku 1731 przez angielskiego

benedyktyna Będę, zwanego Venerabilis, Historia Ecclesiastica wymienione są dwa

zaćmienia słońca, o których na podstawie danych astronomicznych wiadomo z całą

pewnością, że nie można ich było obserwować na wyspach Brytyjskich, natomiast

doskonale były one widoczne w Italii. Na tej podstawie można przypuścić, że Beda

wykorzystał w swym dziele tekst jakiejś kroniki włoskiej, przejmując jej

wiadomości, co rzeczywiście miało miejsce. Z tym wszystkim zaznaczyć należy, że

subtelne metody analizy tekstu źródłowego, zapożyczone z badań nad tekstami

literackimi i dlatego nazywane niekiedy krytyką filologiczną tekstów, stosowane

są głównie w odniesieniu do źródeł narracyjnych, pochodzących z epok, z których

w ogóle źródeł zachowało się niewiele. W praktyce badawczej znacznie rzadziej

natrafiamy na analizę tekstów nowoczesnych źródeł aktowych.

Niektórzy historycy, a w ich liczbie Handelsman, zaliczają do krytyki

zewnętrznej, oprócz opisanych powyżej czynności badawczych, jeszcze umiejętność

publikacji źródeł, czyli przygotowania tekstów źródłowych do ich ogłoszenia w

druku. Umiejętność ta rzeczywiście nie jest taka prosta i bynajmniej nie polega

na prostym przepisaniu w czytelnej postaci tekstu, jak by się to mogło wydać.

Teksty źródeł średniowiecznych wymagają poprawnego ich odczytania, rozwiązania

skrótów i dat oraz zidentyfikowania występujących w nich osób i miejscowości.

Sposób odtworzenia w druku pisowni źródła też regulowany jest ścisłymi zasadami,

ujętymi dla poszczególnych rodzajów źródeł specjalnymi instrukcjami wydawniczymi,

opracowanymi przez zespoły historyków pod egidą najpoważniejszych instytucji

naukowych - zwykle akademii. Dla źródeł polskich istnieją dwie tego rodzaju

instrukcje: dla źródeł średniowiecznych z roku 1924 (obejmuje ona wszelkie

teksty do XV wieku włącznie) i dla źródeł nowożytnych z roku 1953 (dla tekstów

od XVI

129

do XVIII wieku). Naczelną regułą ich obydwu jest zachowanie maksymalnej

wierności tekstu drukowanego w stosunku do rękopisu, z tym, że w tekstach źródeł

nowożytnych stosuje się dla łatwiejszej ich czytelności modernizację, czyli

uwspółcześnienie ortografii. Należy tu podkreślić, że przynajmniej teoretyczna

znajomość zasad publikacji źródeł obowiązuje każdego historyka, nawet jeśli nie

zamierza on podejmować publikacji źródłowych; każdy bowiem historyk,

sporządzając wypisy ze źródeł, musi choćby tylko dla własnego użytku badawczego

przenosić teksty z rękopisów bibliotecznych i archiwalnych do własnych notatek.

? .

Krytyka wewnętrzna

Kolejny etap czynności krytycznych polega na zbadaniu treści źródła i poddania

go ocenie z punktu widzenia jego przydatności w wyświetleniu badanego problemu.

Inaczej mówiąc, historyk w tej fazie badań pragnie się dowiedzieć, czy źródło

będzie mu mogło dostarczyć informacji, których potrzebuje. Ponieważ obecnie

interesuje nas przede wszystkim już nie strona zewnętrzna, tekstowa źródła, lecz

jego treść, przeto używamy czasem dla oznaczenia krytyki wewnętrznej określenia

„krytyki treści źródła". Używane dawniej w literaturze naukowej nazwy: „krytyka

wyższa", bądź „hermeneutyka" (sztucznie utworzone w czasach nowszych słowo

greckie oznaczające umiejętność wyjaśnienia, tłumaczenia) nie wydają się

właściwe.

Badanie treści źródła musi rozpocząć się od dokładnego zapoznania się z nią.

Wprawdzie robiliśmy to już poprzednio, w czasie krytyki zewnętrznej, lecz działo

się to z innego punktu widzenia i w innych celach. Wówczas chodziło nam jedynie

o wydobycie z treści źródła tych elementów, które pozwoliłyby nam na

stwierdzenie, kiedy i gdzie źródło powstało, czy jest autentykiem czy

falsyfikatem, czy jest przekazem pierwotnym czy wtórnym - obecnie natomiast

badamy treść już po to, by na jej podstawie móc przystąpić do ustalania faktów z

przeszłości.

Zapoznanie się z treścią źródła w ramach krytyki wewnętrznej nosi nazwę

interpretacji. Interpretowanie źródła to nic innego, jak dokładne wczytanie się

weń i wydobycie z niego wszystkich wiadomości, jakie jest ono w stanie nam

przekazać. Tu nie wnikamy jeszcze w to, czy są to wiadomości prawdziwe, ścisłe i

pewne, czy też przeciwnie - nieprawdziwe, mylne i niedokładne. Tu chodzi jedynie

o jak najdokładniejsze zrozumienie tego wszystkiego, co źródło ma nam do

powiedzenia.

130

Przeprowadzenie interpretacji w sposób prawidłowy wymaga od historyka spełnienia

szeregu warunków. Warunkiem podstawowym jest oczywiście dobra znajomość języka,

w jakim źródło zostało spisane. Wynika stąd, że historyk, oprócz swego języka

ojczystego winien znać jeszcze co najmniej dwa lub nawet więcej języków, w

zależności od tego, nad jakimi źródłami chce pracować, jakie źródła będą mu

potrzebne do rozwiązania badanych przez niego problemów. W badaniach nad

historią Polski potrzebne są: dla średniowiecza język łaciński, niemiecki i

ruski (punktem wyjścia dla tego ostatniego winna być znajomość dzisiejszego

języka rosyjskiego), dla czasów nowożytnych i najnowszych język niemiecki,

rosyjski, francuski, w mniejszym stopniu włoski i angielski. Jest przy tym

zrozumiałe, że znajomość każdego z tych języków w jego dzisiejszym brzmieniu,

słownictwie, odmianie i składni nie jest wystarczająca i musi być uzupełniona

znajomością historycznych jego form z tego okresu, z jakiego pochodzą badane

źródła. Korzystanie ze źródeł w przekładach, które dla historyka przygotował

ktoś inny, znający dany język, jest błędem i prowadzi do pomyłek

interpretacyjnych; wyjątkowo tolerować je można co najwyżej w przypadku

konieczności zapoznania się z treścią pojedynczych przekazów źródłowych

utrwalonych w jakimś bardzo mało znanym języku (np. hebrajskie i arabskie źródła

do dziejów wczesnego średniowiecza polskiego).

Sama jednak, nawet dobra, znajomość języka jeszcze nie wystarcza. Przecież wraz

ze zmianą warunków, w jakich żyją ludzie, przesuwają się i zmieniają znaczenia

poszczególnych wyrazów: brzmią one tak samo, ale znaczą co innego. Trzeba wobec

tego przyswoić sobie przed rozpoczęciem badań aparat pojęciowy epoki i

środowiska, które mają być ich przedmiotem. Wymaga to znacznego oczytania w

literaturze naukowej, gdyż jest to jedyny praktycznie dający się zastosować

sposób zdobycia potrzebnej nam wiedzy o epoce.

Jednocześnie jednak staje przed historykiem przystępującym do interpretacji

treści źródła postulat inny: trzeba wyzwolić się od własnych i cudzych sugestii

i poglądów, trzeba czytać źródło tak, jak gdyby tylko ono, po raz pierwszy,

informowało nas o wydarzeniach będących przedmiotem naszego badania. Postulat

ten wydaje się sprzeczny z tym, co powiedzieliśmy poprzednio o konieczności

uzyskania możliwie szerokiej wiedzy o badanej epoce. Wymóg ten jednak jest

równie konieczny, jak poprzedni: obydwa razem stanowią specyficzną formę

realizowania się czynności poznawczych poprzez dialektyczną jedność

przeciwieństw, polegającą tu na jednoczesnej wiedzy i niewiedzy o faktach.

Uwalniać tu się bowiem musimy nie

131

tylko od poglądów naszych poprzedników, których prace przeczytaliśmy, na fakty i

zespoły faktów: w pewnym sensie uwalniać się także od wiedzy o faktach samych,

bo przecież ustalenie faktów jest celem naszego badania.

W trakcie interpretacji musimy dążyć do zauważenia w źródle i uwzględnienia

wszystkiego, co w nim dotyczy faktu badanego - a więc nie tylko tego, co źródło

nam wprost mówi, lecz także zwrócenie uwagi na przemilczenia, niedopowiedzenia i

zastanowienie się nad przyczynami, które tego rodzaju pominięcia mogły

spowodować. Tradycyjna nauka historyczna podkreślała tu rolę tzw. intuicji,

przypisując jej nierzadko przesadne znaczenie. Intuicja, czyli istniejąca u

badacza dyspozycja psychiczna, pozwalająca na odnajdywanie istotnego sensu

treści źródła odgrywa pewną rolę w badaniu, ale zawsze musi być podbudowana

rzetelną wiedzą o badanym przedmiocie: co mówią o nim inne, znane już źródła i

jak naświetla go dotychczasowa literatura historyczna. W szczególności wiedza

taka jest potrzebna w interpretowaniu materiału dokumentowego i aktowego.

Pamiętamy, że akta i dokumenty w intencji ich twórców były pomyślane jako

utrwalenie na piśmie pewnych sytuacji dla doraźnego użytku; zakłada to u

potencjalnych użytkowników znajomość zastosowanej w nich terminologii (np. w

dokumentach i aktach XX-wiecznych liczne skróty nazw instytucji: min., WRiOP,

LOPP, RSHA, KZ, BCh, PKWN). Historyk musi sobie najpierw tę terminologię

przyswoić, gdyż inaczej po prostu niczego nie zrozumie. Trzeba także znać

strukturę i organizację władz, instytucji, organizacji, których akta się bada,

lub które pojawiają się w badanych aktach, trzeba znać związki pomiędzy nimi (np.

hierarchię służbową i zakres kompetencji), żeby móc źródła tego rodzaju

interpretować poprawnie.

Kolejnym etapem krytyki wewnętrznej jest krytyka wiarygodności źródła prowadząca

do wykrycia pomyłek, czyli błędnych informacji, posiadanych i przekazywanych

przez autora źródła oraz zawartych w źródle, świadomie tam wprowadzonych przez

autora zniekształceń prawdy.

Zbadanie, czy źródło jest ścisłe i pewne, powinno rozpoczynać się od

stwierdzenia (na podstawie m.in. wyników, osiągniętych w krytyce pochodzenia

źródła), czy autor jego posiadał obiektywne i subiektywne warunki poznania i

przekazania prawdziwych informacji o opisywanych faktach. Obiektywne warunki

poznania prawdy przez autora źródła, to przede wszystkim stwierdzenie, czy był

on sam uczestnikiem wydarzeń, o których pisze, czy otrzymał o nich informacje „z

drugiej ręki". Trzeba zbadać również, jakie autor zajmował stanowisko w

opisywanych

132

wydarzeniach; relacja o stoczonej bitwie inaczej będzie wyglądała u oficera

sztabowego, a inaczej u szeregowca, który brał w niej udział z bronią w ręku,

mimo że obydwaj byli uczestnikami tego samego wydarzenia; dotyczy to - z

niezbędnymi modyfikacjami - wszystkich podobnych sytuacji (sprawozdanie z wiecu

robotniczego napisanego przez aktywnego uczestnika i obserwującego policjanta).

Ważne jest też stwierdzenie, jaka odległość czasowa dzieli moment spisania

źródła od opisywanych w nim faktów. Na doniosłość tego zagadnienia zwracaliśmy

już uwagę w rozważaniach o krytyce pochodzenia źródła (ustalenie daty powstania

źródła).

Warunki subiektywne poznania prawdy, to cechy osobiste autora badanego tekstu

źródłowego. Zaliczamy do nich zarówno cechy wrodzone, jak np. umiejętność żywego

przedstawiania wydarzeń, inteligencja, dociekliwość, jak i cechy nabyte, np.

znajomość języków, poziom wykształcenia i jego zakres. Mająone również poważny

wpływ na wartość poznawczą źródła.

Dopiero całkowite uwzględnienie tych, zarówno subiektywnych jak i obiektywnych

warunków poznania prawdy przez autora źródła, pozwolić może na przyjęcie lub

odrzucenie różnych elementów badanego źródła, oddzielenie wiadomości ścisłych i

dokładnych od mniej pewnych i wynikających z pomyłek i nieświadomości autora. Z

kolei przystępujemy do ustalenia, czy w badanym źródle nie występują świadomie

wprowadzone tam przez autora zniekształcenia prawdy, czyli po prostu kłamstwa.

(Należy rozróżniać kłamstwo w autentycznym przekazie źródłowym od źródła

sfałszowanego). I do ich wykrycia potrzebna jest, podobnie jak w poprzednich

fazach pracy krytycznej, dobra znajomość epoki i środowiska, w którym obracał

się autor. Zniekształcenia prawdy wynikać mogą bowiem z rozmaitych przyczyn i

rzeczą historyka jest ustalenie, które z tych przyczyn mogły występować w danym

miejscu i czasie.

Kościałkowski wylicza następujące czynniki mogące wywoływać świadome rozminięcie

się z prawdą w przekazie źródłowym:

1. Uczucia osobiste: niechęć lub nienawiść, do kogoś lub do czegoś odczuwana

oraz stronnicza przyjaźń, sympatia. Niekiedy decydują tu stosunki rodzinne,

przynależność klasowa, wyznaniowa, polityczna, narodowościowa, grupowa. Pojawia

się również często, zwłaszcza w pamiętnikach wszelkiego rodzaju, wysuwanie na

plan pierwszy osoby piszącego połączone z jednoczesnym pomijaniem nawet ważnych

faktów, jeżeli osoba autora nie odgrywała w nich większej roli, lub jeśli ta

rola w mniemaniu autora była niewłaściwa.

133

2. Propaganda i reklama wszelkiego rodzaju - występująca silnie w źródłach typu

publicystycznego.

3. Nacisk zewnętrzny, jawny lub ukryty, powodować może nieszczerość lub

kłamstwo. Zjawisko to jest typowe dla tzw. historiografii dworskiej, tworzonej

przez autorów zależnych pod względem materialnym i innym od możnych protektorów,

pragnących wywdzięczyć się im w ten sposób za opiekę i poparcie.

Po przeprowadzonej ocenie wiarygodności treści źródła należy poddać ją kontroli.

Czynimy to poprzez porównywanie informacji zawartych w badanym źródle z

informacjami o tych samych faktach, pochodzącymi z innych źródeł, całkowicie

niezależnych od źródła badanego. Jest to czynność leżąca już na pograniczu

następnej operacji badawczej, a mianowicie ustalania faktów. Do tego ostatniego

bowiem dochodzimy na drodze wzajemnej kontroli świadectw źródłowych.

Zanim jednak przejdziemy do tych zagadnień, omówić należy pokrótce pomoce, z

jakich historyk w czasie pracy krytycznej może i powinien korzystać.

Nauki pomocnicze historii

W krytyce pochodzenia źródeł, jak widzieliśmy, bardzo istotne znaczenie posiada

erudycja historyka, obejmująca znajomość związanych z zewnętrzną, formalną

stroną źródła, np. umiejętność datowania pisma, materiału pisarskiego, pieczęci

itd. Umiejętności te wchodzą w zakres grupy dyscyplin nazywanych naukami

pomocniczymi historii. Ostatnio dla tej grupy przyjmować się zaczyna również

nazwa nauk podstawowych historii. Umiejętności te, jakkolwiek stawiają sobie

pewne ograniczone cele poznawcze, istniejąjednak przede wszystkim jako

dyscypliny, których znajomość w zakresie potrzebnym dla prowadzenia badań jest

niezbędna dla każdego historyka, gdyż bez tej znajomości nie potrafiłby on

przeprowadzić elementarnych zabiegów krytycznych w pracy ze źródłern. Niektóre z

nauk pomocniczych historii z czasem usamodzielniły się, jak np. bibliologia,

prasoznawstwo i archiwistyka, stając się z punktu widzenia historyka naukami

posiłkowymi lub posiłkującymi (zob. niżej). O innych naukach pomocniczych można

powiedzieć, że znajdują się w trakcie usamodzielnienia, jak np. numizmatyka.

Od grupy nauk pomocniczych historii odróżnić trzeba tzw. nauki posiłkujące

historię. Mimo podobieństwa nazwy mamy tu do czynienia

134

z jakościowo odmiennymi dyscyplinami. Nauki posiłkujące historię są to

samodzielne gałęzie nauki, posiadające własny przedmiot i własną metodę badań.

Historycy w zasadzie nie przeprowadzają sami badań wchodzących w zakres nauk

posiłkujących historię, pozostawiając to odpowiednim specjalistom i ograniczając

się do korzystania z gotowych rezultatów ich badań. Właściwie każda dyscyplina

naukowa i techniczna może w odpowiednich warunkach stać się nauką posiłkującą

historię: możliwe jest np. badanie wieku źródeł przy zastosowaniu metod

chemicznych i fizycznych, jakkolwiek zarówno fizyka, jak chemia są całkowicie

samodzielnymi dziedzinami nauki, z historią niewiele mającymi wspólnego. Do nauk

samodzielnych, spełniających jednak stosunkowo często funkcję nauk posiłkujących

historię należą: ekonomia, archeologia, etnografia, socjologia, demografia.

Nauki pomocnicze natomiast podporządkowują swoje cele poznawcze celom poznawczym

historii i dlatego nie można ich uznać za całkowicie samodzielne dyscypliny

naukowe. Spełniająone wobec historii funkcję, którą można określić jako usługową.

Do nauk pomocniczych historii należą:

Paleografia - nauka o dawnych formach pisma literowego, służąca jednocześnie

jako umiejętność odczytywania tekstów; obejmuje ona także rozwiązywanie skrótów

występujących w tekstach starożytnych i średniowiecznych (umiejętność tę

nazywamy brachygrafią) w postaci tzw. kontrakcji (np. dr = doctor) i suspensji

(??. ? = consul). Paleografia jest jedną z najdawniejszych nauk pomocniczych

historii, uprawianych w sposób metodyczny. Za jej twórcę uchodzi J. Mabillon,

autor wydanego w latach 1681-1704 dzieła De re diplomatica, natomiast twórcą

samej nazwy „paleografia" był B. de Montfaucon, autor dzieła Paleographia graeca

(1708). W zależności od przedmiotu jej badań możemy mówić o paleografii

łacińskiej, ruskiej itd.

Epigrafika -jest również nauką o piśmie. Zajmuje się ona jednak w odróżnieniu od

paleografii wyłącznie napisami umieszczonymi na materiałach twardych i trwałych,

jak kamień i metal, czyli tzw. inskrypcjami, znajdującymi się na budowlach,

pomnikach, nagrobkach, drogowskazach, broni, naczyniach, dzwonach i innych

przedmiotach. Epigrafika odgrywa poważną rolę w badaniach nad dziejami

starożytnymi Egiptu, Babilonii, Asyrii, ludów Azji Mniejszej, Grecji i Rzymu.

Pierwsze zainteresowania dla inskrypcji przejawiali humaniści włoscy, np. Poggio

Bracciolini w XV wieku; wydawnictwa inskrypcji pojawiły się w wieku XVII (np.

zbiór J. Grutersa Inscriptiones antiąuae totius orbis Romani, (603). Dyscypliną

135

naukową stała się w XIX wieku, kiedy podjęto na szeroką skalę wielkie

wydawnictwa inskrypcji, kontynuowane w wieku XX (Corpus Inscriptionum Graecarum,

Corpus Inscriptionum Latinarum) i kiedy objęto badaniami również inskrypcje

średniowieczne.

Papirologia (papyrologia) -jest nauką pomocniczą historii starożytnej, zajmującą

się badaniem tekstów umieszczonych na papirusach i wbrew swej nazwie -również na

innych materiałach pisarskich, jak papier (znany w Chinach już za dynastii Han w

II w. n.e. i rozpowszechniony w krajach śródziemnomorskich za pośrednictwem

Arabów), skóra, tabliczki drewniane i woskowe, blaszki ołowiane i skorupki

gliniane. Obok odczytywania i rozszyfrowywania tekstów papirologia stawia sobie

także zadania natury technicznej, jak preparowanie i konserwacja papirusów i ich

fragmentów, które z reguły dochowały się do naszych czasów w bardzo zniszczonej

postaci. Papirologia rozwinęła się poważnie w XX wieku, a jednym z

najwybitniejszych specjalistów w tej dziedzinie był (zm. 25 VI1958) polski

uczony Rafał Taubenschlag.

Neografia - jest jedną z najmłodszych nauk pomocniczych historii, głównie

nowożytnej. Jest to również nauka zajmująca się pismem, ale pismem nowożytnym,

od XVI wieku do naszych czasów. Podobnie, jak w wypadku paleografii, najczęściej

mówimy nie o neografii w ogóle, lecz o neografii niemieckiej, rosyjskiej i

innych.

Kodikologia zajmuje się badaniem kodeksów, czyli ksiąg rękopiśmiennych. W

starożytności książki miały postać woluminów - zwojów papirusowych. Wprowadzenie

pergaminu wywołało konieczność łączenia luźnych kart pergaminowych przez ich

zszywanie i zabezpieczanie twardymi okładkami, początkowo* drewnianymi

deseczkami. Znane są i kodeksy papirusowe z II wieku p.n.e., a w średniowieczu

coraz częstsze są kodeksy papierowe. W dawnych kodeksach tekst pisano w kilku

kolumnach, tytuły umieszczano na końcu tekstu, był to tzw. kolofon. Niektóre

kodeksy o doniosłej dla ich twórców lub właścicieli treści pisano na pergaminie

zabarwionym najczęściej na purpurowo, złotymi lub srebrnymi literami (jak Codex

Aureus zawierający tekst ewangelii spisany w VI wieku, znajdujący się w

Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali w Szwecji). W Polsce kadikologia nie jest

uprawiana jako odrębna dyscyplina pomocnicza i uchodzi za część składową

bibliologii (nauki o książce) oraz paleografii.

Dyplomatyka bada dokumenty, przede wszystkim średniowieczne. Dokumentem (por.

rozdział o archiwach) nazywamy sporządzony przez kancelarię i spisany w

ustalonej formie zapis będący świadectwem czynności prawnej (mianowanie,

136

przekazanie, darowizna, nadanie, przywilej, umowa, traktat itd.) i mieszczący w

sobie elementy uwierzytelniające (np. podpis, data, wykaz świadków, pieczęć).

Szczególnie doniosłe dla historii europejskiego średniowiecza są dokumenty

cesarskie i papieskie oraz królewskie i książęce w poszczególnych krajach. Są to

dokumenty publiczne, czyli państwowe. Oprócz tego znane są dokumenty kościelne,

miejskie i prywatne. Treść i forma dokumentów pozwalają poznawać nie tylko

czynności prawne, które zostały w nich zwarte i opisane, lecz również problemy

takie, jak organizację kancelarii i instytucji, z którą była ona związana,

ustrój państwa i strukturę prawną, społeczną i ekonomiczną. Dyplomatyka

rozwinęła się razem z apelografią, bez której niemożliwe byłoby jej uprawianie.

Twórcą dyplomatyki był J. Mabillon (zob. ustęp o paleografii), a głównym

ośrodkiem badań Francja (założona w roku 1821 Ecole des Chartes) i Niemcy (Th.

von Sickel, 1826-1908).

Sfragistyka-nauka o pieczęciach, zwana także sigillografią, wiąże się ściśle z

dyplomatyką, gdyż pieczęcie zarówno dawniej, jak i dzisiaj służą przede

wszystkim do uwierzytelniania dokumentów. Sfragistyka bada zarówno umieszczone

na pieczęciach napisy, jak też i wizerunki, które mogą być bardzo różne i

przedstawiać budowle, krajobrazy, portrety i postacie osób lub herby i inne

symbole oraz znaki. Bada ona tak pieczęcie właściwe, tj. odciski ich w wosku,

laku, opłatku i na papierze, jak też tłoki pieczętne, o ile się zachowały.

Badania sfragistyczne wymagają od historyka posiadania podstawowych wiadomości z

historii sztuki oraz innej jeszcze nauki pomocniczej historii - heraldyki.

Heraldyka jest nauką o herbach i innych symbolach, godłach i znakach używanych

przez poszczególne osoby, rodziny, miasta, ziemie i kraje oraz instytucje.

Heraldyka jako zasób wiadomości o zasadach tworzenia herbów i o herbach

znajdujących się w użyciu jest wiedzą dość dawną bo powstałąjeszcze w

średniowieczu (w Europie rozpowszechniła się w XIII wieku). Jednym z wczesnych

dzieł poświęconych heraldyce jest Jana Długosza (1415-1480) Insignia seu

clenodia Regni Poloniae. Herby w Polsce -jako herby rycerskie, później

szlacheckie, przyjmują się powszechnie w XIV wieku. Wiedza heraldyczna

pozwalająca na identyfikowanie herbów nie jest jeszcze heraldyką - nauką

pomocniczą historii, lecz stanowi jedynie jej część składową, wprawdzie

niezbędną, ale nie wyłączną. Nowoczesna heraldyka zajmuje się ponadto badaniem

rozwoju, znaczenia prawnego oraz zasad kształtowania plastycznego herbów.

Źródłem wiedzy heraldycznej są role herbowe (w Polsce nie występujące) i

herbarze, które u nas układano od drugiej połowy XVI wieku (Bartosz

137

Paprocki). Wiele wydawnictw heraldycznych, zwłaszcza herbarzy z XIX i XX wieku,

wymaga korzystania z nich z dużym krytycyzmem, gdyż zawierają bardzo wiele

nieścisłości i błędów.

Genealogia badająca stosunki pokrewieństwa między ludźmi jest dość blisko

związana z heraldyką. Wbrew jednak potocznemu mniemaniu genealogia nie zajmuje

się wyłącznie ustalaniem zależności typu filiacyjnego i koicyjnego czy

ustalaniem dat urodzeń, ślubów i zgonów i to tylko w odniesieniu do rodzin

panujących, arystokratycznych lub szlacheckich, lecz - zwłaszcza w ostatnich

czasach - próbuje zużytkować wiedzę genealogiczną w badaniach socjologicznych.

Wiedza genealogiczna rozwijała się równolegle z dziejopisarstwem, toteż

genealogia może być uznana za najstarszą z nauk pomocniczych historii, choć

oczywiście już pojęcie nauk pomocniczych jest tworem nowożytnym. Próby

systematycznego uprawiania genealogii są, podobnie jak paleografia i dyplomatyka,

związane z XVII-wieczną Francją (bracia de Sainte-Mar-the zajmowali się historią

genealogiczną francuskiego domu panującego, 1619). Wspomniany w ustępie o

heraldyce Bartosz Paprocki był zarazem pierwszym polskim genealogiem.

Numizmatyka to nauka zajmująca się badaniem monet i innych środków płatniczych.

Powstała ona na skutek rozbudzonych w okresie Odrodzenia zainteresowań

kolekcjonerskich i początkowo (podobnie jak dla swoich dziedzin heraldyka i

genealogia) była tylko sumą wiadomości o mennicach i wybijanych w nich monetach.

Numizmatyka nowoczesna bada monety jako źródło do historii gospodarczej, jako

cenne, bo pozwalające na dokładne datowanie wykopalisk i znalezisk źródło

archeologiczne i źródło do historii sztuki. Numizmatyka dostarcza materiałów i

sama z kolei korzysta z wyników badań znanych nam już nauk pomocniczych:

heraldyki i sfragistyki (na monetach znajdują się często takie same lub podobne

wizerunki, herby i znaki, jak na pieczęciach). Pierwszą próbą naukowego

potraktowania numizmatyki ze strony historyka polskiego była Joachima Lelewela

Numisma-tiąue du moven dge (Numizmatyka średniowieczna), wydana w 1835 roku.

Chronologia jest bardzo ważną dyscypliną pomocniczą, gdyż pozwala ustalać i

rozwiązywać daty, a tym samym pomaga w ułożeniu faktów w ciągi chronologiczne,

co jest podstawowym warunkiem odnajdywania związków przyczynowych pomiędzy

poszczególnymi wydarzeniami i ich zespołami. Podział czasu od dawna powiązany

jest ze zjawiskami astronomicznymi, toteż orientacja w nich w pewnym zakresie

jest potrzebna historykowi, podobnie jak znajomość różnych systemów rachuby

czasu

138

i oznaczania dat, właściwych dla rozmaitych środowisk i kręgów kulturowych. W

średniowieczu w Europie istniały wysoko rozwinięte umiejętności obliczania i

przewidywania zjawisk astronomicznych oraz sporządzania kalendarzy. Do twórców

komputystyki, czyli sztuki układania kalendarzy należał Beda Venerabilis (ok.

673-735), autor dzieła De temporum ratione (O obliczaniu czasu). Kalendarze

opierają się w zasadzie na dwóch zjawiskach astronomicznych: obiegu Ziemi

dookoła Słońca - dającym zmiany pór roku oraz zmianach faz Księżyca. Są

kalendarze biorące pod uwagę tylko jedno z tych zjawisk (np. starożytny

kalendarz egipski był kalendarzem „słonecznym", a kalendarz mahometański jest

kalendarzem „księżycowym". Większość jednak kalendarzy dąży do uwzględnienia i

pogodzenia ze sobą w rachubie obydwu zjawisk; tak też czyni będący obecnie w

powszechnym użyciu kalendarz gregoriański, wprowadzony przez papieża Grzegorza

XIII w 1582 roku i w tym samym roku przyjęty w Polsce za panowania Stefana

Batorego. Jest on w zasadzie kalendarzem słonecznym, lecz z elementami

księżycowymi (święta ruchome).

Chronologia zajmuje się również różnymi sposobami zapisu dat, który bywa bardzo

różnorodny nawet w obrębie tego samego systemu kalendarzowego.

Metrologia historyczna bada jednostki i systemy miar (długości, powierzchni,

objętości, masy - czyli, jak mówi się potocznie - ciężaru). Znajomość, i to

dokładna, jednostek i systemów miar jest niezbędna każdemu historykowi, nie

tylko badaczom dziejów gospodarczych, gdyż bez niej nie sposób rozumieć

większości informacji ilościowych podawanych przez źródła. Od czasu wprowadzenia

systemu metrycznego (na ziemiach polskich zaboru austriackiego w roku 1871,

zaboru pruskiego w roku 1884; w zaborze rosyjskim od 1849 roku zaprowadzono

rosyjski system miar), opartego ponadto na układzie dziesiętnym, zanikły

zróżnicowane systemy, które mogły dla oznaczenia różnych wielkości posługiwać

się tymi samymi nazwami (np. łokieć, stopa, funt, łan, mórg). Metrologia,

badając dawne miary, wyjaśnia zarazem ich pochodzenie, zaminy i zasięg

terytorialny oraz społeczny. Zajmuje się ona również sposobami przeprowadzania

pomiarów oraz narzędziami mierniczymi (zob. W. Kula, Miary i ludzie, Warszawa

1970).

Geografia historyczna stawia sobie za zadanie zrekonstruowanie środowiska

geograficznego tak, jak przedstawiało się ono w dawnych wiekach. Bada ona

również przemiany, jakie w środowisku tym zachodziły na skutek działania sił

przyrody i działalności ludzkiej. Częścią geografii historycznej jest geografia

historyczno-

139

polityczna, zajmująca się odtwarzaniem przebiegu dawnych granic i podziałów

terytorialno-administracyj nyeh oraz geografia historyczno-woj skowa,

rekonstruuj ąca plany sytuacyjne bitew i innych operacji militarnych. Przedmiot

geografii historycznej, a raczej jego ścisłe zdefiniowanie, jest wciąż

przedmiotem dyskusji. Wynika to stąd, że w geografii historycznej współcześnie

zarysowują się dwa kierunki, z których obydwa uznają wprawdzie rolę czynnika

przyrodniczego w kształtowaniu środowiska geograficznego w przeszłości, lecz

odmiennie oceniają jego rolę w tym procesie. Geografia historyczna jest

dyscypliną stosunkowo młodą, powstałą w przedstawionym powyżej zakresie dopiero

w XIX wieku.

Demografia historyczna jest nauką o ludności, o jej rozwoju i strukturze w

przeszłości. Demografia historyczna, uważana przez historyków za jedną z nauk

pomocniczych historii, jest zarazem działem demografii (już bez przymiotnika),

będącej samodzielną dyscypliną naukową, która dzieli się na: demografię opisową,

porównawczą, historyczną, analityczną i potencjałową. Demografia bada wszelkie

fakty, tak biologiczne, jak i społeczno-ekonomiczne dotyczące jednostek i

zbiorowości ludzkich (urodzenia, zgony, zmiany stanu cywilnego - ale w inny

sposób niż genealogia, zajmująca się tymi samymi zjawiskami; następnie

przemieszczenia ludności, jej strukturę klasową, zawodową, poziom wykształcenia,

osiągany wiek i szereg innych, podobnych zagadnień).

Prasoznawstwo, podobnie jak bibliologia czyli nauka o książce oraz archiwistyka,

której elementy omówiliśmy w jednym z poprzednich rozdziałów, coraz powszechniej

uważane są za samodzielne dyscypliny naukowe. Historycy traktują jednak te nauki

jak każde inne dyscypliny pomocnicze.

Wiadomości z zakresu prasoznawstwa musi posiadać każdy historyk zajmujący się

badaniem dziejów nowożytnych i najnowszych. Prasoznawstwo zajmuje się badaniem

zarówno gazet (od XVII wieku pojawiają się gazety codzienne) jako środków

przekazywania informacji, odzwierciedlania i kształtowania opinii publicznej,

jak też czasopism (ukazujących się w większych odstępach czasu, np. co tydzień,

co miesiąc itd.), w których momenty publicystyczne przeważają nad informacyjnymi.

Do zadań prasoznawstwa zalicza się ostatnio również badanie informacyjnych

aspektów takich środków masowego przekazywania, jak powstałe w XX wieku radio i

telewizja.

Nie wytworzyły się dotychczas oddzielne nauki pomocnicze, przy pomocy których

można byłoby badać źródła należące do tzw. dokumentacji mechanicznej.

140

Rejestrują one różne ludzkie działania za pomocą różnorodnych środków

technicznych umożliwiających rekonstrukcję faktów i sytuacji, niemożliwych do

zarejestrowania środkami tradycyjnymi (brzmienie głosu i sposób poruszania się,

mimika i gestykulacja). Źródła te nie są jednak bardziej obiektywnymi

informatorami niż jakiekolwiek inne źródła i zbadanie ich pochodzenia,

autentyczności i wiarygodności jest potrzebne tak samo, jak w wypadku źródeł

„klasycznych". Do źródeł typu dokumentacji mechanicznej, których badanie wymaga

od historyka posiadania przynajmniej elementarnych wiadomości z zakresu fizyki,

chemii, elektrotechniki i elektroniki, należą zdjęcia fotograficzne łącznie z

???-wiecznymi dageroty-pami i kalotypiami, filmy nieme i dźwiękowe, zapisy

dźwięku przy pomocy fonografu, patefonu, gramofonu, systemów rejestrujących na

taśmie magnetycznej równocześnie obraz i dźwięk (video) i wielu innych technik

obecnie stosowanych do rejestrowania dźwięków i obrazów.

Opanowanie wszystkich nauk pomocniczych przez każdego historyka nie jest ani

możliwe, ani potrzebne. Natomiast bezwzględnie obowiązuje dokładna znajomość

tych nauk pomocniczych historii, które wiążą się z prowadzonymi badaniami. Tak

więcnp. historyk zajmujący się badaniem dziejów ruchu robotniczego na Pomorzu w

XIX i XX wieku musi opanować neografię niemiecką i polską, aktoznawstwo

(archiwistykę), prasoznawstwo, statystykę i w pewnym stopniu również demografię

i geografię historyczną, nie mówiąc o takich naukach posiłkujących, jak ekonomia

i socjologia.

Należy tu dodać, że jakkolwiek nauki pomocnicze historii odgrywają zasadniczą

rolę przede wszystkim w krytyce pochodzenia źródła, to nie mniejsze jest ich

znaczenie także dla krytyki autentyczności, a i w dalszych etapach badania są

nadal bardzo potrzebne.

Ustalanie faktów

Po zakończeniu wszystkich czynności krytycznych dysponujemy źródłem, którego

wiarygodność i przydatność jest nam znana i na podstawie którego możemy

przystąpić do pierwszej czynności stojącej na pograniczu krytyki i opracowania

(konstrukcji), j aką jest ustalenie faktów.

141

Generalna zasada, jaka przy tym obowiązuje jest następująca: za pewne można

przyjąć jedynie takie fakty, o których relacje znajdują się co najmniej w dwóch

(lub więcej) niezależnych od siebie pod każdym względem źródłach.

Zastosowanie tej zasady wymaga wyjaśnienia, na czym polega zależność, względnie

niezależność przekazów źródłowych. Wyróżniamy dwa rodzaje takiej zależności:

zależność tekstową czyli filiacyjną oraz zależność środowiskową. Zależność

filiacyjna występuje wtedy, gdy mamy do czynienia z przekazami zawierającymi

wzajemne zapożyczenia tekstowe, tzn. wtedy, gdy jeden przekaz źródłowy

opracowany został na podstawie drugiego. Przy omawianiu (w ramach krytyki

zewnętrznej) analizy tekstów źró&kwych mpomn\e\\śmy o Xm. ccta64ł\c6s.VN\t

iró<M. ?ote-wieństwo to, to nic innego, jak właśnie zależność filiacyjna,

nazywana też krótko filiacją (od łacińskiego filius = syn). Jest rzeczą jasną,

że gdy jedno źródło zawiera wykryte zapożyczenia tekstowe z innego źródła,

dotyczące tego samego faktu, wówczas porównywanie obu tych źródeł ze sobą po to,

by ustalić, czy fakt ten wydarzył się na pewno, czy też nie, jest właściwie

bezprzedmiotowe, albowiem w gruncie rzeczy mamy do czynienia tylko z jednym

przekazem źródłowym występującym w dwóch relacjach.

Inny charakter ma zależność, którą nazwaliśmy środowiskową. Wynika ona z

tożsamości środowiska społecznego, w którym powstały porównywane ze sobą źródła.

Pojęcie środowiska społecznego jest w tym wypadku zmienne i zależy od rodzaju

badanych faktów. Jeżeli np. badamy dzieje jakiegoś ugrupowania politycznego i

dysponujemy relacjami o jego poczynaniach, całkowicie niezależnymi pod względem

filiacyjnym, ale spisanymi przez osoby, których sympatie lub antypatie w

odniesieniu do tego ugrupowania były identyczne lub choćby tylko podobne,

wówczas nie możemy z całą pewnością stwierdzić, że zawarte w nich opisy faktów

są w stu procentach prawdziwe. Istnieje bowiem prawdopodobieństwo, że obydwaj

autorzy, choć mogli nie wiedzieć o sobie nawzajem, to jednak, kierując się

identycznymi motywami, dopuścili się takich samych zniekształceń prawdy.

Dopiero w wypadku, gdy dany fakt potwierdzony jest przez relacje pochodzące z

odmiennych środowisk, możemy uznać go za całkowicie pewny. Jeżeli dysponujemy

dwiema (lub wieloma) relacjami przedstawiającymi te same wypadki w sposób

różniący się w szczegółach od siebie, to możemy za całkowicie pewne uznać

jedynie te szczegóły, które jednakowo przedstawiają się we wszystkich relacjach,

podczas gdy pozostałe przyjmiemy jedynie, w zależności od stopnia wiarygodności

poszczególnych źródeł, za bardziej lub mniej prawdopodobne.

142

Sposób postępowania, tu przedstawiony, został nieco przejaskrawiony. W praktyce

badawczej nie postępuje się tak rygorystycznie, gdyż wielokrotnie uznaje się za

całkowicie pewne fakty, znajdujące potwierdzenie tylko w jednym, ale za to

wysoce wiarygodnym źródle. Dotyczy to w szczególności informacji znajdujących

się w źródłach aktowych. Historyk musi w ten sposób postępować, gdyż podawanie w

wątpliwość większości informacji źródłowych, pochodzących z autentycznych i

wiarygodnych źródeł, czyli tzw. hiperkrytycyzmu, jest błędem metodycznym,

uniemożliwiającym rekonstrukcję zarówno jednostkowych faktów, jak i procesu

historycznego.

Wystrzegać się również należy przeciwieństwa hiperkrytycyzmu - łatwowierności,

prowadzącej do pochopnego uznawania wszystkich źródeł za autentyczne i

wszystkich zawartych w nich wiadomości za prawdziwe. Zwłaszcza wskazana jest

ostrożność przy korzystaniu z nowożytnych źródeł opisowych np. prasy. Jakkolwiek

prawda jest tylko jedna i nie może istnieć stan pośredni pomiędzy prawdą i

fałszem, to jednak środki prowadzące do jej wykrycia nie powinny być skrajne.

Dojrzałość krytyczna u historyka to umiar polegający na unikaniu zarówno

łatwowierności, jak i hiperkrytycyzmu.

Porządkowanie faktów

Ustalone fakty jednostkowe stanowią zaledwie surowiec, z którego powstaje

opracowanie - konstrukcja naukowa, prowadząca do rozwiązania postawionych

problemów. Pierwszą fazą opracowania jest uporządkowanie zgromadzonych faktów w

całości, mogące doprowadzić do wykrycia związków zachodzących pomiędzy

poszczególnymi faktami, w szczególności zaś związków przyczynowych.

Podstawowym kryterium porządkującym jest następstwo czasowe faktów.

Uporządkowanie faktów w kolejności chronologicznej jest zatem pierwszą

czynnością porządkującą, której ominąć nie sposób. Wprawdzie samo następstwo

czasowe nie wystarcza jeszcze, gdyż to, że fakty następują kolejno po sobie nie

oznacza, że wcześniejsze muszą koniecznie być przyczyną późniejszych, ale

jednocześnie wiadomo, że nie jest możliwa sytuacja, w której skutek wyprzedzałby

w czasie przyczynę. Uporządkowanie chronologiczne faktów jest stosunkowo łatwe,

o ile są one dokładnie datowane. Trudności zaczynają się z chwilą wprowadzenia

dalszych kryteriów porządkujących.

143

Przy wiązaniu faktów w grupy historyk posługuje się pewnymi postaciami

dowodzenia logicznego, wspólnymi dla wszystkich dyscyplin naukowych. Są to

metody znane pod nazwą indukcji, dedukcji i analogii.

Metoda indukcyjna polega na wyprowadzaniu większej ilości ustalonych faktów

jednostkowych twierdzeń ogólnych, czyli tzw. uogólnianiu. Jeżeli np. po zbadaniu

stosunków panujących w folwarkach kościelnych stwierdzamy w kilkudziesięciu

przypadkach istnienie tam pańszczyzny w wymiarze dwóch dni tygodniowo, to w

drodze indukcji możemy postawić twierdzenie ogólne: w folwarkach kościelnych w

określonym czasie obowiązywała pańszczyzna w takim właśnie wymiarze.

Metoda dedukcyjna jest postępowaniem w odwrotnym kierunku: od twierdzeń ogólnych

do weryfikowania ich przez jednostkowe fakty. W praktyce stosujemy z reguły

obydwie metody na przemian, a to, która z nich w konkretnym badaniu odgrywa rolę

dominującą, zależy w pierwszym rzędzie od materiału źródłowego, jakim

dysponujemy. Obfitość materiału i wynikająca z niego duża ilość ustalonych

faktów pozwalająna stosowanie w szerszym zakresie metody indukcyjnej, szczupłość

źródeł nakazuje uciekanie się do metody dedukcyjnej. Ograniczenie się do jednej

z nich nie jest właściwe.

Osobne miejsce zajmuje metoda dowodzenia przez analogię, prowadząca do najmniej

pewnych wyników. Stosujemy ją tylko wtedy, gdy zmusza nas do tego brak

informacji źródłowych. Polega ona mianowicie na porównywaniu jednostkowych

faktów, a ściślej na wnioskowaniu z pojawienia się pewnych faktów w pewnych

podobnych okolicznościach. Np. nie posiadamy obszerniejszych wiadomości o

formach życia społecznego i politycznego plemion polskich w IX i X wieku,

posiadamy natomiast takie wiadomości o innych plemionach słowiańskich. Ponieważ

z badań archeologicznych wiemy o podobieństwie technik produkcyjnych, osadnictwa

itd. zachodzących pomiędzy tymi plemionami, przeto przyjmujemy również

podobieństwo form ustrojowych.

Obok tych metod grupowania faktów i ich tłumaczenia, wspólnych dla wszystkich

nauk, istnieją metody specyficznie historyczne. Należą tu takie metody, jak:

porównawcza (będąca specyficznym zastosowaniem metody analogii), retrospektywna

i progresywna (będąca zastosowaniem dedukcji), geograficzna i stosowana ostatnio

coraz częściej w badaniach z zakresu historii gospodarczej metoda statystyczna

(dająca się zaliczyć do metod indukcyjnych - przynajmniej w większości

przypadków).

Praca naukowa studenta historii

"^s^2a^s^a>^^s3K^=s**v^&ii2>ś^ ^a* -^K?^fe>^5<5^t=ifesb^

^?sss^sifc5:\z>5?^^sL?%5^ -^ass^s^Ks^u^^>«^ti-sK

czy 2) referat problemowy, który może oy v

kilku, czy nawet większe/ ilości prac naukowycn.

Referat sprawozdawczy polega ?? umię/ętnymprz^Js/^MS^ nej pracy naukowej (zwykle

monografii). ??????ćZZ przedstawić dotychczasowy stan fodwsz?^ oraz ujawnić

?^????7.^??^?^?4 problemowy ma za podstawę kj)b lub więcej p,

Wskazanych przez prowadzącego zajęcia pracownika nauT»**^

dńłlluie ??? Studetlfa W podstawie bibliografii Odnalezionych. Zada

zastosowanych przez ?/?? meloc/ oraz- z-ąycc/e tf sSorumfa oł? /zxtf

Jz?zte^^z>jz^?/łz??z

opracowuje się z reguły w czasie ?roku studiów. Może ona być oparta bądź na

samych tylko opracowaniach, bądź też i na źródłach, z reguły drukowanych. Ma ona

już własne samodzielne cele poznawcze.

Wzorcowe schematy (dyspozycje) pracy seminaryjnej i magisterskiej podaje B.

Miśkiewicz: Praca seminaryjna:

I. Temat

II. Bibliografia (źródła i opracowania)

III. Plan pracy (szczegółowy opis treści)

IV. Wstęp: a) wyjaśnienie tytułu, celu i zakresu pracy

b) problematyka pracy - tezy,

144

Praca naukowa studenta historii

W toku studiów, począwszy już od I roku, student historii obowiązany jest do

przedstawienia w ramach zajęć uniwersyteckich: ćwiczeń i seminariów, różnych,

samodzielnie opracowanych prac naukowych. Celem tego jest, poprzez stopniowanie

trudności doprowadzić do umiejętności samodzielnego napisania niewielkiej pracy

typu monograficznego, opartej na przebadaniu źródeł (przeważnie drukowanych).

Najprostszą formą pracy naukowej jest referat. Określenie to nie jest

wystarczająco dokładne, gdyż w pojęciu referatu mieści się: 1) referat

sprawozdawczy, 2) referat problemowy, który może być opracowany na podstawie

jednej, bądź kilku, czy nawet większej ilości prac naukowych.

Referat sprawozdawczy polega na umiejętnym przedstawieniu treści referowanej

pracy naukowej (zwykle monografii). Powinien on na podstawie tej pracy

przedstawić dotychczasowy stan badań nadjej tematem, streścić wykład jej autora

oraz ujawnić najważniejsze wyniki, a także zastosowane metody badawcze. Referat

problemowy ma za podstawę kilka lub więcej pozycji z literatury naukowej, bądź

wskazanych przez prowadzącego zajęcia pracownika naukowego, bądź też

samodzielnie przez studenta na podstawie bibliografii odnalezionych. Zadaniem

jego jest porównanie ze sobą wyników badań i poglądów poszczególnych autorów

oraz zastosowanych przez nich metod oraz zajęcie w stosunku do nich własnego

krytycznego stanowiska.

Wyższą formą pracy naukowej studentajest praca seminaryjna, którą opracowuje się

z reguły w czasie III roku studiów. Może ona być oparta bądź na samych tylko

opracowaniach, bądź też i na źródłach, z reguły drukowanych. Ma ona już własne

samodzielne cele poznawcze.

Wzorcowe schematy (dyspozycje) pracy seminaryjnej i magisterskiej podaje B.

Miśkiewicz: Praca seminaryjna:

I. Temat

II. Bibliografia (źródła i opracowania)

III. Plan pracy (szczegółowy opis treści)

IV. Wstęp: a) wyjaśnienie tytułu, celu i zakresu pracy

b) problematyka pracy - tezy,

145

?) omówienie literatury (krótka charakterystyka jej stanu i wartości dla

opracowanego zagadnienia).

V. Opracowanie tez (osnowa lub rozwinięcie pracy, wykład):

a) omówienie materiału,

b) porównanie materiału z tezami (wskazanie, co dał, a co jeszcze może dać

materiał dla wysuniętych tez),

c) krytyka (zestawienie materiału z tezami).

VI. Zakończenie:

a) odpowiedź na tezy postawione we wstępie,

b) uogólnienie ich w formie ostatecznych wniosków.

Praca magisterska:

I. Temat

II. Bibliografia

III. Spis treści

IV. Wstęp: a) wyjaśnienie tytułu, celu i zakresu pracy,

b) problematyka pracy (tezy, które zostaną opracowane),

c) omówienie źródeł i literatury,

d) podanie metody i metodologii, zastosowanych jako wytycznych opracowania.

V. Opracowanie:

a) krytyczna analiza materiału źródłowego,

b) omówienie poszczególnych zagadnień w oparciu o materiał źródłowy,

c) przeciwstawienie wyników z poglądami dotychczasowej historiografii na dane

zagadnienie oraz ich krytyka.

VI. Zakończenie:

a) odpowiedź na zagadnienie postawione we wstępie,

b) wyprowadzenie wniosków ogólnych w ramach określonego wycinka procesu

dziejowego.

Wybór tematu pracy magisterskiej jest dla studenta historii sprawą bardzo

poważną. Pierwszą decyzją podejmowaną w tym względzie jest wybór właściwego

seminarium, odpowiadającego swą problematyką zarówno zainteresowaniom, jak i

146

możliwościom studenta. Zainteresowania określoną epoką, w niej zaś wybraną

dziedziną, kształtują się najczęściej w okresie dwóch pierwszych lat studiów,

ale nie zawsze są one w wystarczający sposób podparte rzeczowym przygotowaniem w

zakresie dziedziny uznanej przez studenta za najbardziej godną bliższego

zainteresowania. Dlatego przy wyborze seminarium, a następnie przy wyborze

tematu pracy magisterskiej nie należy kierować się wyłącznie zainteresowaniami,

które mogą być przelotne i powierzchowne, lecz trzeba brać pod uwagę własne

subiektywne i obiektywne możliwości.

Możliwości subiektywne obejmują dyspozycje psychiczne studenta, które wprawdzie

każdy student powinien posiadać przynajmniej w minimalnym stopniu (jak

dokładność, systematyczność, wytrwałość, krytycyzm), ale które można rozwijać

przez odpowiedni trening oraz pewien minimalny wstępny zasób wiadomości. Zasób

ten powinien obejmować podstawową wiedzę o epoce i środowisku, mającym być

przedmiotem badania, zaczerpniętą z istniejącej literatury naukowej oraz, co

wydaje się najważniejsze, znajomość tych języków obcych, które są potrzebne do

czytania źródeł i literatury związanych z problematyką seminarium i tematyką

pracy. Praktycznie do prac związanych z dziejami średniowiecza polskiego

potrzebna jest znajomość języka łacińskiego, a ponadto niemieckiego lub

rosyjskiego (w zależności od tego, czy zamierzamy zajmować się dziejami

Wielkopolski, Śląska i Pomorza, czy też dziejami Rusi Czerwonej i Litwy). W

badaniach nad historią nowożytną i najnowszą wymagania językowe są bardziej

zróżnicowane: obok wymienionych języków przydatny staje się język francuski,

włoski, w pewnym stopniu także hiszpański i angielski, lub nawet języki, których

znajomość w Polsce jest mało rozpowszechniona, jak węgierski, rumuński, turecki

i tatarski. Mało zorientowani w tym zakresie studenci, obawiający się

konieczności czytania źródeł w słabo im znanym języku, często wybierają

seminaria zajmujące się badaniem dziejów bliższych naszej epoce w nadziei, że

unikną tam obowiązku nauczenia się i posługiwania językiem obcym. Zapominają oni

przy tym, że niejednokrotnie nawet badania nad dziejami wewnętrznymi Polski po

roku 1945 wymagają zapoznania się z literaturą naukową i publicystyczną w

językach obcych. Dlatego od początku studiów należy bezwzględnie przyswoić sobie

znajomość co najmniej dwóch języków w stopniu wystarczającym do samodzielnego

czytania źródeł i literatury naukowej.

Możliwości obiektywne napisania pracy na określony temat to stan zasobów

bibliotecznych i archiwalnych dostępnych dla studenta bez specjalnych trudności,

tzn.

147

nie wymagających od niego podejmowania dłuższych wyjazdów do odległych

miejscowości w celu zebrania potrzebnego materiału. Oznacza to praktycznie

ograniczenie możliwości pisania prac opartych na materiałach archiwalnych, dotąd

nie publikowanych, do tematów lokalnych i regionalnych; prace z dziejów

większych jednostek terytorialnych i stosunków międzynarodowych są możliwe tylko

przy wyborze takich tematów, w których większość materiału źródłowego została

już ogłoszona drukiem i jest dostępna w bibliotekach naukowych.

Wyboru tematu pracy magisterskiej i ustalenia jego ostatecznego brzmienia

dokonuje student w porozumieniu i za radą kierownika seminarium (zazwyczaj

profesora lub docenta, czasem adiunkta). Zwykle odbywa się to w ten sposób, że

student zapoznaje kierownika seminarium ze swymi zainteresowaniami i

możliwościami subiektywnymi, natomiast kierownik seminarium, dobrze znający

możliwości obiektywne, znajduje odpowiedni temat, uwzględniający wszystkie trzy

omówione czynniki warunkujące pomyślne wykonanie pracy. Potoczny zwrot mówiący

0 „dawaniu tematu" przez kierownika seminariumjest więc o tyle nieścisły, że

student nie jest tylko biernym odbiorcą tematu, piszącym coś w rodzaju zadanego

opracowania.

Organizacja czasu przy pisaniu pracy magisterskiej jest sprawą równie ważną jak

trafny wybór tematu. Od chwili dokonania tego wyboru, co w zasadzie powinno

nastąpić pod koniec pierwszego semestru seminarium (całe seminarium trwa 3 lata

czyli 6 semestrów) większa część stojącego do dyspozycji czasu będzie musiała

zostać zużyta na czynności heurystyczne, tzn. na wyszukanie i zgromadzenie

materiału źródłowego w bibliotekach i ewentualnie archiwach oraz na sporządzenie

bibliografii do obranego tematu i zapoznanie się z literaturą naukową. Na ten

cel należy przeznaczyć co najmniej trzy semestry, natomiast pozostałe dwa, a

właściwie półtora - gdyż prace muszą zostać złożone wcześniej, aby umożliwić ich

ocenę przez kierownika seminarium i powołanego przezeń z grona profesorów

naukowych recenzenta - będą poświęcone na opracowanie, tj. uporządkowanie

materiału i właściwe pisanie pracy. Tak zatem rozplanowanie pracy powinno w

zarysie wyglądać następująco:

1 semestr: bliższe zorientowanie się w problematyce epoki i środowiska

oraz metodach ich badania; wybór tematu pracy magisterskiej; 2-3 semestr:

zbieranie materiałów źródłowych, zapoznawanie się z literaturą naukową;

148

4 semestr: zakończenie zbierania materiałów, opracowanie konspektu

(dyspozycji) pracy;

5 semestr: pisanie pracy;

6 semestr: zakończenie pisania i oddanie pracy, przygotowanie

się do egzaminu magisterskiego.

? W

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

Skrypt niniejszy zawiera tylko najbardziej podstawowe wiadomości z zakresu

techniki badań historycznych. Dla pogłębionego studium niezbędne jest zapoznanie

się z następującymi pozycjami:

Grzybowski M.M., Gurzyńska-Bociek D., Wskazówki dla piszących pracą magisterską,

Płock 1995

Grzybowski M.M., Gurzyńska-Boociek D., Technika sporządzania przypisów i

bibliografii, Bydgoszcz 1997

Grzybowski M.M., Gurzyńska-Bociek D., Wzory sporządzania przypisów i

bibliografii, Bydgoszcz 1999

Handelsman M, Historyka, zasady metodologii i teorii poznania historycznego, wyd.

2. Warszawa 1928.

Kościałkowski St., Historyka, wstąp do badań historycznych. Londyn 1954.

Langlois Ch.V. i Seignobos Ch., Wstąp do badań historycznych. Lwów 1912.

Miśkiewicz ?., Praca magisterska na studiach historycznych. Przewodnik

metodyczny. Poznań 1975.

Miśkiewicz ?., Wstąp do badań historycznych. Poznań 1963.

Moszczeńska W., Wstąp do badań historycznych. Warszawa 1960.

Seredyka J., Z zakresu techniki pisania referatów, prac seminaryjnych i

magisterskich na studiach historycznych (Przewodnik metodyczny). Opole 1968 i

wyd. następne.

Ponadto należy przeczytać:

Bloch M., Pochwala historii czyli o zawodzie historyka. Warszawa 1961.

Bobińska C, Historyk, fakt, metoda. Warszawa 1864.

Braudel F., Historia i trwanie, przedmowa B. Geremka i W. Kuli. Warszawa 1971.

Grabski A., Kształty historii. Łódź 1985.

Kula W., Problemy i metody historii gospodarczej. Warszawa 1963, oraz Rozważania

o historii. Warszawa 1958 i Wokół historii. Warszawa 1988. Malewski A., Topolski

J., Studia z metodologii historii. Warszawa 1960.

150

Maternicki J., Kultura historyczna dawna i współczesna. Warszawa 1979; tenże,

Wielkosztaltność historii. Rozważania o kulturze historycznej i badaniach histo-

ńograficznych. Warszawa 1986. Ossowski S., O osobliwościach nauk społecznych.

Warszawa 1962. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej. Wrocław 1967. Po co

nam historia? Wstęp T. Łepkowski. Warszawa 1985 (zbiór esejów historyków

meksykańskich). Rudniański J., Sprawność umysłowa, wyd. 3. Warszawa 1972.

Rudniański S., Technologia pracy umysłowej, wyd. 5. Warszawa 1957. Serczyk J.,

Nowożytna historiografia europejska. Cz. I, Toruń 1966, cz. 2. Toruń 1973.

Serejski M.H., Zarys historii historiografii polskiej, cz. 1-3 (cz. 3 oprać. J.

Dutkiewicz

i K. Sreniowska). Łódź 1954-1959. Smoleński W., Szkoły historyczne w Polsce

(różne wydania). Topolski J., Metodologia historii. Warszawa 1968, 1973, 1984;

tenże, Świat bez

historii. Warszawa 1972 i 1976. Tymieniecki K., Zarys dziejów historiografii

polskiej. Kraków 1948.

Literatura informacyjna:

Robótka H., Ryszewski ?., Tomczak A., Archiwistyka. Warszawa 1989.

Dembowska M., Metoda bibliograficzna Karola Estreichera. Warszawa 1970.

Informator o placówkach informacji w Polsce w oprać. I. Klimowiczowej, M.

Załuskiej. Warszawa 1978.

Informator o bibliotekach i księgozbiorach naukowych w Bydgoszczy, oprać. M.

Berent. Bydgoszcz 1989.

Informator Polski, wyd. PAP i KAW. Warszawa 1985.

Korpała J., Dzieje bibliografii w Polsce. Warszawa 1969.

X lat Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1979.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Marian Pawlak, Jerzy Serczyk Podstawy badań historycznych (1)
Interpretacja podstawowych badań laboratoryjnych ppt
Podstawa z gramatyki historycznej, Gramatyka Historyczna
Analiza porównawcza rodzajów, przyczyn i okoliczności zgonów na podstawie badań sekcyjnych (2)
Podstawowe pojecia historia (materialy dodatkowe)
01 pamięć jako przedmiot badań historia badańid 2625 ppt
BADANIE W DZIAŁANIU, teoretyczne podstawy badań społecznych
Wstęp do badań historycznych, Kulturoznawstwo
Bezpieczenstwo istota podstawowe kategorie i historyczna ewolucja
EKO X Podstawy badan marketingowych
Interpretacja podstawowych badań krwi i badania ogólnego moczu

więcej podobnych podstron