Akropolis Stanisław Wyspiański
Akropolis powstawało w latach 1903 – 1904, był to okres intensywnych przemian w twórczości Wyspiańskiego. O przełomowości tego czasu świadczy intensywność prac pisarskich i teatralnych. Na początku 1903 wydano Wyzwolenie a w Miejskim Teatrze Krakowskiem odbyła się jego prapremiera. W marcu artysta zaczął pisać Achilleis i Akropolis, jednocześnie pracuje nad Bolesławem Śmiałym. W kwietniu pracuje nad inscenizacją Protesilasa, Laodamii i Bolesława Śmiałego. Jednocześnie pracuje nad przygotowaniem edycji I Księgi Iliady. Temu transowi twórczemu towarzyszy świadomość śmiertelnej choroby, oswajanie się z myślą o konieczności porzucenia świata. Pośpieszny rytm prac artystycznych przeszedł w czas skupienia wewnętrznego, refleksji nad kruchością człowieka. Wszystko to spowodowało, iż rok 1903 wyróżnia pogłębienie chrześcijańskich rysów w światopoglądzie poety, wzmocnienie osobistego poczucia Boga i odpowiedzialności religijnej człowieka. Wyspiański na nowo odczytuje i poznaje Stary i Nowy Testament, ożywa w artyście zamiłowanie do literatury staropolskiej.
W momencie ukazania się Akropolis nastąpiła wśród czytelników i krytyków kłopotliwa dezorientacja. Nie wiedziano jak interpretować dramat. Akropolis wywołała dyskusję także nad ogólniejszymi problemami artystycznymi:
Rozważania o formach symbolicznych w sztuce
Marzenia senne jako materia rzeczywistości stwarzanej w utworze
Dyskusja: jak właściwie pojmować sztukę
W Akropolis uwaga czytelnika została skupiona na kilku aspektach: nowoczesności, narodowości, fantastyczności i symboliczności.
Kluczowe problemy dla zrozumienia Akropolis:
Wawel jako symbol i wyznacznik świata przedstawionego (także moment, w jakim jest ukazany – Noc Zmartwychwstania)
Zagadka wyboru elementów wyznaczających świat przedstawiony (np. jakie składniki katedry zostały wybrane)
Symboliczny sens końcowego wydarzenia: przybycie Salwatora, triumfującego zwycięzcy śmierci, pojawienie się Apollina, boga słonecznego, który wyraża optymizm wiosennego odrodzenia natury, nadejście promiennego świtu, piękno cielesne i duchowe, optymizm pieśni triumfalnej; „rozwalenie” świątyni.
Nieco o Wawelu w polskiej świadomości
Świat Akropolis jest światem jawnie symbolicznym.
Wyspiański odebrał Wawelowi jego pierwotne imię i dał nowe
Wawel jako symbol narodowy:
Ucieleśnienie wielkiej przeszłości historycznej (zwłaszcza katedra), była określana jako „księga dziejowa” zawierająca przesłanie wieków skierowane do Polaków.
Wawel jako mauzoleum, niekiedy jako Panteon. Grób i kolebka.
Symbolika ruin i cmentarza – ruina oczekująca zmartwychwstania, nowego życia. Obraz zniszczenia i spustoszenia budzący pesymizm i gorycz.
Wawel – symbol mógł uwodzić czarem dawnych wspaniałości, budzić tęsknotę z tym co było; mógł też porażać melancholią aktualnej ruiny i opuszczenia, dawać lekcję historii bez wiary w teraźniejszość i przeszłość. Wawel to ilustracja historii Polski ukazująca jej potężną przeszłość, jej upadek i nieszczęście. Akropolis stała się zjawiskiem nowym, przynoszącym inne przesłanie.
Myśli i prace wokół odnowy katedry wawelskiej.
1895 – 1901 – akcja odnawiania katedry wawelskiej.
Spór pomiędzy zwolennikami czystości stylowej zabytku, przywrócenie mu postaci pierwotnej za cenę zniszczenia nawarstwień późniejszych i rekonstruowania, a zwolennikami utrzymania istniejącego stanu rzeczy – wielostykowości, pozornej nieharmonijności jako wyrazu życia i kultury społeczeństwa. Wyspiański skłaniał się do utrzymania katedry w stanie nie zmienionym.
Wszystkie atakowane w wypowiedziach prasowych, a także wyrzucane, przestawiane i niszczone przy pracach restauracyjnych dzieła sztuki stały się pierwowzorami postaci dramatu Wyspiańskiego. W ten sposób dramat stał się głosem obrony wzniesionym przeciw puryfikatorom, którzy nie rozumieli swoistej harmonii i indywidualnego sensu katedry krakowskiej. Poeta nie bronił poszczególnych dzieł, lecz bronił ich sensu w całości, ich degradacja i odrzucenie oznaczałoby degradacje i odrzucenie jakiejś fazy kultury polskiej, fazy bytu narodowego, unicestwienia jego ciągłości niezależnej od okoliczności politycznych.